Silikatlar
Silikatlar böyük mineral qrupunu əhatə edir. Onlar üçün mürəkkəb kimyəvi tərkib və kompleks elementlərin digərləri ilə izomorf əvəzlənməsi səciyyəvidir. Silikatların tərkibinə daxil olan əsas kimyəvi elementlər bunlardır: Si, O, Al, Fe2+, Fe3+, Mg, Mn, Ca, Na, K, həmçinin Li, B, Be, Zr, Ti, F, H, (OH)− və ya H2O formasında.
Silikatların mineral formalarının ümumi miqdarı 800-dür. Litosfer minerallarının tərkibinin 90%-ində silikalara rast gəlinir. Dağ suxurlarının böyük hissəsi onlardan təşkil olunmuşdur: şpatlar, kvars, amfobol, qarğaduzu, piroksin, olivin və s. Ən geniş yayılmışları şpatlar və kvartslardır, ikincinin payına bütün mineralların 12 % -i düşür.
Struktur növləri
redaktə
Hər bir silikatın struktur tərkibi siliumoksid və oksigen birləşməsindən ibarətdir. Bu birləşmə kristal-kimyəvi prinsipə söykənir, əsasən də Si (0.39Å) və O (1.32Å) ionlarının radiusu ilə bağlıdır. Beləliklə bütün silikatların əsasında [SiO4]3 qrupu durur. Silisiumoksid birləşməsinin tetraedralarının qarşılıqlı əlaqəsindən asılı olaraq aşağıdakı silikat növləri fərqlənir.
- Adacıq silikatlar, yəni silikatlar izolyasiya olunmuş [SiO4]4− və digər qrup tetraedrlərdən təşkil olunur: a)silisiumiksid tetraedri izoliyasiya olunmuş silikatlar. Onun radikalı [SiO4]4−dür, çünki hər bir dördüncü oksigen bir valentliyə malikdir. b) əlavə olunmuş anionimə (О2−, ОН−, F− və s.) malik adacıq silikatlar. c)ikiləşmiş tetraedrə malik silikatlar. Xüsusiləşmiş silisumoksid tetaedr cütləri [Si2O7]6− ilə frqlənirlər. d) üzükvari silikatlar. Silisiumoksid tetraedrləri sadəcə üzükşəkilli birləşmiş üç, dörd və ya beş qruplardan ibarət olur, həmçinin ikimərtəbəli forması da mövcuddur. Onların radikalları: [Si3O9]6−, [Si4O12]8−, [Si6O18]2−, [Si12O36]24−. Bu növ silikatlara daxildirlər: olivin, sirkon, titanit, topaz, disten, andaluzit, stavrolit, vezuvian, kalamin, epitod, soizit, ortit, berill, korderit və s.
- Zəncirvari silikatlar silisiumoksid tetraedrlərinin fasiləsiz zəncir şəklində birləşməsindən yaranır. Tetraedrlər fasiləsiz əlaqəyə malik zəncirlərə bölünür. Onların radikalları: [Si2O6]4− и [Si3O9]6−. Zəncirvari silikatlar orta sıxlığı, bərkliyi və prizmalarn tillərinin yapışması ilə xarakterizə olunur. Maqma və metamorfik dağ suxurlarında rast gəlinir.
- Kəmər silikatlar silisium tetraedrlərin kəmər şəklində əlaqələnməsindən yaranır. Onlar bir-biri il əlaqəsi olmayan zəncir, lent və ya kəmərlərin ikiləşmiş formasıdır. Radikal strukturu: [Si4O11]6−. Buraya tremolit, aktinolit, jadeit aiddir.
- Qatlı silikatlarda silisiumoksid tetraedrləri kəsilməz qatlardan təşkil olunmuşdur. Struktur radikalı: [Si2O5]2−. Silisiumoksid tetraedrlərin qatları bir-birindən ayrıdır və kationlarla əlaqəlidirlər. Bu növ silikatlara aiddirlər: talk, serpentin, asbest, revdinskt, palqorskit, biotit, vermikulit, xlorit, gil mineralları və s.
- Üçölçülü karkaslı silikatlar. Bu halda oksigen atomu şəriklidir. Belə karkas neytraldır. Radikalı [SiO2]0. Belə karkas kvarsın strukturuna uyğun gəlir. Bu əsasa görə onu okisdlərə yox, silikatlara aid edirlər. Karkas silikatlarının eşidliyi onunla izah olunur ki, onun tərkibində alüminiumoksid tetraedrlər vardır. Al və Si-un nisbəti 1:3 və 1:1.
Mənbə
redaktə- Миловский А.В. Минералогия и петрография. — М.: Государственное научно-техническое издательство литературы по геологии и охране недр, 1958. — С. 83–88.
- Химическая энциклопедия / Редкол.: Кнунянц И.Л. и др.. — М.: Советская энциклопедия, 1995. — Т. 4 (Пол-Три). — 639 с. — ISBN 5-82270-092-4.