Supiklər

Supiklər
	Ənənəvi rəqs (agnguaq) paltarı içində bir Supik rəqsçisi
Ümumi sayı
	3000
Yaşadığı ərazilər
Dili
	Supikcə; ingilis dili
Dini
	Xristianlıq (əksəriyyətlə Pravoslavlıq); Şamanizm
Qohum xalqlar
	Alyaska çupikləri, Sibir yupikləri, İnyupiklər , Aleutlar

Supiklər, Alyutiklər və ya Pasifik yupikləri (öz dilində olan adı: Sugpiaq tək Sugpiak iki Sugpiat cəm və ya Alutiiq tək Alutiik iki Alutiit cəm; İngiliscə Alutiiq, Sugpiaq, Pacific Yupik) — Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Alyaska ştatının cənub cəhətində yaşayan Yupik qolundan bir Eskimos xalqıdır.

Yupik xalqları içində ən cənubda yaşayan xalqdır. Mədəni olaraq Yupiklərə deyil Aleutlara yaxındır. Ona görə digər adları olan Alyutik adı Aleutların adından gəlir

Təsnifatı

Eskimos-Aleut xalqları
- Aleut xalqı
- Eskimoslar
  - Sirenik eskimosları¹
  - Yupik xalqları
    - Sirenik yupikləri¹
    - Əsl Yupik xalqları
      - Sibir yupikləri
      - Naukan yupikləri
      - Alyaska yupikləri
        Unaliq-Pastuliq yupikləri : Norton Sound bölgəsində
        
        Əsl Alyaska yupikləri : Yukon və Kuskokvim bölgələrində
        
        Egegik yupikləri : Bristol Bay bölgəsində
        
        Çupiklər : Hooper Bay və Chevak bölgələrində
        
        Nunivak çupikləri : Nunivak adasında
      - Supiklər
  - İnuit xalqları
    - İnyupiklər və ya Alyaska inuitləri
    - İnuitlər və ya Kanada inuitləri
      - Qərbi Kanada inuitləri
      - Şərqi Kanada inuitləri
    - Qrenlandiya inuitləri

Adlandırma

Özlərini suk ('insan') və -piaq ('gerçək') sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş "Supiklər", dillərini isə Sugcestun və ya Sugt'stun, Sugtestun ('insana bənzər, insan kimi') adlandırırlar.

Alyaska'yı Aleut adalarından kəşfə başlayan rus kaşif, kürk kürk taciri və məskunlaşmaçılar tərəfindən Aleut (rus. Алеут) adı verilen yerlilər, o zamanın Rusçasında bugünkü Aleutları ve Kodiak adasındaki yupik eskimoslarını (ing. Alutiiq) əhatə edirdi. Rusçadaki Aleut adının, Rusiyanın şimalında yaşayan Çukçaların dilindən olan "daimi sahil sakini"^[2] sözündən yarandığı ehtimal olunur. 1784-ci ildə Kodiak adasında olan Three Saints koyuna (supikcə Sun'alleq) yerləşən rus kürk tacirləri (промышленник), Supiklərlə qarşılaşan ilk Avropalılardır. Supiklər, mədəni olaraq Aleutlara ən çox bənzəyən eskimoslardır.^[3] İndiki vaxtda Alyaskadaki eskimosların üç mədəniyyət qrupundan birini Aleutlar ilə Supiklər yaradır^[4] Aleutlar ilə Supikləri bir tutub eyni adla anan ruslar, Aleut adalarındakı Aleutlardan (Unangan) ayırmaq üçün Kodiak adasındakı Supikləri "Kodiak Aleutu" (dövrün Rusçasıyla Алеутъ Кадьякскiй) və dillərini də "Kodiak Dili" (Кадьякскiй Языкъ) olaraq adlandırmışlar. Uzun illər ruslaşma asimilasyonu keçirən Kodiak Supikləri, ruslardan qalma Aleut adını indiki vaxtda Alutiiq formasında özlərinə ikinci ad olaraq verərlər. Bu Alutiiq adı ingiliscədə Supiklerin ümumi adı olaraq yayılmaqdadır. Atka Aleutları ruslardan qalma Aleut adını Aliguutax̂ formasında özləri üçün istifadə edirlər.

2000 ABŞ Əhali saymasında Supiklər "Alutiiq Aleut", "Bristol Bay Aleut", "Chugach Aleut", "Koniag Aleut" və "Sugpiaq" kimi adlarla ayrı-ayrı keçərkən Əsl Aleutlar "Unangan Aleut" adıyla yer alır.^[5]

Dialekt və qəbilələri

Eskimos qəbilə adları "-miut" ('xalq') əki ilə törədilər.

Supiklər dil və mədəniyyətlərinə görə iki əsas qrupa bölünür:

Qərb Supikləri (Kaniagmiut)
- ana quru: (Ugaassarmiut): Alyaska yarımadası
- ada: (Qik'rtarmiut, Tangirnarmiut): Kodiak Arxipelaqı
Şərq Supikləri
- ana quru: (Unegkurmiut, Yalegmiut): Kenai yarımadası
- ada (Chugachigmiut : Tyanirmiut, Shuqlurmiut, Nutyirmiut, Palugvirmiut, Alukarmiut, Atyarmiut, Talitlarmiut, Kangirtlurmiut, Ugalakmiut): Prince William Sound

Qonşuları

Supiklərin qonşuları olaraq qərbdə Unangan da deyilən Aleutlar (supikcə Taya'uq), kuzeybatıda Alyaska yupikləri (supikcə Pamanarmiut) ilə Denağina xinduları (supikcə Kenaayuq), kuzeydoğuda Ahtna xinduları və şərqdə də Eyak və Tlingit (supikcə Swaciit) xinduları tapılar.

Ruslar ilə amerikalılardan başqa, sonradan gələn Çinlilər (supikcə Cing'iyak) və Yaponlar (supikcə Yapuunsaq) da kontakt qurulan xalqlardır

Əhali

Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali ^[6]

Ayaska	etnik sayı	anadilində danışa bilənlərin sayı	%	danışa bilənlərin orta yaş həddi
1980	.	.	.	.
Sibir Yupikləri	1.100	1.050	95	Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı
Yupikler	17.000	14.000	80	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
İnyupikler	12.000	5.000	40	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supikler	3.000	1.000	33	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar	2.200	700	35	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
1992	.	.	.	.
Sibir Yupikləri	1.100	1.050	95	Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi
Yupiklər	18.000	12.000	67	Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi
İnyupiklər	13.000	4.000	31	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Supiklər	3.100	600	19	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
Aleutlar	2.100	400	19	Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

Dil və Təhsil

Əsas məqalə: Supik dili

Təxminən 3000 nəfərlik Supik əhalisindən 400 qədəri ana dilini danışa bilir.

1987-1988 dövründə Alyaska məktəb bölgələrində Supik şagirdlərin sayı:^[7]

məktəb bölgəsi	anadilində danışa bilənlərin sayı	danışamayanlar	ümumi şagird sayı
Anchorage	.	2	2
Kenai	1	66	67
Lake & Peninsula	.	47	47
CƏMİ	1	115	116

Ovçuluq və yığıcılıq

Qızılbalıq qurutma, N. B. Millerin kamerasıyla, Old Harbor, Alaska, 1889

Dəniz aslanları, Afognak yaxınlarındakı Raspberry adası

Nacaq (muncuqlu qadın başlığı), Chugach, 1890

Kodiak adasında Supik əsərləri: oyma fiqurlar, suiti tələ maskası, çanaq, burun hissəsi, zıpkın (ayaquq) və oxlar (ruuwaq)

Ənənəvi Supik ovçuluğu digər eskimos xalqlarıyla bənzərlik göstərir. Alyaskanın təbiətinin çətin olması, aclıq (kaik) qayğısıyla dənizdə (imaq) və quruda (nunat) yeyilə biləcək hər şeyin avlanılmasını və ya yığılmasını lüzüm edər. Supiklərin yaşadığı coğrafiya Alaskadakı ən cənub bölgə olduğu üçün şimaldakı Yupik və İnyupik coğrafiyasına nəzərən daha yaxşı vəziyyətdədir.

Ov vasitə və vəsaitləri arasında kayak (qayaq) ilə qayıq (angyaq) və kürək (anguaq) ova çatma və daşıma işində qiymətlidir. Silah olaraq ox (ruuwaq) və yay (qitguyaq) ilə zıpkın (ayaquq) istifadə edilər. Qərblilərdən gördükləri qızdırmalı silahlar (nutek) da sonradan ova daxil olmuşdur. Ov şapkası (caguyaq) və ov torbası (ekgwik) ovun olmazlarındandır.

Quru məməliləri olarak şimal maralı (tuntuq), qonur ayı (taquka'aq), samur (aaquyaq), dovşan (kuskanat), tülkü (kaugya'aq), gəlincik (amitatuk) və sünbülqıran (qanganaq) ovlanır.

Dəniz məməliləri arasında balinalar (arwaq) başda olmaq üzrə delfin (mangaq), də⁬niz aslanı (wiinaq) ilə suitilər (aataak, isuwiq) ən qiymətli dəniz ovlarıdır. Bunları dəniz samuru (arhnaq) təqib edər.

Quşlar, ətindən və dərisi ilə digər uyğun qisimlərindən yararlanılan hayvanlardır. Bunlar arasında ördəklər (saqul'aq), qağayı (qatayaq), Puffinus (tuungat) ve Phalacrocorax (agasuuq) sayıla bilər. Quşların tükləri (culuk) bəzəmədə istifadə edilər və yumurtaları (manik) da yığılar.

Dəniz onurğasızları arasında kiton (urriitaq), dəniz darağı (mamaayaq), osminoq (amikuq) və dəniz xiyarları (uutuk) gözdə toplama ovlarıdır.

Balıqçılıq da edilər. Balıqçı qayığı (paRaguutaq) ilə tor (kugyaq), qarmaq (iqsak) və mizraq (panaq) ana balıqçılıq vəsaitləridir. Ən gözdə balıqlar qızılbalıq (iiliksak, amartuq, niklliq, qakiiyaq) növləri ilə digər balıq növləri (anciq, waa'uq, sagiq, iqalluarpak, iqalluak) gəlir. Bunlar təzə olaraq istehlak edildiyi kimi, irəlidə yemək üçün qurudulur (tamuuq) və ya duz (taryuq) və tüstü (puyuq) istifadə edərək duzlanır və ya tüstülənərək (kupcuunaq) saxlanılır.

Bitkilər baxımından kasıb olan coğrafiyada yeyilə biləcək böğürtlensi və ya üzümsü meyvələr (alagnat, cuawak, aqagwik, kenegtaq, puyurniq, muuguat) və tərəvəzlər (aatunaq) az olsa da vitamin qəbulu baxımından qiymətlidir.

İctimai həyat

Şənlik və Mərasimlər

Eyni zamanda şamanistik nümayişdə də istifadə edilən musiqi olaraq baraban (cauyaq) və mahnı (atuun) ilə rəqs (agnguaq) bütünlük meydana gətirir. Maskalar (giinaquq və giinaruangcut və ya maaskaat) da bunları tamamlayır, beləcə musiqi və rəqs törensel xüsusiyyət qazanar. Ruslardan aldıqları akkordeon (kaRmuniaq) yeni musiqi alətləridir.

Milli bəzək və geyimə edilən əlavələr

Takı və naxışlar şamanistik xüsusiyyətlidir. Qadınların boncuktan edilən şapkası (nacaq), bilərzik (tayarnerutaq), qulaq sırğası (kulunguaq), dodaq sırğası da deyilən labret (kulut'ruaq) və tatu (kRasiruaq) tipik eskimos bədən aksesuarlarıdır.

Din

Şamanizm

Ənənəvi eskimos dini şamanizm, Supiklerde de görülür. də görülər. Əvvəllər dini məqsəd daşıyan şamanistik mərasimlər, günümüzdə folklorik nümayişdən irəliyə getməz. Bunda rusların Pravoslavlığı Supiklərə qəbul ettirmelerinin rolu vardır. Şaman (kalla'alek), ruh (sua) və qarabasma (tanraq, tangruaq) şamanlığın ana anlayışlarıdır.

Tarix

Dil məlumatları və arxeoloji qalıqlar; Eskimos xalqlarının, günümüzdən təxminən 10.000 il əvvəl, Berinq boğazının buzlarla kaplanıp quru körpüsü olduğu zamanlarda Eskimoslar və Aleutlar olmaq üzrə iki ayrı etnik qrup halında Alyaskadan Kamçatkaya qədər olan bölgədə olduqlarını göstərməkdədir. Eskimos və Aleutların dənizdə ovlanma texnikalarının inkişaf etdirilməsindən əvvəl bölündüklerini göstərən dil məlumatları arasında ox və yay üçün ortaq sözlərin tapılması, dəniz ovçuluğu terminlərinin Eskimos və Aleutlarda fərqli olması göstərilə bilər. Eskimos və Aleutlar, dəniz avcılığını bir-birlərindən müstəqil olaraq inkişaf etdirmişlər.^[8]

Arxeoloji qazıntılar

Kodiak adasında, indiki vaxtda 42 ^[9] nəfərin yaşadığı Karluk (supikcə Kal'uq) şəhərində aparılan arxeoloji qazıntılar şəhərin 5000 ildir insan məskunlaşmasına açıq olduğunu göstərməkdədir^[10] Arxeoloji siteler cəhətdən həqiqətən zəngin olan Kodiakda tarix əvvəlinə (prehistorik) aid 900 qədər site tapılar.

İstinadlar

↑ "UAF". 2007-09-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ Who are the Alutiiq^{[ölü keçid]}
↑ "Alaska Native Heritage Center". 2010-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ "Phillip Charette, Yup'ik People". 2010-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ "U.S. Census Bureau, Census 2000" (PDF). 2012-09-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life Arxivləşdirilib 2012-11-14 at the Wayback Machine,
↑ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ "Alutiiq Museum". 2016-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.
↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-09-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

Xarici keçidlər

Alutiiq Museum
Catherine Foster West (2009)^{[ölü keçid]} , Kodiak Island's Prehistoric Fisheries: Human Dietary Response to Climate Change and Resource Availability, Journal of Island & Coastal Archaeology, 4:223–239, 2009

[1] "UAF". 2007-09-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[2] Who are the Alutiiq^{[ölü keçid]}

[3] "Alaska Native Heritage Center". 2010-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[4] "Phillip Charette, Yup'ik People". 2010-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[5] "U.S. Census Bureau, Census 2000" (PDF). 2012-09-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[6] Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life Arxivləşdirilib 2012-11-14 at the Wayback Machine,

[7] "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[8] "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[9] "Alutiiq Museum". 2016-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[10] "Arxivlənmiş surət". 2010-09-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-11.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]