Stepan Rumovski
Stepan Rumovski (rus. Степан Яковлевич Румовский; 29 oktyabr (9 noyabr) 1734[2], Vladimir quberniyası[d] – 6 (18) iyul 1812[2], Sankt-Peterburq, Rusiya imperiyası[3][2]) — Rusiya astronomu və riyaziyyatçısı, ilk rus akademiklərindən biri (1767-ci ildən). Stokholm Elmlər Akademiyasının xarici üzvü. Kazan Universitetinin açılışının təşəbbüskarı. Elmi əsərlər astronomiya, geodeziya, coğrafiya, riyaziyyat və fizika sahələrinə aiddir. O, rus alimlərinin ilk nəslini yetişdirmək üçün müəllimliyə çox səy sərf etdi. " Riyaziyyatın abbreviaturaları" (1760) dərsliyini yazmışdır. 6 cildlik (1789–1794) "Rusiya Akademiyasının lüğəti"nin ilk nəşrinin tərtibçilərindən biri.
| Stepan Rumovski | |
|---|---|
| rus. Степан Яковлевич Румовский | |
 | |
| Doğum tarixi | 29 oktyabr (9 noyabr) 1734[2] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 6 (18) iyul 1812[2] (77 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | astronomiya, Astrometriya[1], riyaziyyat[1] |
| İş yerləri | |
| Elmi rəhbərləri | Leonard Eyler, Mixail Lomonosov |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
  |
Həyatı
redaktəStepan Yakovleviç Rumovski 1734-cü il oktyabrın 29-da (9 noyabr) Starıy Poqost kəndində (Vladimir quberniyası bəzi mənbələrinə görə) anadan olub. 1739-cu ildə ailəsi Sankt -Peterburaqa köçür. 5 yaşında Stepan Yakovleviç Aleksandr Nevski Seminariyasına daxil olur, onun fiziki və riyazi qabiliyyətləri ilk dəfə məhz orada özünü göstərdi. O vaxtdan onun həyatı və yaradıcılığı ilk Rusiya Akademiyası ilə bağlıdır. Rumovskinin müəllimləri; Akademik M. V Lomonosov — kimya, professor Richman — riyaziyyat və fizika, professor Popov — astronomiya, professor Kruzius — dillər və qədim ədəbiyyat, professor Trediakovski — natiqlik üzrə. Professor Riçmanın bacarıqlı tələbə haqqında yazdıqları budur: "Riyaziyyatda gənc Rumovskinin elə təbii qabiliyyətləri var ki, onlar adi səviyyədən qat-qat üstündür". 1750-ci ildən Stepan Yakovleviç intensiv olaraq riyaziyyatı öyrənməyə başladı. 1752-ci ildə Rumovski ilk elmi işini "Eliptik əyriyə bərabər olacaq tangenslər vasitəsilə düz xəttin tapılması" adlı akademik işi konfransa təqdim edir. 1753-cü ildə professor Stepan Petroviç Kraşeninnikov Rumovskinin astronomiya üzrə köməkçi vəzifəyə təyin edilməsi üçün Akademik İdarəyə müraciət edir[4]. Gənc alimə " Kepler probleminin həlli: verilmiş sektor üçün yarımordinatı tapın" essesi təqdim edildikdən sonra o, adyunt adına layiq görülüb. 1754-cü ildə Stepan Yakovlevich təhsilini davam etdirmək üçün Almaniyaya göndərildi, Leonard Euler onun müəllimi oldu. Rumovski haqqında ən yaxşı tələbələrindən biri kimi danışırdı. 1756-cı ildə Almaniyadan qayıtdıqdan sonra gənc alim Akademiyanın işinə səylə qoşulur: mühazirələr oxuyur, xatirələr yazır, elmi-populyar məqalələr dərc etdirir, bu səmərəli fəaliyyət Rumovskinin sürətlə təbliğinə kömək etdi: 1760-cı ildən Akademik Universitetdə riyaziyyat və astronomiyadan dərs demişdir. 1763-cü ildən professora namizəd, 1767-ci ildən adi professor. 1761 və 1769-cu illərdə o, ən nadir astronomik hadisəni — Venera planetinin Günəşin fonunda keçməsini müşahidə etmək üçün astronomik ekspedisiyalara (Transbaykaliyada Selenginskə və Kola yarımadasındakı Kolaya) getdi. Müşahidələrin nəticələrinə əsasən o, Yerdən Günəşə qədər olan məsafəni hesablayıb, müasir qiymətə çox yaxın bir dəyər əldə edib. 1766–1803-cü illərdə coğrafi şöbəyə rəhbərlik etmiş, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının astronomik rəsədxanasının direktoru olmuş, kartoqrafiya işlərinə rəhbərlik etmiş, astronomik və meteoroloji təqvimlər hazırlamışdır. Yarandığı gündən (1767) Rusiya Akademiyasının üzvü (astronomiya üzrə akademik). 1800–1803-cü illərdə — Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti. 1776–1783-cü illərdə o zaman Sankt-Peterburqda yaradılmış Yunan Kadet Korpusunun müfəttişi olmuşdur. 1798-ci ildə Admiralty Board Rumovskiyə astronomik tədqiqatlar aparmaq üçün Dəniz Kadet Korpusunun naviqasiya müəllimlərini hazırlamağı tapşırır və bunun üçün Rumovskiyə həqiqi dövlət müşaviri rütbəsi verilir (1799). 6 (18) iyul 1812-ci ildə Peterburqda vəfat etmişdir[5].
Pedaqoji fəaliyyəti
redaktəRumovski müəllimlik fəaliyyətinə 1757-ci ildə akademik universitetdə başlayıb və burada riyaziyyatdan mühazirələr oxuyub. XVIII əsrin ikinci yarısında akademiyada tələbələrin təhsil almasına mane olan məsələlərdən biri rus dilində ibtidai riyaziyyat dərsliklərinin olmaması idi. Rumovski yazırdı: " Kitablara aid elmlərin rus dilində olmaması Rusiyada geniş yayılmış elmlərə böyük maneə hesab edilməlidir ". Bir müəllim kimi alim qarşısında əsas məqsəd elmi həqiqətlərin aydın, dəqiq və ardıcıl ifadə olunduğu riyaziyyat üzrə yeni dərslik yazmağı qarşısına məqsəd qoyub. 1760-cı ildə Rumovskinin "Qısaldılmış riyaziyyat birinci hissə" dərsliyi nəşr olundu. Stepan Yakovleviç uzun müddət Akademiyada astronomiya şöbəsini tutdu. Rumovskinin peşəkar fəaliyyətinin keyfiyyətinə Admiralty tərəfindən Akademiyaya göndərilmiş dənizçi-astronomların parlaq uğurları ilə qiymət vermək olar. Əməyinin mükafatı olaraq 1799-cu ildə Dəniz Departamentinin təklifi ilə Rumovski həqiqi dövlət müşaviri rütbəsi alır, bundan əlavə, alim II Yekaterinanın əlindən aldığı Müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edilir. Stepan Yakovleviç Rumovski təkcə bacarıqlı və vicdanlı işçi və müəllim kimi tanınmır. Onun ölkə əhalisinin təhsil təbəqələri arasında elmi biliklərin yayılması istiqamətində fəaliyyəti öz dövrü üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Akademik təqvimlərin nəşri Rumovskiyə həvalə edildi. Onlar hər il müxtəlif adlar altında nəşr olunurdu: təqvim, tarixi təqvim, coğrafi təqvim, tarixi-coğrafi təqvim və s. Təqvimləri coğrafi xəritələr və tarixi şəxsiyyətlərin portretləri müşayiət edirdi. Alim 1775-ci ildən 1801-ci ilə qədər təqvimlərin buraxılması ilə məşğul olub. Rumovskinin özü astronomik şöbə idi. Stepan Yakovleviç təqvimlərdən əlavə iki dövri nəşri redaktə etdi: Akademik xəbərlər (1779–1781) və Yeni Aylıq Əsərlər (1786–1796). Elmlərə, onların istər keçmişdə, istərsə də indidə tətbiqi ilə maraqlanan hər bir insan onlarda özünəməxsus bir şey tapa bilirdi. Derjavin Dmitriev, Fonvizin, Kapnist və başqalarının ədəbi əsərləri də jurnallarda dərc olunurdu. 18-ci əsrdə rus milli özünüdərk məsələsi ortaya çıxdı. Onun əsasında üç komponent dayanır — ana dili, xalqın tarixi keçmişi, adət-ənənələri. Ana dili xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. II Yekaterinanın fərmanı ilə 1783–1841-ci illərdə fəaliyyət göstərən Rusiya Akademiyası yaradıldı. Akademiya öz işinə "Akademik lüğət"in tərtibi ilə başladı, nəhəng iş görüldü, 43247 sözdən ibarət altı cild nəşr olundu. Lüğətin tərtibində S. Y Rumovski fəal iştirak etmişdir. Lüğəti tədqiq edərək alim bütün altı cildin tərtibində iştirak edib: sözləri toplayıb, qədim salnamələrdən yazıb, astronomiya və riyaziyyatda istifadə olunan sözləri izah edib, qeydlər aparıb, bütün işlərdə iştirak edib. Lüğətin tərtibi işinə görə alim Rusiya Akademiyasından qızıl medal alıb. 1803-cü ildə Rumovski Rusiya Elmlər Akademiyasının birinci vitse-prezidenti oldu, akademiyanın və akademik gimnaziyanın təsərrüfat işlərinə rəhbərlik etdi , bu da onun tezliklə təhsil dairəsinin qəyyumluq vəzifəsini tutması üçün əla hazırlıq idi[6].
Elmi fəaliyyəti
redaktəO, " Riyaziyyat elmlərinə bələdçi " nəşr etdi, rus dilində mühazirə oxumağı müdafiə etdi. O, 50-dən çox memuar təqdim edib ki, onların da əksəriyyəti məzmunca astronomiyaya aiddir. Onların arasında Venera və Merkurinin Günəş diskindən keçməsinin müşahidəsi, Günəş və Ay tutulmalarının müşahidəsi ilə bağlı əsərlər, " Sankt-Peterburq Rəsədxanasında aparılan müşahidələr " adlı silsilə məqalələr var. Rumovskinin özünün dediyinə görə, o hər il " nəcib göy cisimlərinin müşahidəsində işləyirdi ". Rumovskinin Rusiyanın müxtəlif nöqtələrinin uzunluq və enliklərinin təyini ilə bağlı çox mühüm əsərləri də var. Təmiz riyaziyyat sahəsinə " Müxtəlif düsturların inteqrasiyası haqqında " və " Ən böyük və ən kiçik kəmiyyətlər haqqında " kimi xatirələr daxildir ki, burada Diferensial Hesabın əsasları var. " Maqnit iynəsinin daha dəqiq müşahidə üsulu " memuarı fizika sahəsinə aiddir. Meteorologiya sahəsinə — Yakutskda İsleniyevin apardığı müşahidələrin təhlili. Rumovskinin elmi fəaliyyəti təkcə seçdiyi ixtisasla məhdudlaşmırdı. O, dəfələrlə riyaziyyatdan kənar ümumi təhsil tələb edən işə təyin edilib. Rumovski tarix, ədəbiyyat və qanunvericiliyə aid əsərlərdə iştirak etmişdir. Məsələn, o, müxtəlif əsərləri, o cümlədən Eylerin əsərlərini, Buffonun Təbiət Tarixi və Tasit xronikasının hissələrini rus dilinə tərcümə etmiş, qədim rus vivliofikası toplusunu redaktə etmişdir .
Mükafatlar
redaktə- 2-ci dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni (25.03.1802)
- 3-cü dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni (23.01.1809)
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Бобынин В. В. Румовский, Степан Яковлевич (rus.). // Русский биографический словарь / под ред. Б. Л. Модзалевский Петроград: 1918. Т. 17. С. 441–450.
- ↑ 1 2 Румовский Степан Яковлевич // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-27.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-27.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-27.