Vikipediya

İnyupiklər


İnyupiklər (öz dilində olan adı: Iñupiaq tək Iñupiak iki Iñupiat cəm) — Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının şimal və şimal-qərbində yaşayan eskimos İnuit xalqının nümayəndələri. Özlərini Iñupiaq, Iñupiak və ya Iñupiat adlandırırlar . Bəzən bu etnosu inuitlərlə qohum xalq olduqlarından Alyaska İnuitləri adlandırırlar.

İnyupiklər
İnyupikli ailə. (1930)
Yaşadığı ərazilər
ABŞ Alyaska 13.500 [1]
Dili

İnyupik dili
ingilis dili

Dini

Animizm və Pravoslavlıq (1890-cı ilə qədər Şamanizm)

Qohum xalqlar

İnuit, yupik, sireniki eskimosları, inupiatslar,

Alyaskada yaşayan yeganə İnuit xalqı bunlardır. Özlərini iñuk ('insan') kəliməsi ilə — piaq ('gerçək') şəkilçisindən törətdikləri Iñupiaq ('əsl insan') adıyla ifadə edərlər. Dillərini isə Iñupiatun ('əsl insana bənzər, əsl insan kimi') olarak adlandırırlar.[1]

Kanadada təhqiredici (derogatory) hesab edilərək rəsmi istifadə edilməyən "Eskimos" adı, Alyaskada İnyupiklər ilə Yupikləri ve Supikləri kollektiv adlandırmada rahatlıqla istifadə edilir.

İnyupiklərin Kanadada yaşayan soydaşları (Uummarmiut) siyasi və inzibati problemlərə görə Qərbi Kanada inuitləri ilə birlikdə Inuvialuit adı altında toplanırlar.

Müqəddəs Lourens adasındaki Sibir yupikləri (Yupiget) Alaskada mədəni cəhətdən İnyupiklərə ən yaxın xalqdır.[2] Şimali Alaska inyupikləri Qərb mədəniyyəti ilə ən gec tanış olan eskimoslardır.

Təsnifatı

redaktə

¹yeri qəti deyil

Dialekt və qəbilələri

redaktə
 
İnyupik dilinin istifadə xəritəsi-1 North Slope Borough (Əsl Şimali Alyaska İnyupikcəsi)
 
İnyupik dilinin istifadə xəritəsi-2 Northwest Arctic Borough(Malimiut)
 
İnyupik dilinin istifadə xəritəsi-3 Nome Census Area (Seward yarımadası İnyupikcəsi)

Eskimos qəbilə adları "-miut" ('xalq') şəkilçisi ilə törədilər.

  • Seward Yarımadası inyupikləri və inyupikcəsi (İngilis dilində Seward Peninsula Inupiaq)
    • Bering Boğazı İnyupikçəsi (İngilis dilində Bering Strait Inupiaq)
      • Diomede
        • İngalikmiut
        • İmaqliq
      • Wales
        • Kiŋikmiut
        • Tapqaġmiut
      • Ukiuvaŋmiut
    • Qawiaraq
      • Qərb Qawiaraq
        • Siñġaġmiut
        • Qaviaraġmiut
        • Ayaqsaaġiaaġmiut
        • Aziagmiut
      • Şərq Qawiaraq və ya Iġałuiŋmiut
  • Şimali Alyaska inyupikləri və inyupikçəsi (İngilis dilində Northern Alaskan Iñupiaq)
    • Malimiut
      • Kotzebue
        • Pittaġmiut
        • Kaŋiġmiut
        • Qikiqtaġruŋmiut
      • Kobuk
        • Kuuŋmiut
        • Kiitaaŋmiut və ya Kiitaaġmiut
        • Siiḷviim Kaŋianiġmiut
        • Nuurvinmiut
        • Kuuvaum Kaŋiaġmiut
        • Akuniġmiut
        • Nuataaġmiut
        • Napaaqtuġmiut
        • Kivalliñiġmiut
    • Əsl Şimali Alyaska İnyupikçəsi (İngilis dilində North Alaskan Inupiatun)
      • Tikiġaġmiut
      • North Slope İnyupikçəsi (İngilis dilində North Slope Inupiatun)
        • Utuqqaġmiut
        • Siḷaliñaġmiut
          • Kukparungmiut
          • Kunmiut
        • Kakligmiut
          • Sidarumiut
          • Utkiavinmuit
          • Nuvukmiut
        • Kuulugruaġmiut
        • Ikpikpagmiut
        • Kuukpigmiut
          • Kañianermiut
          • Killinermiut
          • Kagmalirmiut
      • Nunataaġmiut
      • Uummarmiut (xalq), Uummarmiutun (dil)

Tarixi

redaktə

Dil məlumatları və arxeoloji qalıqla, eskimos xalqlarının, günümüzdən təxminən 10.000 il əvvəl, Berinq boğazının buzlarla örtülü və quru körpüsü olduğu zamanlarda Eskimoslar və Aleutlar olmaq üzrə iki ayrı etnik qrup halında Alyaskadan Kamçatkaya qədər olan bölgədə olduqlarını göstərməkdədir. Eskimos və Aleutların dənizdə ovlanma texnikalarının inkişaf etdirilməsindən əvvəl bölündüklerini göstərən dil məlumatları arasında ox və yay üçün ortaq sözlərin tapılması, dəniz ovçuluğu terminlərinin Eskimos və Aleutlarda fərqli olması göstərilə bilər. Eskimos və aleutlar, balıqçılığı bir-birlərindən müstəqil olaraq inkişaf etdirmişlər.[3]

Norton Sound mahalından Kanada sərhədinə qədər olan Arktik Alyaskadakı inyupiklər, avropalı səyyahlarla XVIII əsrin sonu ilə XIX əsrin əvvəlllərində tanış olmuşlar. Bunlar, XIX əsrin sonları və XX əsrin başlarında edilən və Nyu Bedforddan yola düşən 2000-dən çox balina ovçuluğu səfərinə digər Alyaska aborigenlərindən daha çox qatılmışlar. İnyupiklər bu səfərlərdə gəmi heyəti olaraq iştirak etdikləri kimi, balinaçılara kürk də satmışlar və onların quruya çıxmalarını daha da asanlaşdıran qoruyucu mühit təmin etmişlər. Bu yardımların qarşılığı olaraq Nyu Bedford Balina Ovçuluğu Milli Tarix Parkı tərəfindən bir jest edilmiş və Borrouda 1999-cu ildə istifadəyə verilmiş İnyupik İrs Mərkəzi qurulmuşdur.[4]

 
Point Barrow (Nuvuk)

Point Barrow (Nuvuk) bölgəsinə Qərblilər tərəfindən edilən ilk səfərlər (expedition) :

  • Birinci səyahət : İngilis dəniz zabiti Frederick William Beechey (1796 – 1856) in 1825–1828 kəşf gəzintisindən bir dəstə, cənub-qərb Alyaskada kapitan Thomas Elson tərəfindən sentyabr 1826-cı il tarixində edildi. İnyupiklerin ov tapmaqda çətinlik çəkdiyi bir dövrə bərabər gələn ziyarətçilər, yerlilər tərəfindən əvvəl dostca qarşılanmış, sonra da kişi ovçular onları mühasirə etdikdə cənuba yönəlirlər və səyahət bununla məhdudlaşır.[5]
  • İkinci səyahət : Hudson’s Bay Company kəşf gəzintisindən Tomas Simpsonun başçılıq etdiyi bir dəstə tərəfindən qərb Arktika sahillərinə edildi və 4 avqust 1837 tarixində şərqdən nöqtəyə çatıldı. Yayda edilən bu kəşfdə bölgə xalqının çoxu ovda olduğu üçün bir neçə yerli görülmüş lakin onlar da kaşiflərdən qorxub saxlanmışlar. Ancaq yaxınlarına qədər gedərək qorxulacaq bir şey olmadığına razı salma ede bilse de kəşf üçün bir neçə saatları var idi.[5]
  • Üçüncü səyahət : Aleksandr Filippoviç Kaşevarovun (rus. Александр Филиппович Кашеваров 1809–1865) başçılıq etdiyi rus kəşf gəzintisi 23 iyul 1838 tarixində Point Barrowa çatdı. Kiçik gəmidən ibarət olan bir flot cənub-qərbdən nöqtəyə yanaşdı. Əhəmiyyətli sayda yerlinin düşmənçilik mövqeyi üzündən ruslar üç gün sonra bölgədən qaçmaq məcburiyyətində qaldılar. Ziyarət qısa sürsə də təbii həyat üzərinə əvvəlki ziyarətlərdən daha çox məlumat əldə etdikləri kimi bir dənə də tərcüməçi olaraq istifadə yerli qazandılar. Rusların qarşılaşdığı İnyupik qəbiləsi Kakligmiut idi.[5]
  • Dördüncü səyahət : İtkin ingilis səyyahı Sir John Franklini (1786 – 1847) axtarmaq üçün bir çox gəmiylə təşkil edilən axtarış və araşdırma səfəri çərçivəsində Rochefort Maguirein komandirlik etdiyi H. M. S. Plover adlı anbar gəmisi qışda 1852 – 1853 və 1853 – 1854 illərində Nuvukun cənub-şərqinə qısa bir məsafə qalmış dənizin buz tutması nəticəsində qapalı kaldırlar. Əvvəl düşmənliklə qarşılandılar. Sonra ağıllı diplomatiya yolu ilə sülh əlaqə yaradıldı, uzun müddət orada qaldılar. Yerlilərin həyatı haqqında çox məlumat yığdılar.[5]

Şimal-qərb Alyaskada avropalılarla ilk qarşılaşma və 1840-cı ildəki təxmini əhalisi [6] :

yaşayış yeri (İngiliscə və İnyupikcə) qəbilə təxmini əhalisi Avropalılarla ilk qarşılaşma
Goodhope Bay Pittaġmiut (?) 300 1816
Buckland (Kaniq) Kaŋiġmiut 300 1820
Selawik (Siiḷivik və ya Aquligaq) Siiḷviiŋmiut 775 1850
Upper Kobuk Kuuvaum Kaŋiaġmiut 500 1860-lar və ya 1870-lər
Middle Kobuk Akuniġmiut 375 1860-lar və ya 1870-lər
Kobuk Delta Kuuŋmiut 260 1850
Kotzebue (Qikiqtaġruk) Qikiqtaġruŋmiut 375 1826
Upper Noatak Nuataaġmiut 550 1826
Lower Noatak Napaaqtuġmiut 225 1826
Kivalina (Kivaliniq) Kivalliñiġmiut 300 1821 və ya 1838
Point Hope (Tikiġaq) Tikiġaġmiut 900 1821

Dil

redaktə
Əsas məqalə: İnyupik dili
 
İsaġvik Kolleconin əsas binası və balina başının heykəli
 
İngiliscə (Welcome to Barrow) və İnyupikçə (Paġlagivsigiñ Utqiaġvigmun) Borroya xoş gəlmisiniz tablosu və hər iki tərəfdə qoyulan balina heykəli

13.500 nəfərlik etnik İnyupik əhalisindən yalnız 3000 nəfəri[1] ana dilində danışa bilir. 6 – 16 yaş arası bütün İnyupik uşaqları qanuni olaraq sayları 73 olan federal Bureau of Indian Affairs məktəblərinə getməyə məcburdurlar.[7] Digər tərəfdən Alyaska ştatında 77 kənd məktəbi vardır.[8] North Slope bölgəsində dərs ili avqust ayında başlayır və cəmi 180 gün davam edir.. Barrowda orta məktəbin ən yüksək hissəsinə, keçid imtahanı Iḷisaġvik College adlı kollecdə keçirilir.

İnyupiklər dillərində olmayan səsləri (e , o , b , d , f , j , w , x) əlifbalarında (atchagat) almamış, dillərinə xas səslər üçün də yeni hərflər (ġ , ł , ł̣ , ḷ , ñ , ŋ) əlavə etmişlər.

Alyaskada Yupiklərdə olduğu kimi İnyupiklərdə də cüt dilli adam adları (atiq) istifadə edilər. Qərblilər arasında istifadə edilən rəsmi Qərbli ad (Taniksiñiq) ilə yerlilər arasında və ailədə istifadə edilən İnyupik adı (Iñupiaqsiñiq).

Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali[9]

Ayaska etnik sayı anadilində danışa bilənlərin sayı % danışa bilənlərin orta yaş həddi
1980 . . . .
Sibir Yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı
Yupikler 17.000 14.000 80 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
İnyupikler 12.000 5.000 40 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supikler 3.000 1.000 33 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.200 700 35 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
1992 . . . .
Sibir Yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi
Yupiklər 18.000 12.000 67 Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər 13.000 4.000 31 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər 3.100 600 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.100 400 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

Məktəb bölgələri və bağlı olan məktəblər:

  • North Slope Məktəb Bölgəsi (qısaltması NSBSD, İngiliscə North Slope Borough School District) : North Slope Borough mahalında olan bölgəyə bağlı məktəblər: Alak, Barrow High, Eben Hopson Middle, Fred Ipalook Elementary, Harold Kaveolook, Kali, Kiita Learning Center, Meade River, Nuiqsut Trapper, Nunamiut, Tikigaq.[10]
  • Northwest Arctic Borough Məktəb Bölgəsi (qısaltması NWABSD, İngiliscə Northwest Arctic Borough School District) : Northwest Arctic Borough mahalında olan bölgəyə bağlı məktəblər: Ambler, Buckland, Deering, Kiana, Kivalina, Kobuk, Kotzebue Middle/High, June Nelson Elementary, Noatak, Noorvik, Selawik, Shungnak, Star of the Northwest Magnet[11]
  • Nome Məktəb Bölgəsi (qısaltması NCSD, İngiliscə Nome City School District) : Nome Census Area sayım mahalında olan bölgəyə bağlı məktəblər: Nome Elementary, Nome-Beltz Junior/Senior High, Anvil City Science Academy.
  • Bering Boğazı Məktəb Bölgəsi (qısaltması BSSD, İngiliscə Bering Strait School District) : Unalakleet şəhərində yerləşən bölgəyə bağlı məktəblər: Brevig Mission, Diomede, Elim, Gambell, Golovin, Koyuk, St. Michael, Savoonga, Shaktoolik, Shishmaref, Stebbins, Teller, Unalakleet, Wales, White Mountain.[12]

Əhalisi

redaktə

İyirmi il əvvəl ki, inyupiklər sayı[13] İnyupiklərin sayı:

Ərazi Sayı
North Slope 3.450
Northwest Alyaska 3.814
Seward yarımadası 3.029
İnyupiklərin yaşadığı ərazilərdə yaşayanlar 10.415
İnyupiklərin yaşamadığı ərazilərdə yaşayanlar 2.500
Ümumi əhali sayı 12.915

Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali[9]

Ayaska etnik sayı anadilində danışa bilənlərin sayı % danışa bilənlərin orta yaş həddi
1980 . . . .
Sibir Yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı
Yupikler 17.000 14.000 80 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
İnyupikler 12.000 5.000 40 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supikler 3.000 1.000 33 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.200 700 35 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
1992 . . . .
Sibir Yupikləri 1.100 1.050 95 Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi
Yupiklər 18.000 12.000 67 Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər 13.000 4.000 31 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər 3.100 600 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar 2.100 400 19 Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

İctimai həyat

redaktə
 
Nalukataq rəqsində nəvəsini öpən nənə, Barrow, 2007. İnyupiklərdə öpüşmə (puvipsuk) burun değdirme üsuluyla edilir.
 
King adası sakinləri, 1887
 
King adası evləri, 1892
 
King adası, 1978
 
İglu, Alaska, 1916

Ailə

redaktə
 
İnyupik ailəsi, King adası (Ugiuvak), 1917

Burch (1975) təsnifinə göre ailə tipləri:[14]

  • Domestic family : Tək bir iqamətgahda toplanan kiçik ailə
  • Local family : Fərqli iqamətgahlarda toplanan lakin bağları qopmayan geniş ailə

Ənənəvi olaraq İnyupiklər patrilocal üç-dörd nəsil bir yerdə evli qardaşlar, əmi, dayı, bibi və xalauşaqları ilə bilateral geniş ailə formasında birlik meydana gətirərlər. Bunlar eyni yerdə ola biləcəyi kimi müxtəlif şəhər və kəndlərdə də yaşaya bilərlər. Bu tip yerli ailə (local family) olaraq da adlandırılmaqdadır. Yerli ailənin böyüklüyü ekoloji olaraq daha az məhsuldar bölgələrdə bir düjündən meydana gələrkən, daha məhsuldar ərazilərdə 50 və ya daha çox fərddən meydana gələ bilər. Dəniz məməliləri nin köç yolları üzərində olan Point Hope (Tikiġaq) və Point Barrow (Nuvuk) kimi bölgələrdə müxtəlif qohumluq bağları ilə bağlı olan bir neçə böyük yerli ailə ayrı yerlərdə və ya məhəllələrdə yaşayarlar. Siyasi baxımdan bu yerli ailələr avtonom xüsusiyyət daşıyırlar. Ailə içində yaxşı təyin olunmuş bir ierarxiya vardır. Yaşa və cinsiyyətə bağlı bu iyerarxiyada böyüklər məsləhət və gündəlik qərarvericilik funksiyasını öz üzərinə götürür.[15]

Ailə başçısı kişidir və umialik ('qayıq kapitanı' yəni 'balina ovunu qayıqda idarə edən adam' < umiaq 'qayıq, balina ovunda də istifadə edilən böyük qayıq') olaraq adlandırılar. Bu söz İnyupikcədə sonradan məcazi "zəngin adam" və "rəis" mənasını da qazanmışdır. Umialiklər və yoldaşları öz yerli ailələrinin başçılarıdır. Lakin, umialiklərin "zəngin" ola bilməsi üçün yerli ailəsində çox fəal kişi və qadın ovçuları olmalıdır. Təbii ki, bunlar tək yoldaşla mümkün deyil. Ona görə umialiklərdə çoxarvadlılıq zənginliyə investisiya olaraq görülür. Belə zəngin olan umialiklərin yüksək ictimai vəziyyəti ilə ancaq ​​şamanlar (aŋatkuq) müqayisə edilə bilər. Güc və müdrikliyi saxlayan bəzi umialiklər şamanlıq da edirlər. Umialiklər İnyupik ictimai həyatının hakimlədirlər.

Ovculuqdan əldə edilən hər ov umialiyə və onun ilk arvadına (nuliaqpak = 'böyük arvad') verilir. Ovu onlar mühafizə edir və bölüşdürürlər. Müasir dövrdə, müvəffəqiyyətli bir balina ovundan sonra, maktak (yağlı hissəsilə birlikdə balina dərisi) paylanması, ailələr tərəfindən digər birlik üzvlərinə də paylanmaqdadır.

İnyupiklerde təcavüzkarlıq və düşmənçiliklər vəziyyətə görə mövsümidir və ən məhsuldar aylar olan yaz sonu ilə payızda dostca olan əlaqələr, qıt aylar olan payız sonundan o biri ilin yazına qədər uzanan qış dövründə şübhə və düşmənçiliyə çevrilə bilir. Ailələrin sayca çoxluğu onların digər düşmən ailələrdən qorunması üçün bir zəruriyyət olaraq görülməkdədir. Torpaqlarındakı xaricilərə qarşı ailələr və qəbilələr çox sərt reaksiya göstərə bilər. Bu davranışların hətta ölümlə nəticələnməsi mümkündür. Güclü olmayan azsaylı ailələrin qan davası və düşmənçilikdən qaçmaq üçün baş vurduğu iki yoldan biri şərik (niuviġiik) adətidir. Ticarətdə (və ya ovda) ortaqlıq edənlər bir-birlərinə düşmənçilik bəsləməz və xoşagəlməz hadisələri qan iddiasına çevirməzlər. Digər üsul isə bir-biriylə qohum olmayan iki cütün arvadlarını dəyişdirmə üsuludur. Bu arvad dəyişdirmək (nuliaqatigiik) düşmənliklərin yaranmamasında ən təsirli üsullardan biridir. Arvad dəyişdirən xaricilər (müvəqqəti arvad: aŋutauqan; müvəqqəti ər: aippaq) dolayı yolla tək bir ailə olarlar. İndiki vaxtda bu yoldaş dəyişdirmə ənənəsindən əsasən imtina edilmişdir. 1960-cı illərin əvvəllərində yoldaş dəyişdirmək terminlərindən istifadə edən inyupiklərin qırx və ya daha yuxarı yaşda olduğu müşahidə edilmişdir.[7]

Ənənəvi olaraq, kişi uşağın səsi dəyişməyə başladığında qısa şalvarlarına bir stil verilir və ağızın hər iki tərəfinə labret taxarlar. Bu, evliliyə hazır gənc bir kişinin görünüşüdür. Qız uşaqları isə ilk aybaşı keçirəndə bir ay və ya daha çox izolyasiyaya məruz qalaraq bir yerə yerləşdirilir. Döşlərinlərin böyüməsilə birlikdə paltarları da uşaqlarınkından fərqliləşər və alt dodaqdan çənəyə uzanan beş-altı incə xətt halında tatuaj edilir. Əmiuşaqları arası evlilik ənənə olsa da, hal-hazırda şəhərləşmə və müasirləşmənin görüldüyü yerlərdə yadlarla evlilik üstün görülməkdədir.[7]

Qargi

redaktə
 
Yarısına qədər yerə basdırılmış olan və qışda yalnız kişilərin istifadə etdiyi kənd otağı ya da İnyupik Qargi'si, Point Hope, Alyaska, 1885; ağac qıtlığından Qrenlandiya balinasının sümükləri quruluş vəsaiti olaraq istifadə edilmiş
 
Eskiçağ Qargi qalığı, Barrow (Utqiaġvik ya da Ukpiaġvik)
 
Nalukataq bayramında zıplatma nümayişi, Barrow, 2006

Qargi (İnyupikcə qargi [tək] qargik [iki] qargich və ya qargit [cəm]; Yupikcə qasgi və ya qasgiq [tək] qasgit [cəm][16]; Çupikcə qaygiq[17]; İngiliscə community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place) : Alyaskada İnyupiklər ilə Yupiklərdə görülən ənənəvi quruluşdur. Yalnız kişilər tərəfindən istifadə edilən, ümumiyyətlə yarı yarıya torpağa basdırılmış tək otaqlı geniş və böyük evdir.[18][19]

Ümumiyyətlə qohumlardan olan kəndlərdə, əhalinin böyüklüyünə görə bir və ya bir neçə qarğı tapıla bilər. Yalnız yetkin kişilərin və oğlan uşaqlarının alındığı qargiler, İnyupik və Yupik cəmiyyətinin ictimailəşməsini ən əhəmiyyətli quruluşlanmadıyar. Burada keçmişin məlumat təcrübəsi və ənənəsi yetişkinlerce müxtəlif üsullarla uşaq və gənclərə köçürülər. Kişi kişiyə diyarın aşağı məlumatlar da daxil hər cür məlumat və təcrübənin birliyə köçürülməsi birbaşa məlumatlandırıcı danışmaqla ola biləcəyi kimi meddah tərzi hekayə izahatına da gedilər. Yaxında olmuş hadisələrdən saxlayın keçmişdə olan hər cür hadisənin yeri gəldiyində izah edildiyi mühitlərdir.

Qargi, kişilər arasında keçirilən güləş, ağırlıq qaldırma, tullanma, miniatür ox və yay yarışması, kickball kimi müxtəlif oyunların da məkanınız. Qadınlar, yoldaş və uşaqlarına yemək gətirmək üçün ancaq qargiye uğrayarlar. Lakin rəqs ediləcəyi zaman qız və qadınların da qargiye girib rəqsə qatılmalarına səs çıxarılmaz. Eskimos rəqsi, Qərblilərin anladığı rəqsdən olduqca fərqli, səslərin ümumiyyətlə qısa ünlemlerden meydana gəldiyi, çalğı olaraq ​​dəf bənzəri barabanlarla ritm verilən şamanistik bir mərasimdir.

Qargiye girmə ümumiyyətlə payızda qışa doğru başlayır və qışda ortalarında əyləncə ən doruğuna çatardıi. 1890-cı illərdə xristian misyonerlər Şimali Alaskaya gəldiyində hər kənddə Qargi olardı. Misyonerlik fəaliyyətləri üçün Qargilər böyük fürsət. İndiki vaxtda Qargi quruluşlanması şəhərləşmənin və müasirləşmənin görüldüyü yerlərdə digər ənənələrlə birlikdə tərk edilməkdədir. Olanlarda da dövrün şərtlərinə uyğun dəyişikliklər müşahidə edilməkdədir. Çocukarın, çətin eskimos coğrafiyasında sağ qalmalarını təmin edəcək hər cür məlumat və təcrübəsi öyrəndikləri qargiler kimi zaman məktəblərə rəqib olaraq görülməkdədir. Mütəxəssis pedaqoqlar[20] Qərb tərzi məktəblərlə Qargilərin rəqib ola bilməyəcəyini və bir-birlərini tamamlayan olduğunu dilə gətirirlər.

Qargilər, yarı yarıya torpağa basdırılmış olduğundan Arktiq bölgədəki ən əhəmiyyətli və diqqətə çarpan arxeoloji qalıqları meydana gətirərlər. Tarihöncesi dövrlərdən qalma qalıqları vardır.[21]

Şənliklər

redaktə
 
Nalukataq bayramında rəqs, Barrow, 2007
 
Rəqs üçün çalınan Eskimos dəfləri (qiḷaun) və dəfçilər (qiḷaurraqti), Barrow, 2007
 
Rəqs , Nome, 1900

Nalukataq (< naluk- 'to throw it underhand; to toss it up' + kataq) : Yay (Barrow) və ya payızda (Nuiqsut) müvəffəqiyyətli bir balina ovu sonrası edilən bayramdır. Ovu edən umialik və ailəsi tərəfindən təşkil edilir. Ən xarakteristika əyləncəsi bir dəriyi trampolin kimi istifadə edərək insanları yuxarı doğru fırlatmaktır. Şenlikleri təzə istehlak edilən balina əti ilə maktak (yağlı dəri altı layıyla birlikdə balina dərisi), quaq (dondurulmuş ət), mikigaq (fermente balina və ya suiti ətli dəri) ikram edilər. Yemək ziyafetiyle başlayan şənliklər günün irəliləyən saatlarında isə Trampolin nümayişiylə davam edər, əsr və ya axşam vaxtı da gecəyə qədər dansla güdür.[22] Əgər balina ovu uğursuzluqla sonuçlanırsa bayram edilməz. Bu gün açıq havada edilən şənliklər, köhnədən Qargi içində olar və öldürülən balinanın ruhunun sakitləşməsi üçün şamanlarca ritüel edilərdi.[23]

Xristian və bir sıra qərb ölkələrində qeyd olunan, Şükran günü (Quyyavik), Milad (Kraisimaġvik), Yeni il bayramı (Ukiutchiaq), İfritələr bayramı (Puuqtaluk və ya Puuqtałuk), Pasxa və Müstəqillik günü indiki vaxtda İnyupiklər arasında da qeyd olunan bayramlar arasındadır.

Oyunlar

redaktə
 
aqsraatchiaq (high-kick ball), Barrow, 1910

Eskimos futbolu (öz dilində olan adı: aġraurraun [Point Hope]; aqsrautraq- və ya aqsraurraq- [Point Hope: aġraurraq-] 'təpik vurumlu əl tutumlu futbol oynamaq' ; İng. Iñupiaq soccer, Eskimo soccer, Eskimo football) : Amerikan futbolu və reqbi kimi yumşaq bir topu uzaqdan tutmağa söykənən ənənəvi İnyupik oyunudur. 8 düym səviyyəsində yumşaq bir əl topuyla (aqsraaq ya da aġraq) oynanır. Top, tam olaraq yumru deyil və suiti dərisindən sinir kirişləri ilə tikilərək line qurudulmuş quru yosunları ilə doldurulur, ya da şimal maralı dərisindən edilir içi də ren geyiğinin tükləriylə doldurulurdu. Sonradan dəri yerinə yelkən ya da çadır bəzi də istifadə edilmiş, içi də parça ya da kürk ilə doldurulub. Oyun, bir oyunçunun topa təpik vurmasıyla başlayır. Topu əliylə tutar ya da bədəniylə dayandırar, lakin o topu təyin etməz ya da yuxarıda tutaraq onunla koşamaz. Bundan başqa, topu tekmelemek üçün uzaqdan gələn rəqib oyunçunu yerə atması ya da onu yıkması lazımdır. Sahənin digər sahilinə qədər topu əlində tutub rəqibinə qapdırmayan sıra oyunu qazanar. Hakim olmadığı üçün kişilər arasında oynanan oyun qıran qırana keçən bir ehtiras və güc nümayişidir. Esas olaraq güclülərin oyunu olsa da, qadın və uşaqlar da oynayar. Lakin bunların oyunları həm kiçik sahədə olar həm də xüsusilə qadınlarınkı qəhqəhələrin əskik olmadığı bir curcuna şəklində keçər. Kişilər arasında oynanan oyun tez-tez bir neçə kilometr uzunluğunda olur və oyun bəzən saatlarla hətta günlərlə davam edə bilər.[24]. Köhnə zamanlardakı İnyupiklər bu gün etdikləri kimi basketbol oynamazlardı; oynadıqları oyun yalnız Eskimos futbolu idi.[25]

Point Hope (Tikiġaq) futbol komandaları: (hamısı eyni matçda sahədə öz hissələrində olar)

  • Qapkuaġmiut : Yaşlıların yaratdığı iki komandadan biri; şimala doğru daxili bölgəyə topu təpiklər.
  • Umikturuat : Yaşlıların yaratdığı iki komandadan biri; Point Hopedə nöqtəyə doğru topu təpiklər.
  • Umŋiḷaurat : Gənclərin meydana gətirdiyi komanda; Point Hope'den quruya doğru topu təpiklər.
  • Utkuaġmiut : Point Hopedə nöqtəyə doğru topu təpiklər.
  • Apkuaġmiut : Dəniz istiqamətinə doğru topu təpiklər.

Aqsraatchiaq (İng. Alaskan high kick) :

Alyaska beysbolu (öz dilində olan adı: anauraġauraq- 'beysbol oynamaq'; İng. Alaskan baseball, Eskimo baseball, Inuit baseball) :[26]

Ayaqhaaq (İng. Cat's cradle) :

Qiputaq (İng. Eskimo horse-shoes) :

Aakkuu :

Din

redaktə

Şamanizm

redaktə
 
Kiuġuya və ya Kiguġuya (Qütb parıltısı), Bear Lake, Alaska

Aŋatkuq ('şaman') (Qərbi Kanada İnuitlərində Angatkuq ; Şərqi Kanada İnuitlərində Angakkuq ᐊᖓᑦᑯᖅ) : Ruhlara çevrilmə və ya onları kontrol etmə qabiliyyəti olduğuna inanılar. Pis niyyətli şaman və ya ruhlar tərəfindən xəstəliklər meydana gəldiyinə inanırlar.[23]

Şamanizm inancına görə cəhənnəm itmiş ruhların yer altında toplandığı yerdir. İnyupikcədə cəhənnəm üçün bu inanc istiqamətində adlandırma edilmişdir: Tammaġvik (< tammaq- 'itmək' + -vik 'yer istehsal əki')[27]

Doğuşdakı cinsiyyətinə fərqli cins xüsusiyyəti göstərən şəxslərə sipiniq deyilir və bunlar "iki ruhlu" (en:Two-Spirit) olaraq qəbul edilərlər. Doğumda penisi xaricdən bir vulva tərəfindən örtülərək gizlənən uşaqlarda sonrakı yaşlarda penisin ortaya çıxması ən tipik olanıdır.

Fövqəltəbii və mifoloji xarakterlər[27][28]:

  • iñuqułłigauraq , iñugaqutlik , iñuqułłik (Point Hope: iñuqullik [tək] iñuqullit [cəm]) : daha çox köhnə ev harabelerinde görülən kiçik, cücə insan (İng. little person, dwarf, elf)
  • mittayyak : əfsanəvi ürküdücü heyvan; qulyabani (İng. mythical frightening animal; bogeyman)
  • makkaqpaligauraq , iraaq , naaluŋiq : vəhşi körpə (İng. wild baby)
  • atałiq (Nuvuk) / atallit [cəm] (Point Hope) : səma əhli (İng. sky people; person of the skies)
  • iqsiniraq : (İng. troll)
  • kunuŋnizaq , nuyakpalik : ağ balina formalı dəniz qızı (İng. beluga woman, mermaid)
  • iziraq : şəkil sürüşdürücü (İng. shape-shifter)
  • tiritchiq : dörd (və ya altı) qısa qıçlı, dərisi qaya kimi pullarla qablı, timsah quyruqlu, uzun boyunlu və kiçik başlı mifolojik sürünən
  • iḷitqusiq : ölən adamın ruhu
  • kiññiq , qupquġiaq (Nuvuk: qupquġaq) : on qıçlı qütb ayısı (İng. ten-legged polar bear); qıçları (Nuvuk. iñuŋi) şekil dəyişdirərək insan (iñuk) halına gəlir.

Kiiñaġuq ('maska') (< kiiñaq 'sifət' + -ġuq), təmsil etdikləri ruhlara çevrilmə üçün ən praktik vasitədir. Köhnə şamanların maskaları ehtiyacı yox idi, çünki onlar özləri maskanı ifadə edilən ruha şəxsən dönüşebiliyordu.[29]

Xristianlıq

redaktə

Rus Amerikası dövründə hətta rusların (Uruusit) belə yaşaya bilmədiyi Arktika bölgəsidə Şimal Alyaska inyupikləri, qərblilərin mədəniyyət, dil və dini ilə ən gec tanış olan eskimoslardır. 1890-cı ildə Şimali Alyaskaya qərblilər (Tanŋit) gəldiyində inyupiklər arasında bir nəfər də olsun xristian (Ukpiqtuaq) yox idi. İyirmi il kimi qısa bir müddət içərisində dəyişiklikyaşandı və missionerlik fəaliyyətləri ilə köhnə din şamanizm böyük ölçüdə yox oldu. Artıq 1910-cu ildə xristianlıq İnyupikler üçün də əsas din olmuşdu.[30]

Əsas məskunlaşma ərazilərindəki missionerlik başlanğıc tarixləri[30]:

Uels (Kiŋigin) : Protestant olan Congregational missiyası və məktəbi 1890-cı ildə Vilyam Tomas Lopp və Harrison Robertson Tornton tərəfindən açıldı. 1893-cü ildə Thornton sui-qəsdə uğrayınca, missiya və məktəb bir il bağlı qaldı. Tellerə şimal maralı stansiyasını idarə etmək üçün qayıdan Lopp, 1894-cü ildə Uelsə gələrək missiyanı yenidən açdı.

Point Hope (Tikiġaq) : Anqlikan olan Episcopal missiyası 1890-cı ildə Delaverdən gələn həkim Con B. Driqs tərəfindən açıldı.

Borrou (Utqiaġvik və ya Ukpiaġvik) : Protestant olan Presviterian missiyası 1890-cı ildə Ohayodan gələn professor Leander M. Stevenson tərəfindən açıldı.

Kotzebue (Qikiqtaġruk) : Anqlikan olan Friends missiyası 1897–1902-ci illərdə Covenant missionerləri olan David Conson və Uyaraq tərəfindən Kotzebue bölgəsində fəaliyyət göstərdi. 1891-ci ildə 19 yaşında gənc bir müəllim olaraq Unalakleet qəsəbəsinə gələn Conson, 1895-ci ilin martında Uelsdə Loppun yanında çalışdı. İnyupik mənşəli bir gənc olan Uyaraq da onun köməkçisi oldu. Onlar Norton Sound bölgəsində və Syuardda, Çukça yarımadasından Kotzebue Soundun şimalına qədər olan bölgədə fəaliyyət göstərdi.

Ovçuluq və yığıcılıq

redaktə
 
Colville çayı, 1904
 
Balıq qurutma, Grantley Harbor, Seward Yarımadası, 1885
 
Ov düşərgəsi, Hotham inlet, Kotzebue, 1881
 
Noatak Milli Qoruma Sahəsi
 
Selawik Milli Yaban Həyatı Sığınacağı
 
Selawik Milli Yaban Həyatı Sığınacağı
 
Arktika Milli Yaban Həyatı Sığınacağı
 
Balina sümükləri, Point Hope, 2007

Bütün eskimos xalqları kimi İnyupiklər də ovçu və yığıcıdır. Dolanışıqlarını balıqçılıq və balina ovçuluğu kimi ağır işlərdə çalışaraq təmin edərlər. İnyupikler, digər Eskimos xalqları kimi, ovdan ovçular xaricində ova qatılmayan kənd xalqının da haqq etdiyi bir sistem inkişaf etdirmişlər. Avcı ya da avcılarca ovlanan hər cür ov kəndin ortaq malıdır. Bu ortaqlıq sistemi Eskimos coğrafiyasının çətin və çətin təbiəti gərəyi yaranmışdır.

Ovlanacaq heyvanların və yığılacaq bitkilərin ov və yığma mövsümlərinin bilinməsi həyati əhəmiyyətə malikdir və bunlar praktik olaraq ay (tatqiat) adlarında hatırlanırlar.[31]

İnyupikcə ay adları söz söz tərcüməsi Azərbaycanca
Siqiññaatchiaq 'parlaq yeni günəş' Yanvar
Siqiññaasugruk 'çox daha parlaq günəş' Fevral
Irraasugruk 'həddindən artıq soyuq hava' Fevral
Paniqsiivik 'qurutma ayı' Mart
Isiqsiḷiġvik < isiq 'duman' Mart
Igliiḷiġvik < igliq- 'səyahət etmək' ; Bu ayda ağ kəkliklər gəzinir Mart
Tiŋmirrat Tatqiat 'quşların ayı' Aprel
Qiḷġit Tatqiat 'şahinin ayı' Aprel
Qargiḷiġvik 'ağ kəkliyin göründüyü zaman' Aprel
Qaugaich Piviat 'ördəklər gəlir' (Nuvugmiut şivəsində) Aprel
Suvluġvik 'buzu qırılan çayların axdığı zaman' May
Suppivik / Supruġvik (Nu.) 'buzu qırılan çayların axdığı zaman' May
Umiaqqavik (Ti.) 'balina ovuna çıxılan zaman' May
Qaugaich Anniviat '(yavru) ördəklər tüklənir' (Nuvugmiut şivəsində) 26 May – 25 İyun
Iġñivik 'şimal maralının doğum zamanı' İyun
Isavik , Itchavik 'tük tökümü zamanı' İyul
Nukatpiat Itchaviat 'kişi qazların tük tökümü zamanı' İyul
Iñukkuksaivik 'yüksəlmə zamanı' İyul
Tiŋŋivik 'uçuşa keçmə zamanı' Avqust
Amiġaiqsivik 'şimal maralı boynuzlarının kadifelendiği vaxt' Avqust
Aqavirvik 'tük tökümü zamanı' Avqust
Niġlaalgit Tiŋŋiviat 'yavrulu qazların uçuşa keçmə zamanı' Sentyabr
Tuttut Amiiqsiviat və ya Amiiqsivik (Nu) < tuttu 'şimal maralı' Eylül
Nuliaġvik 'şimal maralının artıma zamanı' Oktyabr
Sikkuvik , Sikuvik 'buzlanma zamanı' Oktyabr
Sullivik , Sulivik İng. 'time to make things' Oktyabr
Tatqitchiaq (Nu.) 'yeni ay' Oktyabr
Ipnaich Nuliaġviat (Nu.) 'qoyunların cütləşmə zamanı' Noyabr
Nippivik 'günəşin batdığı vaxt' Noyabr
Uvluiḷaq 'gün işığından məhrum biri' Dekabr
Aagruliġvik 'Aagruuk deyilən iki ulduz cütünün göründüyü zaman' Dekabr
Siqiñġiḷaq 'günəşsiz biri' Dekabr

1954-cü ildə edilən bir qeydə görə Buckland çayı bölgəsində İnyupiklərin ənənəvi ovçuluq və yığıcılıq təqvimi:[14]

  • Yanvar, Fevral, Mart, Aprel, May, İyun: Çay yuxarısında balıq ovlama
  • Yanvar, Fevral, Mart, Aprel, May: Çay aşağısında şimal maralı ovlama
  • İyun: Escholtz Bayda ağ balina ovlama
  • Avqust: Böğürtlensi meyvə toplama
  • Sentyabr, Oktyabr, Noyabr, Dekabr: Çay yuxarısında balıq ovlama
  • Sentyabr (yarı), Oktyabr, Noyabr, Dekabr: Şimal maralı ovlama

Ovlanma mövsümü yazın. Bu dövrdə Kotzebue bölgəsində kişilər buz üzərində suiti ovçuluğu edərkən, qadınlar da qısa bir müddət sonra Stenodus leucichthys (sii) balıqlarını toplayırlar. Daha şimalda sahil ovçuları Point Hope (Tikiġaq), Wainwright (Ulġuniq) və Barrow (Utqiaġvik və ya Ukpiaġvik) bölgələrində balina ovçuları (aġviqsiuqtit) Qrenlandiya balinası (aġviq) avlarken, daxili bölgə ovçuları da Utukok (? Utuqqaq) və Colville çaylarının (Kuukpik) yukarılarında şimal maralı (tuttu) axtarmaqla məşğul olurlar. İyun ayından İyulun başına qədər olan dövrdə North Slope İnyupikləri suiti (natchiq) və ördək (mitqit) Colville çayının ağzında və Kaktovik adasında (Qaaktuġvik) qurulan bazara gedirlər. İyun sonunda ya da daha gec bir zamanda daxili bölgə İnyupikləri sahilə enərlər. İyulda balıq düşərgəsindən dönənlər şimal maralı ovuna gedərlər. Qadınlar isə daha sonra məhdud olan bitkilərə yönəlirlər və yeyilə biləcək böğürtlensi meyvə və tərəvəzləri yığmaya başlayırlar.[15]

Daha cənubda Kotzebue Sound bölgəsində, ağ balina (sisuaq və ya qiḷalugaq) ovu edilir. Zorlu keçən ovdan sonra Sheshalikdə qurulan panayıra iştirak edirlər. İnyupik coğrafiyasındakı ən böyük ticarət meydana olan bu yarmarka Sibir yupiklərinden sahil və daxili bölgə İnyupiklərinə qədər iki min ya da daha çox insanın əldə etdikləri məhsulları panayırı bazarlarında satmaq ya da dəyiş toqquş etmək üçün toplanmasına səbəb olar.[15]

Daha şimalda North Slope bölgəsində isə iyun Colville çayı deltasındaki Nigliqdə (Niġliq) ikinci böyük bazarları qurular.[15]. Bura Antik çağdan bəri ticarət mərkəzidir.[24]

Sahil İnyupiklərinin ənənəvi ana dolanışıq qaynağı Qrenlandiya balinası ovçuluğudur. İnyupiklərin aġviq dediyi Qrenlandiya balinası (Balaena mysticetus) Alyaskada yalnız on yaşayış yerində Beynəlxalq Balinaçılıq Heyəti (IWC) tərəfindən icazə verilir. Bu on məskunlaşmanın səkkizi, Barrow (Utqiaġvik), Kaktovik (Qaagtuviġmiut), Kivalina (Kivalliñiq), Kiçik Diomede , Nuiqsut (Nuiqsat), Point Hope (Tikiġaq), Wainwright (Ulġuniq), Wales (Kiŋigin) İnyupik coğrafiyasına aiddir. Digər ikisi isə Sibir yupiklərinə aiddir: (Savoonga) və (Gambell) .[32]

King adası İnyupiklərinin gözdə ovu Pasifik morju (aiviq , Odobenus rosmarus divergens) olub ovu sahildə və ya dənizdəki buz üzərində əvvəllər ənənəvi olaraq zıpkın və mizraq istifadə edərək edilir və umiak adı verilən geniş böyük qayıqlarla daşınırdı. Bu gün isə xaricdən motorlu alüminium gəmilərlə və tüfənglə edilməkdədir. 12 yaşlarında gənc bir ovçunun ilk ovu morj balası olar və bunu kəndin ən yaşlılarından birinə hədiyyə edir. Morj, indiki vaxtda da King adası sakinlərinin ən qiymətli ovları. İldə təxminən 40 morj ovlanır. Adada yaşları 30 elə 80 olan 30 qədər morj ovçusu var.[33]

Dall çöl qoyunu (Ovis dalli) (Şimali Alyaska imnaiq, Şimal-qərb Alyaska ipnaiq) çox qiymətli olmasına qarşı, nizamlı ovlanan ən əhəmiyyətli quru heyvanı şimal maralı (Rangifer tarandus) (tuttu) olub, dəniz sahilindəki İnyupiklər üçün balina və suiti necə əhəmiyyətlidirsə, Daxili bölgə İnyupikleri üçün də şimal maralı o qədər əhəmiyyətlidir. Ovlar qadınlar tərəfindən paylanır.[31]

Alyaskadakı İnyupik həyatı çöldən görüldüyünün əksinə buzlarla məhdud olmayıb müdhiş bir ticarət hərəkətlilik içərisindədir və bu əsrlərdir davam etməkdədir. Bu hərəkətlilik yalnız İnyupiklər arasında deyil, eyni zamanda İnyupiklərlə Yupik qrupları və Atabask xinduları arasında da olmaqdadır.[15]

İndiki vaxtda, torpaqlarındakı neft və təbii qaz qaynaqları İnyupiklər üçün gəlir mənbəyi deyil və işçi qüvvəsini yarısından çoxu işsizdir. Olanların da çoxu mövsümlük işçilerdir. Bu, Alyaska yerlilərinin daxilində görülən bir işsizlik manzarısıdır.[8]

İnyupiklərin geyimləri

redaktə

Geyim

redaktə

Parka olaraq növ çoxdur. Başlıqlı kürk parka köynəyi (atikłuk ; İng. snowshirt), parka stili paltar və ya köynəklər (atikłuuraq), suiti dərisindən parka (natchiġruaq), doğulmuş şimal maralı balasının dərisindən edilən parka (nuġġayuat), şimal maralının qışlıq dərisindən edilən ağır kürk parka (qusuŋŋaaġruk), alt kənarı ağ dəriylə qablı parka (akuqtuaġutilik). Ovçuların ağ parkası (qatiġniñ) qar üzərində kamuflyaj olaraq istifadə edildiyi kimi, kilsə yaşlılarının də paltarının. Kürəyində körpə daşıma cibi olan amaaġun və ya amaunnaq (Kanada inuitlərində amauti) ik:Amaaġun deyilən parka uşaqlı kadınlarca məqbuldur. Parkalarda aksesuar olaraq balıq dərisi (qayułuk) belə istifadə edilir. Parka formalı yağmurluk (siḷaŋŋaaq) suiti bağırsağından edilir..

İnyupik qadın parkaları "quyruqsuz" olarlar. Bu cəhətdən Kanadadakı inuitlərdən ayrılarlar. Kanada inuit qadınlarının geydiyi pamiulik ik:Pamiulik (harfiyen: 'quyruqlu') adlı parkadan dolayı İnyupikcədə Kanada inuitlərinə Pamiuligaaluk adı da verilir.

Qərblilərin geyimindən köçürülən pencək (quppiġaaq) İnyupiklerin ənənəvi olmayan geyimidir.

Şalvar olaraq kamikłuuk istifadə edilər. Parkaların ətəyinin uzunluğundan və də çəkmələrin qoncunun yüksəkliyindən geyimlər ümumiyyətlə diqqət çəkməzlər.

 
suiti dərisindən çəkmə (kamik)

Ayaqqabı olaraq daha çox bot ya da çəkmə istifadə edilər. Yerli stildə edilmiş botlara kamik deyilir. Bu ad eyni zamanda İnyupikcədə ayaqqabının ümumi adı olaraq da istifadə edilər. Tüysüz suiti dərisindən edilən su keçirməz uzun konçlu çəkmə (qaqłik və ya iqaqłik), suiti dərisindən edilən sərt əsaslı uzun qonçlu çəkmə (ugruligaak və ya ugrullak), şimal maralı dərisindən edilən line kürklü su keçirməz uzun qonçlu çəkmə (ulitchuiḷaq), şimal maralının yazlıq dərisinin qıç qisimindən edilən ağ xəttli uzun qonçlu qadın çəkməsinin (sivuġaligaak) dib hissəsində aquptitak deyilən rengeyiğinin bir cüt ayağından qısa bir bot eklidir. Bazası şimal maralı kürküyle örtülü bot (tuttuligaak və ya tuttullak). Qərblilərin stiliylə edilmiş botlar (ukiuqsiutik) da istifadə olunur.

Əlcək olaraq tək barmaqlı (aitqan, aatqan və ya aaqqan) və ya beş barmaqlı (argaaq) əlcəklər istifadə edilər. Dirsəklərə qədər uzanan tək barmaqlı kolçaklı əlcək (aiqpak) də vardır.

Şapka olaraq nasautaq istifadə edilər.

Milli bəzək və geyimə edilən əlavələr

redaktə
 
Tatulu (kakiñiq) İnyupik qadınları, King adası, 1910

Bəzək əşyaları içərisində ən diqqət çəkəni "dodaq sırğası" də deyilən labret (tuutaq və ya aŋmaluaq)[34] olub həm kişilərdə həm də qadınlarda görülməkdədir. Qulaq sırğası (imigluktuq) və üzük (qitiqłiaġun) də istifadə edilir. Bilərziklər (tayaġun və ya tayaq [tək] tayyat [cəm]) böyük (taliġaq) də ola bilər. Üzük ya da bilərziklər daş ya da bənzər maddə (aakupak) ola bilər.

İnyupiklərdə tatuaj (kakiñiq) digər Alyaska eskimoslarında olduğu kimi məşhur bir adətdir. Qəbiləyə görə fərqlilik göstərən döymələr, bu fərqlərə görə qəbilələrin müəyyən bir əlaməti olaraq da istifadə edilir. Tatular, ağzın küncündə (iqiġun), çənədə (tavluġun ve avalliik), alında (qauġun), üzdə kiçicik (tupi) və ya bədənin hər hansı müvafiq bir hissəsində ola bilər.

Bəzək ve tatular yaşa və cinsiyyətlə əlaqədar da dəyişənlik göstərər.

Mətbəx

redaktə
Əsas məqalə: Eskimos mətbəxi
 
Ümumi mətbəx, Nome, 1916
 
Maktak (Piy qatı və yağı ilə birlikdə balina əti)

İnyupiklər avropalılarla qarşılaşmamışdan əvvəl öz mətbəxləri heç bir təsirə məruz qalmadan formalaşırdı. İnyupiklərin mətbəxində ən əsas məmulat ətdir. Onlar əti niqipiaq yəni əsil yemək adlandırırlar(niqi 'yemək' + piaq 'əsil').

  • Maktak: Çiy yeyilən balina ətidir. Ətin üzərində mütləq balina yağı olur. Çiy yeyilməsinin əsas səbəbi, ətdə çoxlu vitaminlərin olması göstərilir. Eskimoslar vitaminli qidaları çox sevirlər, çünki və inyupiklərin yaşadığı yerlərdə meyvəyə (gilənar çərdəyi boyda olan kiçik üzüməbənzər meyvələr) nadir hallarda rast gəlinir. Yemək hazır olduqda Uunaalik adlanır.
  • Quaq: Dondurulmuş formada yeyilən ət və ya balıq. Əsasən ovçuların tipik səhər yeməyidir. Digər eskimos xalqlarının dillərində nunavut inuktitut və ya nunavik inuttitut adlanır.
  • Uiḷaq : Qurudulmuş ət.
  • Mikigaq : Balina əti. Maktakın ət maşını ilə çəkilmiş forması.
  • Igamaaqłuk : Suiti yağında qızardlan yarı qurudulmuş ət.
  • Igaapiaq : Qazanda qaynadıaraq hazırlanan ət xörəyi.
  • Akutuq : Əridilmiş maral yağı ilə nazik formada kəsilmiş maral ətinin birlikdə, eyni qabda qatışdırılmasından alınan yemək. Mövsümə görə yeməyə bəzi əlavələr etmək olar. Akutuq bəzən məşhur olan eskimos dondurması mənasında da işlənir.

Kino

redaktə

İnyupik kinosu (Qiñiqsitaat) hələ yaranma mərhələsindədir.

Sikumi ('buz üzərində') : İnyupikcə səsləndirilən qısametrajlı filmdir. İnyupik film prodüseri Andrew Okpeaha MacLean tərəfindən yazılıb idarə olunan filmin ulduzu Brad Weyiouanna'dır. 2008-ci ildə Sundance festivalında mükafat qazanmışdır.[35]

Xarici keçidlər

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 "Alaska Native Languages". 2006-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-04.
  2. ↑ "Alaska Native Heritage Center". 2013-01-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  3. ↑ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  4. ↑ "Iñupiat Heritage Center". 2010-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  5. ↑ 1 2 3 4 "Igor Krupnik et all. (2009), Smithsonian at the Poles" (PDF). 2009-04-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  6. ↑ Chukchi Sea Sociocultural Systems Baseline Analysis (1983) Arxivləşdirilib 2012-02-04 at the Wayback Machine, Table 1 Northwest Alaska Eskimo Societies of the 1816–1842 period
  7. ↑ 1 2 3 "Norman A. Chance, Growing Up in an Inupiat Village". 2010-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  8. ↑ 1 2 "Norman A. Chance, The Economics of Dependency". 2010-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  9. ↑ 1 2 Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life Arxivləşdirilib 2012-11-14 at the Wayback Machine,
  10. ↑ "North Slope Borough Məktəb Bölgəsi veb saytı". 2010-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  11. ↑ "Northwest Arctic Borough Məktəb Bölgəsi veb saytı". 2010-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  12. ↑ "Bering Strait Məktəb Bölgəsi veb saytı". 2010-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  13. ↑ "Lawrence D. Kaplan (1990) , The Language of the Alaskan Inuit" (PDF). 2018-07-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-04.
  14. ↑ 1 2 "Richard O. Stern and all. (1980), Eskimos, Reindeer, and Land" (PDF). 2015-10-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  15. ↑ 1 2 3 4 5 "Norman A. Chance, People and the Land: Early Years". 2010-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  16. ↑ "Qasgimi : In the Qasgi (Yupiklərdə)". 2010-09-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  17. ↑ "Sodhouse Qaygiq (Çupiklərdə)". 2011-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  18. ↑ Ernest S. Burch, Jr (2006), Social life in northwest Alaska: the structure of Iñupiaq Eskimo nations
  19. ↑ Margaret B. Blackman (1992), Sadie Brower Neakok: An Inupiaq Woman
  20. ↑ "Edna Ahgeak MacLean, The Revitalization of the Qargi, the Traditional Community House, as an Educational Unit of the Inupiat Community". 2010-06-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  21. ↑ James M. Savelle (2002), The Umialiit-Kariyit Whaling Complex and Prehistoric Thule Eskimo Social Relations in the Eastern Canadian Arctic Arxivləşdirilib 2014-03-02 at the Wayback Machine, Bulletin of National Museum of Ethnology 27(1): 159–188 (2002)
  22. ↑ Siḷalliq, Fall 2008 [ölü keçid]
  23. ↑ 1 2 "Norman A. Chance, Beyond Kin: Social and Cultural Life". 2012-08-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  24. ↑ 1 2 "Niġliq: Site of an Ancient Trade Fair". 2010-09-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  25. ↑ "Kiana Village History Project". 2010-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  26. ↑ Go Play Group Games! Alaskan Baseball
  27. ↑ 1 2 Iñupiaq Combined Dictionary [ölü keçid]
  28. ↑ Chie "Siqiñiq" Sakakibara (2006), Speaking of Place: Contemporary Iñupiat Storytelling and Place-Making in the Time of Climate Change Arxivləşdirilib 2010-09-23 at the Wayback Machine, Inalco 2009, Proceedings of the 15th Inuit Studies Conference, Orality, Paris, 2006
  29. ↑ "729.551 Jean-Loup Rousselot, Yupik and Inupiaq Masks (Alaska)". 2017-11-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  30. ↑ 1 2 "Ernest S. Burch, Jr (1994), The Inupiat and the Christianization of Arctic Alaska" (PDF). 2012-12-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  31. ↑ 1 2 "Norman A. Chance, Changing Patterns of Subsistence". 2010-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  32. ↑ "Tikigaq : Hunting". 2010-10-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
  33. ↑ Jessica I. Cardinal (2005), Pacific Walrus Management in a World of Changing Climate: Experiences and Observations from King Island Walrus Hunters
  34. ↑ Inupiat History, Language, and Culture[ölü keçid]
  35. ↑ "Sikumi Film". 2010-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-08.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İnyupiklər&oldid=6736199"