Vikipediya

Simon Vizental

Nasist ovçusu

Simon Vizental (alm. Simon Wiesenthal‎; 31 dekabr 1908[1][2][…], Buçaç[d], Avstriya-Macarıstan[3] – 20 sentyabr 2005[1][2][…], Vyana, Avstriya[3]) — Avstriyalı memar, yazıçı və ictimai xadim, "Nasist ovçusu".[4] O, yəhudi əslilli avstriyalı idi. Holokost qurbanı olmuş, möcüzə nəticəsində sağ qalmışdır. Vizental memarlıq təhsili alıb II Dünya müharibəsi başlayanda Lvovda yaşayırdı. O, Yanovski konsentrasiya düşərgəsindən (1941-ci ilin sonundan 1944-cü ilin sentyabrına qədər), Krakov-Plaşov həbs düşərgəsində (sentyabr-oktyabr 1944), Qross-Rosen konsentrasiya düşərgəsində, Xemnits, Buhenvald həbs düşərgəsində və Mauthauzen həbs düşərgəsində (fevral-5 may 1945) olub. Bu düşərgələrdə dəfələrlə ölüm yürüşündə iştirak edib.

Simon Vizental
alm. Simon Wiesenthal‎
Doğum tarixi 31 dekabr 1908(1908-12-31)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 20 sentyabr 2005(2005-09-20)[1][2][…] (96 yaşında)
Vəfat yeri
Uşağı 1
Fəaliyyəti Nasist ovçuları, avtobioqraf[d], memar, advokat, publisist, musiqiçi, yazıçı, jurnalist
Partiyası
Mükafatları "Britaniya imperiyası" ordeninin cəngavər-komandoru Great Golden Medal of Honour for Services to the Republic of Austria Decoration for Services to the Liberation of Austria Order of the White Lion 3rd Class "Fəxri legion" ordeni kavaleri "Almaniya Federativ Respublikası qarşısında xidmətlərinə görə" ordeninin komandor xaçı Prezidentin "Azadlıq" medalı Commander of the Order of Merit of the Grand Duchy of Luxembourg Commander of the Order of Polonia Restituta "İtaliya Respublikası qarşısındakı xidmətlərinə görə" ordeninin komandor dərəcəsi Austrian Decoration for Science and Art First Class Commander of the Order of Orange-Nassau Grand Cross of the Order Bernardo O'Higgins
wiesenthal.com
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müharibədən sonra Vizental həyatını qaçaq nasist müharibə cinayətkarlarının aşkara çıxarılıb mühakimə oluna bilməsi üçün onları izləməyə və barələrində məlumat toplamağa həsr edib. 1947-ci ildə o, Avstriyanın Lins şəhərində Yəhudi Tarixi Sənədlər Mərkəzinin həmtəsisçilərindən biri olub. Burada o və başqaları gələcək müharibə cinayətləri ilə bağlı mühakimələr üçün məlumat toplayıb və qaçqınlara itirilmiş qohumlarını axtarmağa kömək ediblər.

O, 1961-ci ildə Vyanada Üçüncü Reyxin Yəhudi Qurbanları Assosiasiyasının Sənədləşdirmə Mərkəzini açdı. Vizental qaçıb gizlənmiş nasist müharibə cinayətkarlarının yerini tapmağa çalışmağa davam etdi. O, 1960-cı ildə Buenos-Ayresdə Mossad tərəfindən gizli qaçırılan Adolf Eyxmanın tapılmasında kiçik də olsa rol oynayıb. 1971-ci ildə o, ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş Frans Stangl haqqında dosye hazırlamaq üçün Avstriya Ədliyyə Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq edib. 1970-ci və 1980-ci illərdə Vizental Avstriya siyasətçilərinin iştirak etdiyi iki yüksək səviyyəli tədbirdə iştirak etdi. Özü də yəhudi olan Bruno Kreyskinin 1970-ci ilin aprelində Avstriya kansleri kimi andiçmə mərasimindən qısa müddət sonra Vizental mətbuata onun yeni kabinetinə təyin olunan dörd nəfərin Nasist Partiyasının üzvü olduğuna işarə verdi. Qəzəblənən Kreyski Vizentalı "yəhudi faşisti" adlandırıb, təşkilatını mafiyaya bənzətdi və onu nasistlərlə əməkdaşlıqda ittiham etdi. Vizental böhtana görə onu məhkəməyə verdi. Məhkəmə 1989-cu ildə başa çatdı. 1986-cı ildə Vizental 1986-cı ildə Avstriyada keçirilən prezident seçkiləri ərəfəsində Vermaxtda xidməti və Holokostla bağlı ehtimal olunan məlumatı üzə çıxan Kurt Valdhaymın işində iştirak etdi. Əvvəllər Valdhayma qarşı olan bu ittihamları ört-basdır etdiyinə, reputasiyası ciddi şəkildə pozuldu.

Hekayəçi kimi şöhrət qazanan Simon Vizental, yalnız qismən faktiki hadisələrə əsaslanan hekayələri ehtiva edən bir neçə xatirələrin müəllifi idi.[5][6] Xüsusilə, o 1960-cı ildə Eyxmanın tutulmasında öz rolunu çox şişirmişdi.[7][8] Vizental 2005-ci il sentyabrın 20-də Vyanada 96 yaşında yuxuda vəfat edib. O, İsrailin Herzliya şəhərində dəfn edildi. Baş ofisi Los-Ancelesdə yerləşən Simon Vizental Mərkəzi onun şərəfinə adlandırılıb.

Həyatı

redaktə
 
Simon Vizental gənclik illərində

Simon Vizental 1908-ci il dekabrın 31-də Ukraynanın o zamanlar Avstriya-Macarıstanın tərkibində olan, indiki Ternopol vilayətinin Qalisiya və Lodomeriya Krallığının Buçax (Buçaç) şəhərində anadan olub. Onun atası Aşer Vizental tez-tez baş verən yəhudi talanlarından xilas olmaq üçün 1905-ci ildə Rusiya imperiyasından mühacirət edən topdansatış satıcısı idi. Avstriya-Macarıstan ordusunda ehtiyatda olan Aşer 1914-cü ildə, Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında həqiqi hərbi xidmətə çağırıldı. O, 1915-ci ildə Şərq Cəbhəsindəki döyüşlərdə həlak oldu. Ailənin qalan hissəsi — Simon, kiçik qardaşı Hillel və anası Roza rus ordusu Qalisiyanı nəzarətə götürəndə Vyanaya qaçdılar. Ailənin iki oğlu almandilli yəhudi məktəbində təhsil alıblar. Ailə 1917-ci ildə rusların geri çəkilməsindən sonra Buçaça qayıtdı. 1918-ci ilin noyabrında müharibə bitməzdən əvvəl ərazi daha bir neçə dəfə əl-ələ keçdi.[9][10]

Simon və qardaşı Hilel Buçaçdakı Humanist Gimnaziyadakı orta məktəbdə oxuyublar. Burada dərslər polyak dilində keçirilirdi. Orada Simon 1936-cı ildə evlənəcəyi gələcək həyat yoldaşı Culya Müller ilə tanış oldu. Hillel 1923-cü ildə yıxılaraq belini sındırdı və növbəti il ​​öldü. Roza 1926-cı ildə yenidən evləndi və orada kafel fabrikinin sahibi olan yeni əri İsak Halperinlə birlikdə Dolinaya köçdü. Simon Vizental 1928-ci ildə ikinci cəhdində orta məktəbi bitirənə qədər Müller ailəsi ilə birlikdə Buçaçda qaldı.

İncəsənət və rəsmlə maraqlanan Simon Vizental memarlıq təhsili almağa qərar verdi. Onun ilk seçimi Lvov Politexnik İnstitutuna daxil olmaq idi, lakin məktəbin yəhudi kvotası artıq dolduğu üçün rədd cavabı aldı. Bunun əvəzinə o, 1928–1932-ci illərdə təhsil aldığı Praqadakı Çexiya Texniki Universitetinə daxil olur. Oranı bitirib 1932-ci ildən Lvovda yaşayıb, memar işləyib. 1934-cü və 1935-ci illərdə inşaat mühəndisi kimi təhsil alır və bu dövrün çox hissəsini Odessada keçirir. 1936-cı ildə Qalisiyaya qayıdanda Culya ilə evləndi.[11][12][13]

Mənbələr bundan sonra baş verənlərlə bağlı müxtəlif məlumat verir. Vizentalın tərcümeyi-halları bir çox cəhətdən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. O, həmçinin hadisələri həddən artıq dramatikləşdirib və mifləşdirib. Bir versiyaya görə, Vizental memarlıq bürosu açır və nəhayət, diplom almaq üçün Lvov Politexnik İnstitutuna daxil olur. O, təhsil aldığı müddətdə vərəm əleyhinə sanatoriya və bir neçə yaşayış binasının layihələndirilməsi ilə məşğul olub. Bu illədə tələbə sionist təşkilatının fəal üzvünə çevrilib.[14][15]

O, satirik tələbə qəzeti "Omnibus" üçün yazılar yazırdı. Vizental 1939-cu ildə universitetdən məzun oldu. Müəllif Qay Valters iddia edir ki, Vizentalın ən erkən tərcümeyi-halında Lvovda təhsil haqqında heç bir qeyd yoxdur.[5][6] Valters Vizentalın İkinci Dünya müharibəsindən sonra hazırladığı bioqrafik məlumatlarına istinad edir ki, o, 1939-cu ilə qədər fabrikdə nəzarətçi kimi çalışıb, sonra isə 1941-ci ildə nasistlər işğal olunana qədər başqa bir fabrikdə mexanik işləyib.[16][17] Vizentalın 1961-ci ildə yazdığı "İch jagte Eichmann" ("Eyxmanı təqib etdim") kitabında onun 1940–1941-ci illərdə Odessada mühəndis kimi işlədiyi bildirilir.[18] Valters deyir ki, Viesenalın Lvovdakı universitetdə oxuduğuna dair heç bir qeyd yoxdur və onun adı müvafiq dövr üçün Memarlar və İnşaatçılar Kitabxanasında görünmür.[19]

1941-ci ildə Almaniyanın Sovet İttifaqına hücumundan sonra Vizental iyul ayında Naxtiqal Batalyonunun əsgərləri tərəfindən həbs edildi. O vaxt artıq o, Polşa müqavimət təşkilatı ilə əməkdaşlıq edirdi. O, bu əlaqələrdən həyat yoldaşını xilas etmək üçün istifadə etdi ki, deportasiyadan yayınıb Varşavaya qaça bilsin. İrena Kovalska adına saxta pasportla o, Reynlandda məcburi əməyə cəlb edildi və əsl kimliyi üzə çıxmadan Halakostdan sağ qalmağı bacardı.

Simon Vizental özü Yanovski konsentrasiya düşərgəsi (1941-ci ilin sonundan 1944-cü ilin sentyabrına qədər), Krakov-Plaşov həbs düşərgəsi (sentyabr-oktyabr 1944), Qross-Rozen həbs düşərgəsi, Xemnits, Buhenvald həbs düşərgəsi və Mauthauzen həbs düşərgəsi (fevral-5 may 1945) də daxil olmaqla on iki əmək və konsentrasiya düşərgəsində olub.[20] Bu düşərgələrdə o, ölüm yürüşünün iştirakçılarından biri olub. 1945-ci il mayın 5-də o, ABŞ-ın 3-cü ordu diviziyası tərəfindən Yuxarı Avstriyadakı Mauthauzen konsentrasiya düşərgəsindən azad edilən məhbuslar arasında idi. Ümumi məlumatlara və onun öz ifadələrinə görə, Vizental və həyat yoldaşının cəmi 87 qohumu Holokostun qurbanı olub.[21]

Fəaliyyəti

redaktə
 
Los-Ancelesdə yerləşən Simon Vizental Mərkəzinin binası

İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Vizental bütün gücünü nasist qaçaqlarının tapılmasına sərf etdi. O, şəxsən və yaratdığı təşkilat (1947-ci ildən — Linsdəki Yəhudi Sənədləri Mərkəzi, daha sonra Vyanada) nasist cəza sisteminin bir sıra əsas simalarının, o cümlədən IV şöbə müdiri Adolf Eyxmanın axtarışında və tutulmasında iştirak etmişdir. Bu IV şöbə Gestapoda "yəhudi məsələsinin son həlli"ndən məsul idi.

1970-ci illərdən başlayaraq Vizental Avstriyanın siyasi elitası ilə də kəskin qarşıdurmada olub. Simon Vizental ölkənin aparıcı siyasətçilərinə daim öz nasist keçmişini xatırladırdı. O, alman xalqının kollektiv məsuliyyəti ideyasının qatı əleyhdarı idi və bu halda nasist cinayətkarlarının xalq arasında "əriyə" biləcəyini iddia edirdi.

1977-ci ildə baş ofisi Los-Ancelesdə yerləşən Simon Vizental Mərkəzi yaradıldı. Müstəqil təşkilat olaraq onun fəaliyyəti Holokost qurbanlarının xatirəsini qorumağa və antisemitizmlə mübarizəyə yönəlib. Simon Vizental Mərkəzi ravvin Marvin Hier tərəfindən təsis edilib. O, Vizentala öz adından istifadə hüququ üçün haqq ödəyib.[22] Mərkəz nasist cinayətləri üçün cəza vaxtı həddinin dayandırılması kampaniyasına kömək etmiş və şübhəli nasist müharibə cinayətkarlarını ovlamağa davam edir, lakin bu gün onun əsas fəaliyyətlərinə Holokostu xatırlamaq, maarifləndirmə və antisemitizmlə mübarizə daxildir.[23][24] Vizental həmişə mərkəzin rəhbərliyindən razı deyildi. O hesab edirdi ki, Holokostun mərkəzi muzeyi kifayət qədər nüfuza malik deyil və onun ümumi fəaliyyətə daha çox təsiri olmalıdır. O, hətta Marvin Hierin mərkəzdən uzaqlaşdırılmasını xahiş edərək idarə heyətinə məktub yazmışdı, lakin sonda Vizental mərkəzin işində adi təmsilçiliklə kifayətlənməli oldu.[25]

Vizentalın fəaliyyəti ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Hollandiya, Avstriya və digər ölkələrin yüksək hökumət mükafatları ilə yüksək səviyyədə fərqləndirilib.

Simon Vizental və Mossad

redaktə
 
Eyxmanın Argentinaya qaçmasına imkan verən Beynəlxalq Qırmızı Xaçın Rikardo Klement adına verilən fotoşəkilli pasport

Simon Vizentalın İsrail kəşfiyyat xidməti Mossadın əməkdaşı ola biləcəyinə dair bir fərziyyə var. Bu barədə Tom Seqev tərəfindən yazılmış onun tərcümeyi-halında deyilir.

Seqevin sözlərinə görə, Vizental 1948-ci ildə İsrail kəşfiyyatı ilə əməkdaşlığa başlayıb. Sonra, rəsmi sənədlərə görə, Avstriyada olarkən Vizental kəşfiyyat agentlərinə milyonlarla yəhudinin məhv edilməsinə görə məsuliyyət daşıyan Gestaponun keçmiş yüksək rütbəli rəhbəri Eyxmanın qaçırılması kimi bir uğurlu əməliyyatda kömək edib.

Bu faktı əməliyyat iştirakçılarının hesabatları da sübut edir. Bioqrafın dediyinə görə, Vizental 1960-cı ildə Adolf Eyxmanın onun köməyi ilə tutulduqdan sonra Mossad agenti olub. Buenos-Ayresdə tapılan Eyxmanın Mossad tərəfindən gizli şəkildə İsrailə aparıldı və orada mühakimə olundu və edam edildi.

Tom Seqev tərəfindən yazılmış Simon Vizentalın bioqrafiyasında deyilir ki:

  Simon Vizental təxminən 10 il İsrail kəşfiyyatı üçün çalışıb. Mossad ona ayda təxminən 300 dollar ödəyirdi və 1947-ci ildə nasist cinayətkarlarının axtarışı ilə məşğul olan Yəhudi Sənədləşdirmə Mərkəzini maliyyələşdirırdi.  

Vizentalın adı Eyxmanın tutulmasında iştirak edənlərin İsraildə dərc edilmiş siyahısında görünsə də,[26] onun bu işdəki rolu qeyri-müəyyən olaraq qalır. Onun iştirakı Mossad direktoru və Eyxmanın həbsinin rəhbəri İsser Harel də daxil olmaqla bir sıra mənbələr tərəfindən inkar edilir.[27][28][29]

Tənqidi

redaktə

2009-cu ildə ingilis jurnalisti Qay Valtersin "Şərin ovlanması" (ing. Hunting Evil) kitabı nəşr olundu. O, əsərində Viezentalın hekayələrinin uydurma olduğunu iddia edir: …Onlar yalandır, onun hər üç xatirəsindəki faktlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir və sənədləşdirilmiş sübutlara uyğun gəlmir ki, bu da onun yazdıqlarının hamısını şübhə altına alır.

Britaniyalı jurnalist Daniel Finkelstein "The Jewish Chronicle" internet portalında dərc olunan məqalədə bildirib ki, Viener Library (Holokostla bağlı araşdırmalarla məşğul olan qurum) Valtersin gəldiyi qənaətləri dəstəkləyir. Kitabxananın direktoru Ben Barkov bu haqda açıqlamasında deyib:[30][31][32] …Vizentalın şoumen və lovğa, hətta sadəcə yalançı olduğunu qəbul etsək, onun xidmətlərini də tanıya bilərik.

Simon Vizentalı savadsızlıqda, maliyyə fırıldaqlarında, özünü reklam etməkdə və böhtanda ittiham edən revizionist və Holokostu inkar edən Mark Veber onu xüsusilə sərt tənqid edir. Bununla belə, akademiyada Veberin rəhbərlik etdiyi Tarixin Təftişi İnstitutu antisemit təşkilat hesab edilir və alimlər tərəfindən ciddi qəbul edilmir.[33]. Однако в академической среде ru:Институт пересмотра истории, которым Вебер руководит, считается антисемитской организацией и не воспринимается серьёзно учёными[34][35][36][37]

İndiyə qədər Simon Vizentalın əsl motivləri ilə bağlı mübahisələr səngiməməkdədir.[38]

Mükafatları

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Simon Wiesenthal (nid.).
  3. ↑ 1 2 3 4 Catalog of the German National Library (alm.).
  4. ↑ "Simon Wiesenthal: Nazi hunter". en:BBC News. 28 December 1999. 23 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 April 2020.
  5. ↑ 1 2 Segev, 2010. səh. 27
  6. ↑ 1 2 Walters, 2009. səh. 77–78
  7. ↑ Segev, 2010. səh. 278
  8. ↑ Levy, 2006. səh. 158–160
  9. ↑ Levy, 2006. səh. 15, 17–19
  10. ↑ Segev, 2010. səh. 35
  11. ↑ Segev, 2010. səh. 36–38
  12. ↑ Walters, 2009. səh. 82–83
  13. ↑ Levy, 2006. səh. 20
  14. ↑ Walters, 2009. səh. 83
  15. ↑ Levy, 2006. səh. 25, 27
  16. ↑ Segev, 2010. səh. 39–40
  17. ↑ Levy, 2006. səh. 21, 25–26
  18. ↑ Wiesenthal, 1961
  19. ↑ Walters, 2009. səh. 84–85
  20. ↑ Lexikon der "Vergangenheitsbewältigung" in Deutschland. Debatten- und Diskursgeschichte des Nationalsozialismus nach 1945. — Bielefeld: transcript Verlag, 2009. — ISBN 978-3-8394-0773-8. — S. 46.
  21. ↑ "Ушёл из жизни Симон Визенталь: биография". en:Regnum. 2014-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-10-08.
  22. ↑ Walters, 2009. səh. 398
  23. ↑ Walters, 2009. səh. 407
  24. ↑ Segev, 2010. səh. 352, 354
  25. ↑ Segev, 2010. səh. 360–361
  26. ↑ "Впервые опубликован полный список участников охоты на Эйхмана". ru:NEWSru.com. 2012-01-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-01.
  27. ↑ Михаил Хейфец. "Ловил ли Шимон Визенталь Эйхмана?". Курсор. 2009-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-01.
  28. ↑ Сташек Кшиштовский. "Симон Визенталь, охотник за нацистами". ru:Lenta.ru. 2011-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-01.
  29. ↑ Шели Шрайман. "Счет, предъявленный мёртвым". ru:Proza.ru. 2013-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-01.
  30. ↑ Walters, Guy. Hunting Evil. 2009. ISBN 0593059913.
  31. ↑ Sunday Times of London. "The head Nazi-hunter’s trail of lies"[ölü keçid], by Guy Walters (18 July 2009 — retrieved on 21 July 2009).
  32. ↑ It is right to expose Wiesenthal Arxivləşdirilib 2018-09-01 at the Wayback Machine. en:The Jewish Chronicle 20 August 2009.
  33. ↑ Симон Визенталь — фальшивый охотник за нацистами Arxivləşdirilib 2015-05-12 at the Wayback Machine.
  34. ↑ Extremism in America: Institute for Historical Review Arxiv surəti 25 oktyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2013-01-15 at the Wayback Machine, en:Anti-Defamation League. Проверено February 28, 2007.
  35. ↑ Peter Vogelsang & Brian B. M. Larsen. Holocaust Denial:The Institute for Historical Review Arxivləşdirilib 2005-03-10 at the Wayback Machine, The Danish Center for Holocaust and Genocide Studies, 2002. Проверено February 28, 2007.
  36. ↑ Jack R. Fischel. "The New Anti-Semitic Axis: Holocaust Denial, Black Nationalism, and the Crisis on Our College Campuses" Arxivləşdirilib 2005-12-01 at the Wayback Machine, en:The Virginia Quarterly Review, Spring 1995. Проверено February 28, 2007.
  37. ↑ Other Holocaust deniers: Institute for Historical Review (IHR) Arxivləşdirilib 2007-03-19 at the Wayback Machine, en:Channel 4. Проверено February 28, 2007.
  38. ↑ Охотник на нацистов ЧК Arxivləşdirilib 2015-02-16 at the Wayback Machine.

Ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Simon_Vizental&oldid=7802425"