Sirenik yupikləri

Sirenik yupikləri
Sirenik yupikləri
Sayları və yaşadığı ərazilər
Dili	Sirenik yupikcəsi; Sibir yupikcəsi; çukça dili; rus dili
Dini	Pravoslavlıq, Şamanizm

Sirenik yupikləri və ya Sirenik eskimosları (öz dilində olan adı: Сиӷы́ныгмы̄́ӷа tək Сиӷы́ныгмы̄́ӷий cəm) — Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində assimilyasiyaya məruz qalmış olaraq yaşayan Yupik qolundan bir Eskimos xalqıdır.

Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (Меновщиков) kimi mütəxəssis dilçilər Sirenik Yupikçəsini Yupik dilləri xaricində dutaraq Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər.^[1]

Özlərinə məxsus mədəniyyətləri böyük ölçüdə dəyişmişdir. İndiki vaxtda Rusiyada ayrı bir xalq olaraq qəbul edilməyib, Naukan və Sibir (Çaplino) yupikləri ilə birlikdə Asiya eskimosları adı altında xatırlanarlar.

Təsnifatı

Eskimos-Aleut xalqları
- Aleut xalqı
- Eskimoslar
  - Sirenik eskimosları
  - Yupik xalqları
    - Sirenik yupikləri
    - Əsl Yupik xalqları
  - İnuit xalqları
    - İnyupiklər və ya Alyaska inuitləri
    - İnuitlər və ya Kanada inuitləri
      - Qərbi Kanada inuitləri
      - Şərqi Kanada inuitləri
    - Qrenlandiya inuitləri

Tarix və Əhali

20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikləri Çukçi yarımadasının Provideniya (Провидения) ilə Preobrajeniya (Преображения) koyları arasında olan Sirenik və ya Sığınık (Сиӷы́ныӽ), İmtux (Имтух), Kınlığah (Кынлыӷаӽ), Asun (Асун) və Nunalıx (Нуналых) nöqtələrində yaşayırdı.

1895 yılında Sireniki (Sirinek) kəndində 79, İmtux kəndində də 43 danışanı var idi.^[2] 20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikcəsini danışanlar 1954-ci ildə 130 nəfər ikən 1980-ci illərin başlarında yalnız 30 nəfər tərəfindən danışılırdı. 1988-ci ildə bu sayı 4-ə enmiş, 1997-ci ildə də son nəfər ölüncə də yox olmuşdur.

Dil

Anadilləri (Uqeghllistun) Valentina Vıye (Валентина Выйе) adlı son danışanının 1997-ci ildə ölməsiylə yox oldu. Anadillərini unudan Sirenik yupikləri indiki vaxtda Sibir yupikcəsinin Ungazik dialekti ilə və ya Rus dilində danışmaqdadır. Ruscayı indiki vaxtda xüsusilə gənclər seçim edir.

Ovçuluq və yığıcılıq

Bütün eskimos xalqları kimi Sirenik yupikləri də ovçu və yığıcıdır. Əvvəllər qayıqlarla balina, morj (айвыӽ), suiti kimi dəniz məməlilərini zıpkın (ипӽыта) ilə ovluyirlər idi.

Keçmişdə KQB tərəfindən edilən çox möhkəm idarələr indiki vaxtda o qədər möhkəm olmasa da Rus sərhəd mühafizə qrupları tərəfindən edilməkdədir və Rusiyadakı eskimosların balina və ya suiti avlaması icazəyə tabedir. Beynəlxalq Balinacılık Şurasını 1998-ci ildə Qrenlandiya balinası ovu üçün razı edə bildilər və ilk il iki dənə tutmağa başladılar.^[3]

Sirenik kəndindəki tək kürkü üçün tülkü yetişdirmə cütlüyü 1998-ci ildə qapadılıb. Suiti dərisini işləyən Tabakhane də bağlıdır. Morjlardan sabun edən fabrik də bağlıdır. Buradakı 200 qədər morj dişini işləyəcək avadanlıq yoxdur. Av vəsaitləri məhduddur. 1999-ci ildə ovçular hələ rəsmi olaraq kolhoz üzvü olaraq qeyd və ödənişləri nağd pul kimi deyil nizamsız şəkildə balina əti və ya morj dişi olaraq ödənilir. Bu gün Sirenik (və ya Sireniki) kəndində 600 adam vardır. İşsizlik (gənclərdə % 50), spirt və buna bağlı olaraq da cinayət günki Sirenik yupiklərinin ictimai məsələlərindəndir.^[3]

İstinadlar

↑ Г. А. Меновщиков (1997), Сиреникских эскимосов язык Arxivləşdirilib 2012-04-15 at the Wayback Machine, Языки мира. Палеоазиатские языки. – М., 1997. – С. 81-84 (= Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов. ))
↑ "Nikolai Vakhtin, Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka" (PDF). 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
↑ ¹ ² "Geoffrey York (19 Jan 1999), They battle the bottle and work for walrus Siberia's beleaguered". 10 April 2001 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 April 2001.

Xarici keçidlər

www.kunstkamera.ru Поселок Сиреники Arxivləşdirilib 2012-05-19 at the Wayback Machine (Sirenik kəndi və yerliləri üzərinə İnternet'teki ən geniş fotoşəkil albomu)
Эскимосы и береговые чукчи о гренландском ките

[1] Г. А. Меновщиков (1997), Сиреникских эскимосов язык Arxivləşdirilib 2012-04-15 at the Wayback Machine, Языки мира. Палеоазиатские языки. – М., 1997. – С. 81-84 (= Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов. ))

[2] "Nikolai Vakhtin, Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka" (PDF). 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.

[ref771-3] ¹ ² "Geoffrey York (19 Jan 1999), They battle the bottle and work for walrus Siberia's beleaguered". 10 April 2001 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 April 2001.

[1]

[2]

[3]

Sirenik yupikləri
Sayları və yaşadığı ərazilər
Dili	Sirenik yupikcəsi Sibir yupikcəsi çukça dili rus dili
Dini	Pravoslavlıq, Şamanizm