Stenford Mur
Stenford Mur (4 sentyabr 1913[2][3][…], Çikaqo, İllinoys[4][5] – 23 avqust 1982[2][3][…], Nyu-York, Nyu-York ştatı[5]) — Amerikalı biokimyaçı. Zülal kimyası sahəsində tədqiqatlar aparmışdır (Uilyam Hovard Stayn ilə birlikdə). Zülalları təhlil etmək üçün istifadə edilən ion mübadiləsi xromatoqrafiyası; bir amin turşusu analizatoru hazırlanmışdır. 1960-cı ildə pankreatik ribonukleaz fermentinin əsas strukturu yaradılmışdır. Kristian Anfinsen və Vilyam Stayn ilə birlikdə ferment kimyasına mühüm töhfələrə görə kimya üzrə Nobel mükafatı laureatı (1972il).ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının (1960il)[6]və Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının üzvü.
| Stenford Mur | |
|---|---|
| ing. Stanford Moore | |
| Doğum tarixi | 4 sentyabr 1913[2][3][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 23 avqust 1982[2][3][…] (68 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | biokimya, xromatoqrafiya[1] |
| İş yerləri | |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
 |
Gənclik və təhsil
redaktəStenford Mur İllinoys ştatının Çikaqo şəhərində anadan olub. Atası Con Hovard Mur Çikaqo Universitetində hüquq fakültəsinin tələbəsiykən (J. D. 1917), Anası (Rut Fouler) Stenford Universitetini bitiribmiş. Valideynləri Stendordda tanış olublar və 1907-ci ildə evləniblər. Deyirlər ki, görüş yerinin xatirəsinə valideynlər oğluna bu adı veriblər.
Stenford Mur 4 yaşında (çox erkən yaşında) İllinoys ştatının Vinnetka şəhərindəki ümumtəhsil məktəbində oxumağa başladı. Tezliklə ailə Tennessi ştatının Neşville şəhərinə köçdü və burada atasına Vanderbilt Universitetinin Hüquq Məktəbində professor vəzifəsi təklif olundu və o, 1949-cu ildə təqaüdə çıxana qədər burada işlədi. Stenford Murun atası Con Hovard Mur 1966-cı ildə 85 yaşında vəfat etdi.
Neşvildə Stenford Mur Corce Pibodi Müəllimlər Kollecindəki Pibodi Məktəbinin tələbəsi oldu. Məktəbdə oxuduğu bütün 7 il ərzində əlaçı şagird olub. Stenford Mur təhsilinin lap əvvəlindən ingilis dili və elmə maraq göstərsə də, sonralar R. O. Boşampom adlı kimya müəllimlə rastlaşmaq nəsib oldu ki, buda ona kimyaya marağı oyatmış oldu.
1931-ci ildə Vanderbilt Universitetinə daxil olduqdan sonra Stenford Mur təyyarə mühəndisliyi və kimya arasında tərəddüd etdi. Lakin Murun gələcəyinə böyük təsir edən Artur Uilyam İnqersoll oldu, o, üzvi kimyaya və maddələrin molekulyar quruluşuna marağını inkişaf etdirdi. Nəticədə, Stenford Mur əsas fənn kimi kimyanı seçdi, 1935-ci ildə Vanderbilt Universitetini əla qiymətlərlə Humanitar Bakalavr təqaüdü ilə bitirdi və ən görkəmli tələbə kimi Faunder Təsisçi Medalını aldı.
1935-ci ilin payızında Mur, Viskonsin Məzunları Tədqiqat Vəqfindən təqaüdə layiq görüldü ki , buda onun Viskonsin Universitetində təhsilini davam etdirməyə imkan verdi. Stenford Avropada Fritz Pregl ilə üzvi birləşmələrin atom quruluşunu təyin etmək üçün professor Karl Pol Linkin rəhbərliyi altında mikroanalitik üsullar üzərində işləmiş tədqiqatlar aparmışdı.
1938-ci ildə Mur karbohidratların və benzimidazol törəmələrinin xarakteristikasına dair dissertasiyasına görə doktorluq dərəcəsi aldı. Göstərdi ki, bu reaksiyanın məhsulları, bir neçə benzimidazol, müxtəlif monosaxaridləri müəyyən etməyə imkan verən sabit kristal maddələr kimi asanlıqla təcrid oluna bilər.
Karyerasının başlanğıcı və müharibə illəri
redaktə1939-cu ildə Stenford Mur doktorluq dissertasiyasını tamamladıqdan sonra onun gələcək işlərinin biokimya sahəsində olacağı aydın oldu. S. Mur Berqmanın tədqiqat qrupuna qoşuldu və burada o, laboratoriyanın əsas işlərindən biri — zülalların struktur kimyası üzərində işləməkdə iştirak etdi. Selektiv çöküntülərdən istifadə etməklə zülalların amin turşusu tərkibinin qravimetrik qiymətləndirilməsi üsullarının işlənib hazırlanması xüsusi maraq doğururdu. Bu yanaşma iki il əvvəl Villiam Stayn laboratoriyada işləməyə başlayanda və aromatik sulfat turşularının bu məqsəd üçün uyğun xüsusiyyətlərə malik olduğunu göstərdikdə yeni təkan verildi.
V. Stayn və S. Mur ilkin səylərini iki sulfat turşusu reagenti — qlisin üçün 5-nitronaftalin-2-sulfat turşusu və lesin üçün 2-bromtoluol-5-sulfat turşusu üzərində cəmləşdirdilər və yumurta albuminin hidroliz məhsulları və fibroin ipəyi ilə yaxşı nəticələrin əldə edilə biləcəyini göstərdilər.[7]
İşlərinin tam sürətlə getdiyi bir zaman 1941-ci ilin sonunda ölkə müharibə vəziyyətində olanda tədqiqatları dayandırdı. Müharibənin başlaması ilə Berqmanın laboratoriyasında Elmi Tədqiqatlar və İnkişaf İdarəsi (ETİİ) üçün xüsusi tədqiqatlar aparıldı. Onların missiyası bu birləşmələrin insan orqanizminə təsirini aradan qaldırmaq üçün istifadə oluna biləcək dərmanlar hazırlamaq ümidi ilə partlayıcı döyüş qazın (iprit, azotlu iprit) fizioloji təsirlərini molekulyar səviyyədə öyrənmək idi. İşin əsası ondan ibarət idi ki, bu zəhərli birləşmələrin təsirlərinin qarşısını almaq üçün effektiv qoruyucu tədbirlər, eləcə də ABŞ və onun müttəfiqləri tərəfindən cavab tədbirləri görülməsi kimyəvi maddələrin istifadəsinə mane olacaq.
V. Stayn Bergmannla işləyərkən və onun həmkarları Nyu-Yorkda tədqiqat apararkən, S. Mur 1942-ci ildə Elmi Tədqiqatlar və İnkişaf Ofisinin (ETİO) Milli Müdafiə Tədqiqat Komitəsinin inzibati işinə cəlb edildi, kimyəvi döyüş agentlərinin bioloji təsirlərini öyrənmək üçün universitetlərin və sənayenin işinə rəhbərlik etdi. Onun bazası Vaşinqtonda idi, lakin o, Milli Müdafiə Tədqiqat Komitəsinin qərargahının yerləşdiyi Dumbarton Oksa sərbəst səyahət eirdi. Daha sonra (1944-cü ildə) Mur, Uilliam Noyez tərəfindən idarə olunan Kimya Xidmətinin Yeni İnkişaf Koordinasiya Şöbəsinin heyətinə təyin edildi. Xidməti işinin nəticələri müharibədən sonra nəşr olunan kitabda nəşr olundu, Sten də kimyəvi maddələrin təsirinin psixoloji mexanizmləri haqqında məqalə (V. R. Kerner ilə həmmüəlliflik edərək)[8] yazaraq ona töhfə verdi. Müharibə başa çatdıqda, S. Mur Havay adalarında Ordunun Əməliyyat Tədqiqat Bölməsində xidmət etdi.
Amin turşusunun tədqiqatı
redaktəMüharibə başa çatdıqdan sonra Rokfeller Universitetinin direktoru Herbert Qasser Vilyam Stayn və Stenfort Mura Berqmanın keçmiş şöbəsində bir vəzifə təklif etdi və onlara müharibədən əvvəl başladıqları amin turşularının analizi ilə bağlı işləri davam etdirməyə imkan verdi. Alimlər 1945-ci ildə zülallarda amin turşularının ardıcıllığını təyin etmək üsulu kimi bölmə xromatoqrafiyasının tədqiqindən başlayaraq əməkdaşlığı bərpa etdilər.
Zülalların struktur analizi
redaktəTəhlil üçün S. Mur və V. Stayn kiçik bir fermenti, ribonukleazanı[9] seçdilər, onun strukturu haqqında biliklərin fermentativ fəaliyyətini başa düşməyə imkan verib-verməyəcəyini müzakirə etdilər. Bu iş Kristian Anfinsen və həmkarları ilə paralel aparılsa da, iki laboratoriyanın yanaşmaları fərqli idi və onlar elmi sahədə rəqib deyil, müttəfiq kimi çıxış edirdilər.
Ribonükleazanın strukturunun öyrənilməsi zülal həzm edən tripsin fermenti ilə selektiv şəkildə hidrolizə edilmiş oksidləşmiş zülal nümunəsi ilə başladı. Yaranan peptid birləşməsi, amin turşularının əvvəllər ayrıldığı kimi, ion dəyişdirici sütun xromatoqrafiyasından istifadə edərək ayrıldı. Bu peptidlərin quruluşu göstərdi ki, ribonukleazın bütün amin turşusu ardıcıllığı (124 amin turşusu qalığı) müəyyən edilib. Bu peptidlərin təbiətini müəyyən etmək üçün oksidləşmiş ferment daha sonra tripsindən fərqli formada olan proteolitik ferment olan ximotripsinlə hidroliz edilib və ikinci peptidlər dəsti istehsal edilib və onlar da polistirol sulfonatdan istifadə etməklə ayrılıblar. Berqman və onun həmkarları tərəfindən illər əvvəl geniş şəkildə öyrənilmiş tripsin və kimotripsinin məlum selektiv xassələri sayəsində polipeptid zəncirində tripsin peptidlərinin düzülmə qaydası müəyyən edilmişdir. Pepsin hidrolizatından təcrid olunmuş peptidlərin başqa partiyasından təsdiq əldə edilmişdir.
Nobel mükafatı
redaktə1968-ci ildə Vanderbilt Universiteti Tibb Məktəbində sağlamlıq elmləri üzrə qonaq professor kimi işlədikdən sonra Mur Rokfeller Universitetinə qayıtdı və burada o, Stayn ilə birlikdə deoksiribonuklein turşusunu parçalayan ferment olan deoksiribonukleazın analitik tədqiqatlarına rəhbərlik etdi.
1972-ci ildə S. Mur, Kristian Anfinsen və Vilyam Hovard Stayn ilə birlikdə "Ribonukleaza molekulunun aktiv mərkəzinin katalitik təsiri və kimyəvi strukturu arasındakı əlaqənin aydınlaşmasındakı xidmətlərinə görə" kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görüldülər. Mükafatın ikinci yarısı bu mövzu ilə bağlı işinə görə Kristian Anfinsenə verilib. İsveç Kral Elmlər Akademiyası adından açılış nitqində B. G. Malström vurğuladı ki, fermentin katalitik təsirini başa düşmək onun aktiv sahəsinin yerini müəyyən etməkdən asılıdır. "Bu tədqiqatlar vasitəsilə" S. Mur və V. Stayn fermentin üçölçülü quruluşu qurulmadan çox əvvəl ribonukleazın aktiv sahəsinin ətraflı təsvirini yarada bildilər. S. Mur və V. Stayn Nobel mühazirələrində qeyd etdilər ki, "çox az sayda makromolekuldan ribonukleaza və ya hemoglobin molekulları təsvir oluna biləcək qədər ətraflı danışmaq olar. Struktur və funksiya arasındakı əlaqə haqqında bu bilik canlı sistemlərin kompleks sinerjilərinə rasional yanaşma üçün əsasdır."[10]
Nobel mükafatını aldıqdan sonra S. Mur Rokfeller İnstitutunda fermentlər üzərində araşdırmalara davam etdi.[11]
Şəxsi həyatı və ictimai fəaliyyətləri
redaktəS. Mur biokimya cəmiyyətində həm redaktor, həm də Amerika Biokimya Cəmiyyətinin zabiti, 1964-cü ildə Nyu-Yorkda keçirilən Beynəlxalq Biokimya Konqresinin Təşkilat Komitəsinin rəhbəri kimi fəal idi. Konqres elmi təqdimatlar və S. Murun qonaqpərvərliyi sayəsində əla hadisə oldu. Konqres zamanı Sten hər gün səhər yeməyi və nahar üçün 8–10 qonağı dəvət etdi ki, elm adamları həmkarları ilə rahat bir atmosferdə görüşə bilsinlər. O, bu təcrübəni növbəti 15 il ərzində beynəlxalq konqreslərdə və Amerika Biokimyaçılar Cəmiyyətinin illik toplantılarında davam etdirdi. Yalnız onun səhhətinin pisləşməsi bu ənənəni pozdu.
Stenford Mur bütün həyatını yalnız elmə həsr etmişdir. O, heç vaxt evlənməyib.
Ömrünün sonu və mirası
redaktəÖmrünün son iki ilində səhhəti pisləşdiyindən S. Mur öz xəstəliyinin, amiotrofik lateral sklerozun fərqində olaraq yaşayırdı. Mərkəzi sinir sisteminin xəstəliyi olan amiotrofik lateral sklerozdan əziyyət çəkən alim 1982-ci il avqustun 23-də 68 yaşında Nyu-Yorkdakı evində vəfat etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Mur və Stayn tərəfindən hazırlanmış heç bir üsul patentləşdirilməyib. Onlar şəxsi mənfəətlərini düşünmürdülər. V. Staynın Rokfeller Universitetinə bağlılığı və biokimyaya olan bağlılığı onun vəsiyyətində öz əksini tapdı və o, əmlakının "biokimyaçı tədqiqatçıların maaşları və elmi xərcləri üçün ianə kimi istifadə ediləcəyini" bəyan etdi. Stayn ölümündən sonra universitet prezidenti Coşua Lederberqə göndərdiyi məktubda yazdığı kimi: "Mən (bacarıqlarıma baxmayaraq) bir vaxtlar mənə kömək edildiyi kimi gənc tələbələrə kömək etmək istəyirəm".[12]
Rütbələri
redaktə- Rokfeller Universitetinin professoru (1952–82 il)
- Amerika Biokimya Cəmiyyətinin prezidenti (1966–67 il)
- Belçika Biokimya Cəmiyyətinin fəxri üzvü
- ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının Biokimya bölməsinin sədri (1969–72 il)
- Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının üzvü (1960–82 il)
- Brüssel Universitetinin Tibb Fakültəsinin Fəxri Doktoru, (1954 il)
- Paris Universitetinin fəxri doktoru, (1964 il)
- Viskonsin Universitetindən elmlər doktoru dərəcəsi, (1974 il)
Mükafatları
redaktə(Vilyam Stayn ilə)
- Amerika Kimya Cəmiyyətindən Xromatoqrafiya və Elektroforez Mükafatı (1972il)
- Riçard Medalı, Amerika Kimya Cəmiyyəti (1972il)
- Linderstrom-Lanq medalı, Kopenhagen (1972il)
- Kimya üzrə Nobel mükafatı (1972il)
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 https://www.vanderbilt.edu/info/nobel/.
- ↑ 1 2 3 4 Stanford Moore // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 3 4 Stanford Moore // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- ↑ 1 2 Мур Станфорд // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 1 2 3 4 Istituto dell'Enciclopedia Italiana Moore // Enciclopedia on line (it.).
- ↑ Мур, Станфорд на сайте Национальной академии наук США (англ.)
- ↑ Moore S, Stein. W. H, Bergmann M. The isolation of I-serine from silk fibroin // J. Biol. Chem.. — 1941. — Vol. 139. — P. 481–482. Архивировано 24 марта 2020 года.
- ↑ Moore S, Kirner W. R. The physiological mechanism of action of chemical warfare agents // Chemistry (Science in World War II). — 1948. — P. 288–360.
- ↑ Moore S., Hirs C. H. W., Stein W. H. The amino acid composition of ribonuclease // J. Biol. Chem.. — 1954. — Vol. 211. — P. 941–950. Архивировано 13 июля 2019 года.
- ↑ N-T.org — электронная библиотека. Нобелевские лауреаты.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05.
- ↑ [[[:ru:Мур, Станфорд]] "Arxivlənmiş surət"] (#bad_url). 2023-10-14 tarixində Станфорд%5d%5d arxivləşdirilib (#bad_url). İstifadə tarixi: 2023-12-05.