Kipr əməliyyatı
Kipr əməliyyatı (türk. Kıbrıs Harekâtı), həmçinin Türkiyənin Kiprə müdaxiləsi (yun. Τουρκική εισβολή στην Κύπρο) və ya Atilla əməliyyatı (türk. Attila Harekatı) — 20 iyul 1974-cü ildə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Kiprdə başlatdığı və 14 avqust tarixində türk silahlı birləşmələrinin paytaxt Nikosiyaya daxil olması ilə nəticələnən əməliyyat.
| Türkiyənin Kiprə müdaxiləsi | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Tarix | 20 iyul — 14 avqust 1974 | ||
| Yeri | Kipr adası | ||
| Nəticəsi | Şimali Kipr Türk Respublikasının yaradılması | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Türkiyə hökuməti bu əməliyyatın Sürix və London müqaviləsinin 4-cü maddəsinə istinadən yerinə yetirildiyini bildirmişdir. Buna baxmayaraq BMT və Avropa Şurası bunu işğal olaraq qiymətləndirmişdir.
Avropa Şurası Parlament Assambleyasının 29 iyul 1974-cü il tarixli 573 saylı qərarında və Afinadakı Apelyasiya Məhkəməsinin 21 mart 1979-cu il tarixli qərarında Türkiyənin müdaxiləsinin qanuni olduğu vurğulanmışdır. Ancaq, beynəlxalq qərarların çoxu bunu "işğal" olaraq adlandırmışdır.
Hadisə
redaktəTürklər və yunanlar arasında ilk hadisələr 1920-ci ildə, Osmanlı imperiyasının 1878-ci il tarixli 50 illik icarə müqaviləsi ilə adanı Böyük Britaniyaya verməsindən sonra, icarə müddətinin bitməsinə 8 il qalmış başladı. Bu hadisələr yalnız siyasi döyüşlər olsa da, silahlı toqquşmalar şəklini almayıb. 1920-ci ildə yunanlar İngiltərənin icazəsi olmadan Yunanıstana qoşulmaq üçün plebissit keçirmək istədilər və İngiltərə rəhbərliyi buna icazə vermədi və yunanların diqqətini əvvəlcə Böyük Britaniyanı adadan çıxarmaq üzərində cəmləməsinə səbəb oldu. 1950-ci illərin sonuna qədər davam edən müstəqillik hərəkatı 1960-cı ildə beynəlxalq müqavilələr əsasında Kipr Respublikasının qurulmasına yol açdı. Böyük Britaniyanın adadan çəkilməsi ilə yunanlar türklərlə ortaq dövlətə razı olmadılar. Kiprin bütün idarəsini özləri ələ keçirməyi seçdilər; Beynəlxalq müqavilələri, konstitusiyanı pozaraq türklərə hücum etməyə başladılar.
Sürix və London müqaviləsi
redaktəSürix və London müqaviləsi 1959-cu il fevralın 11-də Böyük Britaniya, Türkiyə, Yunan dövlətləri, Kiprdəki yunan və türk icmaları arasında imzalanmış, Kipr xalqının müstəqil dövlət statusunu müəyyən edən və konstitusiyanı ratifikasiya edən müqavilədir. Kipr Respublikasının. Yunanıstanı arxiyepiskop Makarios, Türkiyə tərəfini isə Fazıl Küçük təmsil edib.
Bunun ardınca 19 fevral 1959-cu il London müqaviləsi ilə 16 avqust 1960-cı ildə Kipr Respublikası müstəqil dövlət kimi quruldu.
1963-1964 hadisələri
redaktəİngiltərənin Kiprdəki hökmranlığı 1960-cı ilə qədər adanın London-Sürix müqavilələrinə əsasən müstəqil dövlət elan edilməsinə qədər davam etdi. Müqavilə Kipr Türk və Rum icmaları üçün Kipr Respublikasının əsasını təşkil etdi, baxmayaraq ki, respublika iki könülsüz icma arasında zəruri bir kompromis kimi görüldü.
Kipr Respublikasının 1960-cı il Konstitusiyası praktikada problemlərə görə cəmi üç il qüvvədə qaldı. Kiprli rumlar, 1958-ci ildə ingilislər tərəfindən icazə verilən və 1960-cı il müqavilələrində yoxlamaya məruz qalan Kıbrıs Türklərinin ayrı-ayrı bələdiyyə məclislərinə son qoymaq istəyirdilər. Kiprli Rumların çoxu Taksim yolunda ilk mərhələni bələdiyyələrin təşkil edəcəyindən qorxurdular. Kipr rumları enosis (Yunanıstanla birləşmə) istəyərkən, türklər adanın Yunanıstan və Türkiyə arasında bölünməsini, yəni bölünməsini istəyirdilər.
Kipr türklərinə doğum haqqında şəhadətnamələrin nəzərdə tutulduğundan daha çox dövlət vəzifəsi verilməsi Kipr Rum icmasının qəzəbini artırdı. İctimai işlərin 30%-i konstitusiya ilə əhalinin 18,3%-ni təşkil edən Kipr Türk icmasına ayrılıb. Bundan əlavə, vitse-prezidentlik vəzifəsi Türkiyə əhalisinə ayrılıb və həm prezident, həm də vitse-prezident mühüm məsələlərə veto hüququna malik olub.
1963-1974
redaktə1963-cü ilin dekabrında prezident Makarios hökumətin Kipr türk qanunvericiləri tərəfindən bloklanmasından sonra konstitusiyaya on üç düzəliş təklif etdi. Bu dalana dirənmiş və konstitusiyanın enosisin qarşısını aldığını düşünən Kipr rumları 1960-cı il Konstitusiyası ilə Kipr türklərinə verilən hüquqların çox geniş olduğuna inanaraq Akritas planını hazırlayıblar. Planın məqsədi konstitusiyanı yunanların xeyrinə islahat etmək, beynəlxalq ictimaiyyəti düzəlişlərin düzgünlüyünə inandırmaq və planı qəbul etmədikləri təqdirdə bir neçə gün ərzində Kipr türklərini zorakılıqla sıxışdırmaq idi. Konstitusiya dəyişiklikləri ilə Türkiyə cəmiyyəti hökumətdə etnik kvotalar təyin etmək, prezidentin və vitse-prezidentin veto hüququnu ləğv etmək də daxil olmaqla, azlıq mövqeyindən imtina etmiş olacaq. Bu düzəlişlər Türkiyə tərəfi tərəfindən rədd edildi və Türkiyə nümayəndəsi hökuməti tərk etdi; lakin bu imtinanın etiraz və ya Milli Qvardiyanın məcburi olması ilə bağlı fikir ayrılığı var. 1960-cı ildə konstitusiya ləğv edildi və 21 dekabr 1963-cü ildə Kipr Rum polisinin rol oynadığı və iki Kipr türkünün öldürüldüyü Qanlı Milad kimi ictimai zorakılıqlar oldu. Kiprin müstəqilliyinə səbəb olan Sürix və London razılaşmalarının təminatçısı olan Türkiyə, İngiltərə və Yunanıstan general Peter Yanqın komandanlığı altında adaya NATO qüvvələri göndərmək istəyirdi.
Həm prezident Makarios, həm də vitse-prezident Dr. Onlar sülh üçün kiçik çağırışlar etdilər, lakin bunlara məhəl qoyulmadı. Bu arada, bir həftə davam edən zorakılıq içərisində türk ordusu birlikləri kazarmalarını tərk edərək adanın ən strateji mövqeyi olan Lefkoşa - Girne yolunda mövqelər tutdu. Türkiyə ordusu 1974-cü ilə qədər bu yola nəzarət edirdi; Bu il Kipr Sülh Əməliyyatı zamanı bu yol mühüm rol oynayıb. 1963-cü ildən 20 iyul 1974-cü ildə Türkiyənin müdaxiləsi arasındakı dövrdə yoldan istifadə etmək istəyən Kipr Rumları BMT karvanlarının müşayiəti ilə getməli oldular.
Lefkoşanın şimal ətraflarında qadın və uşaqlar da daxil olmaqla 700 türk girov götürülüb. Zorakılıqlar 364 türk və 174 kiprli yunanın ölümü, 109 Kipr türk və ya qarışıq kəndinin dağıdılması və 25-30 min kipr türkünün didərgin düşməsi ilə nəticələndi. Britaniyanın Daily Telegraph qəzeti daha sonra bunu "anti-Türkiyə talanı" adlandırıb.
Hadisələrdən sonra Türkiyə bölünmə fikrini bir daha gündəmə gətirdi. Xüsusilə də Kipr türk silahlılarının nəzarətində olan ərazilərdə gərgin münaqişələr və konstitusiyanın uğursuzluğu Türkiyənin mümkün müdaxiləsinə bəraət qazandırdı. ABŞ prezidenti Conson 5 iyun 1964-cü il tarixli məşhur məktubunda ABŞ-nin mümkün işğala qarşı olduğunu və Türkiyənin Kiprə müdaxiləsi Sovet İttifaqı ilə münaqişəyə səbəb olarsa, ABŞ-nin kömək etməyəcəyini bildirdi. Bir ay sonra ABŞ-nin dövlət katibi Din Raskın hazırladığı plan çərçivəsində Yunanıstan və Türkiyə ilə danışıqlar başladı.
Böhran Kipr türklərinin ada administrasiyasında iştiraklarının dayandırıldığını və administrasiyanın legitimliyini itirdiyini iddia etmələri ilə nəticələndi; Bu hadisənin təbiəti hələ də mübahisəlidir. Bəzi bölgələrdə kiprli yunanlar Kipr türklərinin səyahətinə və hökumət binalarına daxil olmasına mane oldular; bəzi türklər Kipr Türk administrasiyasının çağırışlarından sonra geri çəkilməkdən imtina edərək, Rumların əhatəsində, Milli Qvardiyanın blokadası altında olan və birbaşa Türkiyənin dəstəklədiyi ərazilərdə yaşamağa başladılar. Respublikanın strukturu Makarios tərəfindən birtərəfli qaydada dəyişdirildi və UNFICYP qoşunlarının yerləşdirilməsi ilə Nikosiya Yaşıl Xəttlə bölündü. Türklərin səyahətləri və əsas tələbat mallarına çıxışı Kipr Rum qüvvələri tərəfindən daha da məhdudlaşdırıldı.
1967-ci ildə Kipr türkləri daha çox hərəkət azadlığı üçün səy göstərdikcə münaqişə yenidən başladı. Əvvəlki kimi, Türkiyə Kipr türklərini mümkün etnik təmizləmədən qorumaq üçün adaya müdaxilə edəcəyi ilə hədələməyincə vəziyyət həll olunmadı. Türkiyənin təhdidindən sonra Yunanıstanın qoşunlarının bir hissəsini adadan çıxarması, EOKA lideri Georgios Qrivasın Kipri tərk etməsi və Kipr hökumətinin türk əhalisinin resurslarına girişinə qoyulan bəzi məhdudiyyətləri aradan qaldırması üçün kompromis əldə edildi.
Əməliyyat qərarı
redaktəKiprdə dövlət çevrilişi xəbəri 1974-cü il iyulun 15-də səhər saatlarında Türkiyənin Lefkoşadakı səfirliyindən göndərilən şifrəli mesajla Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən öyrənilib. Kiprdəki vəziyyətin Türkiyənin hərbi müdaxiləsini tələb edəcək qədər ciddi olduğunu qiymətləndirən Türkiyə hökuməti Türkiyəyə Qarantiya Müqaviləsi ilə verilən müdaxilə hüququndan istifadə etməzdən əvvəl digər qarant dövlət İngiltərənin səlahiyyətliləri ilə görüşüb. 1960-cı ildə Kipr Respublikasına qarant dövlət olaraq hərəkət etməyə cəhd etdi. İngiltərə qəbul etməsə, Türkiyə təkbaşına hərəkət edəcək; Danışıqlar zamanı Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin hazırlaşması qərara alınıb.
Xarici işlər rəsmiləri bu fikir və planları iyulun 16-da İngiltərə və ABŞ-nin Ankaradakı səfirliklərinə çatdırıblar. 16 iyul 1974-cü ildə müxalifət partiyalarının başçıları ilə üç saata yaxın görüşən baş nazir Bülent Ecevit ertəsi gün məsələni müzakirə etmək üçün Londona getdi. Bəzi mənbələrə görə, heyət Etimesgut Hərbi Hava Limanından yenicə yola düşərkən, Baş nazir müavini Ərbakan təcili gündəm kodu ilə Milli Təhlükəsizlik Şurasını topladı; İclas davam edərkən Ərbakan dövrün Baş Qərargah rəisi ordu generalı Semih Sancara gəmiləri yola salmaq əmri verdi.
Türkiyə nümayəndə heyəti Kipr məsələsini müzakirə etmək üçün Londona gələn Böyük Britaniyanın baş naziri Harold Vilson, Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Ceyms Kallaqan və ABŞ dövlət katibinin müavini Cozef Sisko ilə ayrı-ayrılıqda görüşlər keçirib. İngiltərə və ABŞ məsələyə Türkiyə kimi yanaşmadılar. Bu arada baş nazirin müavini Necmettin Erbakan və maliyyə naziri Dəniz Baykal Türkiyədə müxalifət partiyalarının rəhbərləri ilə görüş keçirib. İclasın sonunda bütün müxalifət partiyalarının liderlərinin hakimiyyətin qətiyyətini gördüyü və dəstəklədiyi bildirilir.
Türkiyə nümayəndə heyəti 18 iyul 1974-cü il axşam saat 20:30-da Londondan Ankaraya yola düşdü; Baş nazir Bülent Ecevit iyulun 19-da saat 02:00-da Ankaraya gələrkən Baş Qərargahın sədrliyi ilə komandirlərlə görüş keçirib. İngiltərədəki görüşlərin çatdırıldığı və hazırlıqların nəzərdən keçirildiyi bu toplantıda baş nazir Bülent Ecevit əməliyyatın məqsədinin və adının “Sülh Əməliyyatı” olduğunu bildirib. Baş Qərargahdakı yığıncaqdan sonra Nazirlər Şurası toplandı və yekdilliklə Kiprə müdaxilə qərarı verildi. Nazirlər Şurasının yazılı qərarı 19 iyul 1974-cü il səhər saatlarında Baş Qərargaha çatdırıldı.
Hazırlıqlar
redaktəKiprdə Sampson çevrilişindən sonra siyasi və diplomatik fəaliyyətlərlə yanaşı hərbi hazırlıq da görüldü; Baş Qərargah 1964-cü ildən hazırlanıb inkişaf etdirilən planlar üzərində işləməyə başladı və vəzifə götürəcək birliklər həyəcan vəziyyətinə gətirildi. Bu hazırlıqlar çərçivəsində Türkiyə ordusunun əməliyyatda iştirak edə biləcək yerüstü birlikləri ilə Mersin-Taşucu bölgəsi və ətrafında inşa edilən döyüş və inzibati dəstək birlikləri də var. Dəniz və Hərbi Hava Qüvvələri döyüş hazırlıqlarını həyata keçirərkən paralel olaraq Mersin-Taşucu-Kıbrıs üçbucağında və ətrafında kəşfiyyat və patrul əməliyyatlarını davam etdirib. Türk Ordusu Cənubda Kiprə qarşı hazırlaşarkən, Qərbdə ola biləcək Yunan müharibəsinə qarşı da tədbir gördü. Trakyadakı 2-ci və 5-ci Korpus hissələri Yunanıstan sərhədinə keçdi; Qərbi Anadoludakı Ege Ordusu səfərdə yerini aldı. Donanma Ege və Aralıq dənizinə açıldı və bəzi mülki gəmilər ordunun əmrinə verildi.
Türkiyə nümayəndə heyəti müsbət nəticə əldə etmədən Londondan qayıtdıqdan sonra Baş Qərargahda keçirilən iclasda hazırlıqlara baxılıb. Ordu əvvəlcədən razılaşdırıldığı kimi 20 iyul 1974-cü il şənbə günü səhər saatlarında hərəkətə hazır idi. Türk desant eskadronu iyulun 19-u səhər saat 11.30-da Mersindən Girnənin qərbinə doğru yola düşüb. 6 boş türk ticarət gəmisindən ibarət saxta desant donanması Famaqustaya doğru üzdü.
Ankara, İstanbul, Tekirdağ, Kırklareli, Ədirnə, Çanaqqala, Balıkəsir, Manisa, İzmir, Aydın, Muğla, Adana, İçel və Hatayda 20 İyul səhər saat 07.00-dən etibarən bir ay müddətində meydana çıxması səbəbiylə Müharibəni tələb edəcək bir vəziyyət.. maddəsinin müddəasına əsaslanaraq hərbi vəziyyət elan edildi.
Birinci hərəkat
redaktə20 iyul 1974-cü ildə, səhər saat 06:45-də Türkiyə ordusu adaya desantlar atmış və dənizdən hücuma başlamışdır. Kiprə ilk ayaq basan da paraşütçülər olmuşdur. Desant briqadasının 1-ci taboru Pınarbaşına, 2-ci taboru Gönyeliyə enmişdir. İlk taborlar enəndə ciddi müqavimətə rast gəlməmişlər. Dənizdən hücum isə dəniz piyadaları briqadası tərəfindən Pentemilli plajında həyata keçirilmişdir.
Saat 11:15-də 3-cü tabor Pınarbaşına, 4-cü tabor isə Gönyelinə enmişdir. 3-cü və 4-cü taborlar ağır artilleriya və minaatan atəşinə məruz qalmışlar.
Komando briqadası da 20 iyul səhəri hərəkata qoşulmuşdur. 1-ci komando taboru saat 08:20-də Pınarbaşına ayaq basmışdır. 2-ci komando taboru, Gönyelinə enən 3-cü komando taboru və Hamitköyə enən Nevşehir komando taboru da həmin gün adaya ayaq basmışlar.
Əməliyyatın ikinci günü rumlar müxtəlif istiqamətlərdən irəliləyən türk birliklərinin birləşməsinin qarşısını almaq və bu birlikləri məhv etmək məqsədilə əməliyyata başladı. Müharibə davam edərkən birliklər arasında əlaqə və koordinasiya çatışmazlığından Kocatepe mina gəmisi türk qırıcıları tərəfindən batırıldı və nəticədə gəmidə olan 54 əsgər həlak oldu.
Xarici təzyiqlərin artması nəticəsində Türkiyə hökuməti BMT Təhlükəsizlik Şurasının 353 saylı qərarını qəbul edərək 22 iyul saat 17:00-dan etibarən atəşkəsə qərar verdi. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin bu hücumu nəticəsində Yunanıstandakı hərbi-siyasi rejim və Kiprdəki Nikos Sampson hökuməti istefa verdi. Yunanıstandakı hərbi-siyasi rejim istefa verdi və yeddi ilə yaxın Fransada mühacirətdə olan Konstantin Karamanlis hökuməti qurması üçün ölkəyə çağrıldı. Konstantin Karamanlisin 24 iyul 1974-cü ildə hökuməti qurması ilə Yunanıstanda 1967-ci ildən bəri davam edən hərbi-siyasi rejim sonuna çatdı.
Cenevrə görüşü və ikinci hərəkat
redaktəBMT-nin 353 saylı qərarının 5-ci maddəsinə görə Türkiyə, Yunanıstan və İngiltərə Kiprdə konstitusiyanın yenidən hazırlanması məqsədilə dərhal danışıqlara başlaması lazım idi. Buna görə də Birinci Cenevrə Konfransı 25 iyul 1974-cü ildə toplandı. 6 gün davam edən danışıqlar 30 iyulda imzalanan Cenevrə müqaviləsi ilə başa çatdı. Üç ölkənin xarici işlər naziri Kiprdə iki avtonom idarənin mövcud olduğunu qəbul etdilər və gələcək görüşmələr üçün razılaşdılar.
Protokolda II Cenevrə Konfransının 8 avqust 1974-cü ildə keçirilməsi planlaşdırılmışdı. İkinci konfransa qədər rum və yunan əsgərlərin türk bölgələrindən çəkilməsi lazım idi, lakin bu baş tutmadı. Hətta onlar türklər yaşayan ərazilərə hücumlarını davam etdirib bir çox türkü əsir almış, xüsusilə Muratağa, Atlılar, Sandallar kimi yerlərdə türk əhalini mühasirəyə almışdı.
İkinci Cenevrə Konfransı 8 avqustda başladı. Türk tərəfi bu konfransda coğrafi əsasa bağlı federativ dövlətin yaradılmasını təklif etdi, lakin bunu rum tərəfi qəbul etmədi. Türk hərbi səlahiyyətliləri rumlara daha çox vaxt qazandırmamaq, türklər yaşayan kəndlərin təhlükəsizliyini təmin etmək, birinci hərəkatdan sonra qazanılan üstünlüyü itirməmək üçün, Türkiyə hökuməti isə türklərə qarşı soyqırımı baş verməsi xəbərlərindən sonra 14 avqustda ikinci hərəkata başlamağa qərar verdilər.
Cenevrədə davam edən danışıqlarda razılaşmanın əldə olunmaması təsdiqləşdikdən sonra əməliyyatın yenidən başlayacağı mənasına gələn "Ayşe Tatile Çıksın" (Ayşə, Turan Günəşin qızıdır) kod adını Türkiyə XİN Turan Günəş baş nazir Bülent Ecevitə bildirdi.
14 avqust saat 04:30-da Kiprdəki türk birlikləri hərəkətə keçdilər. Şərq istiqamətində başlayan bu hücum hərəkatını Komando briqadasının qərb istiqamətindəki hücumu izlədi və türk birlikləri Kiprin şimal sahilində şərqdən qərbə doğru dördbucaq çəkdi. Bu dördbucağın bir tərəfi şimal sahili, digər kənarı isə Atilla xətti olaraq bilinən mərkəzi Nikosiya olmaq üzrə şərqə və qərbə yayılan xətdi. Çatılması planlanan son hədəflər şərqdə Maqosa, qərbdə isə Lefke idi. İkinci hərəkatın üçüncü günü sonunda Kipr torpaqlarının 38%-i ələ keçirildi. Ancaq, rumlar geri çəkilərkən keçdikləri türk kəndlərini yandıraraq türk əhalini qətliama məruz qoydular. Toplu qətliamlar hərəkatın sonunda ortaya çıxarıldı.
Nəticə
redaktəKipr Sülh Əməliyyatının sonunda tərəflərin itkiləri belə olub: Türkiyə Silahlı Qüvvələrindən 415, Dəniz Qüvvələrindən 65, Hərbi Hava Qüvvələrindən 5, Jandarmadan 13 olmaqla, ümumilikdə 498 ölü və 1200 yaralı var. Kipr türk tərəfində isə 70 mücahid ölüb, 270 dinc sakin həlak olub, 1000 nəfər yaralanıb. Kipr türkləri ümumilikdə 1672 ölü və minlərlə yaralı verdi. Yunanlar isə 4 min ölü və 12 min yaralı verdilər.
Müharibədən kənarda olmasına baxmayaraq, BMT Sülhməramlıları da həyatını itirdi: 3 Avstriya əsgəri öldürüldü, 24 Avstriya, 17 Finlandiya, 4 Britaniya və 3 Kanada əsgəri yaralandı.
1975-ci ildə Kipr Türk Federativ Dövləti, 15 noyabr 1983-cü ildə isə Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti yaradılıb.
Reaksiyalar
redaktəKipr türklərinin mövqeyi
redaktəKipr türkləri, hərəkatdan dərhal sonra sistematik qırğınlardan xilas olmuş, yenidən qurulan asayişin təsiriylə 70-ci illərdən əvvəlki stabilliyə geri dönə bilmişdir. Kiprli Türklərə görə Zurih müqaviləsinin verdiyi hüquqlara istinadən Türkiyə adaya haqlı olaraq müdaxilə etmiş, adanın Türk əhalisinə qarşı məqsədyönlü hücumların bitməsində təsirli güc olmuşdur.
Kipr rumlarının mövqeyi
redaktəKipr rumlarının böyük hissəsi, hərəkatdan dərhal əvvəlki hadisələri, Türk və Yunan/Rum tərəfinin çəkdiyi ağrıları unutmuş, adada ŞKTR'nin qurduğu hakimiyyəti separatçı bir hərəkət olaraq xarakterizə etmiş və Türk Ordusunu işğalçılıqla günahlandırmışdır. Rum tərəfinə görə Türkiyə burada adadakı Türklərin hüquqlarını müdafiə etməməkdə, imperialist məqsədlər güdməkdə və Kiprdə söz haqqı almağa çalışır.
BMT-nin mövqeyi
redaktəBMT adada təkcə Kipr Respublikasını tanıyır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 550 saylı qərarı BMT üzvü dövlətlərdən ŞKTR tanımamağı istəyir. BMT-yə görə türk əsgəri adada işğalçı qüvvədir və adanın bir hissəsini heç bir beynəlxalq razılığa əsaslanmadan işğal etmişdir. Bu qərarın təsiri ilə ŞKTR-i Türkiyədən başqa heç bir dövlət tanımamışdır.
Etnik təmizləmə və müharibə cinayətləri
redaktə
Kipr türklərinə qarşı baş verənlər
redaktəƏməliyyat zamanı Kipr türklərinə qarşı törədilən qırğınların ən böyüyü olan Muratağa, Sandallar və Atlılar qırğınlarında yaşları 16 ilə 95 arasında olan 126 mülki vətəndaş EOKA-B tərəfindən öldürülüb. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı "Yunanıstan və Yunanıstan silahlı qüvvələrinin törətdiyi qətliamın insanlığa qarşı cinayət olduğunu" bildirib. Atlılar kəndində dinc sakinlər öldürülməzdən əvvəl qadın və qızlar 4 gün ərzində dəfələrlə zorlanıb. Muratağa kəndində 11 nəfər əsir götürüldü və çoxlu sayda insan öldürüldü (Kəndlərdə ölənlərin sayı ayrı-ayrılıqda məlum deyil, çünki Muratağa və Sandallar kəndlərində öldürülən dinc sakinlər eyni kütləvi məzarlıqda dəfn edildi, lakin cəmi 89-dur.) Əhalinin qalan hissəsi hələ də itkin düşüb.
Başqa bir qırğında, Daşkənd qırğınında kənddəki 9 yaşdan yuxarı bütün türk kişiləri, yəni 84-89 adam öldürüldü.
İyulun 23-də Washington Post qəzeti qətliamla bağlı yazıb: "Limassol yaxınlığındakı kiçik bir türk kəndinə yunanların basqını zamanı 200 nəfərdən 36 nəfər həlak oldu. Yunanlar Türk Ordusu gələnə qədər bütün Kipr türklərini öldürmək əmri aldıqlarını söylədilər. ."
Limassol Kipr Milli Qvardiyasının əlinə keçdikdən sonra şəhərin Türkiyə hissəsi yandırılıb, həm türk, həm də yunan şahidlərinin sözlərinə görə, uşaqlar güllələnib, qadınlara təcavüz edilib. Təcavüz qurbanları arasında "zorlanan və atılan" "çox gənc qızlar" da var idi. Daha sonra şəhərdən 1300 nəfər düşərgəyə toplaşıb.
Əməliyyatın başladığı gün 20 iyul 1974-cü ildə Kipr Milli Qvardiyası 183 türk və 350 yunanın yaşadığı Alaminyo qəsəbəsinə daxil olaraq Alaminyo qırğınında 6-80 yaş arası 13, 14 və ya 15 türkü qətlə yetirib.
1974-cü ilin iyununda Taşpınarda hamısı türk və 2 kişi olan 3 nəfərlik bir ailə öldürüldü.
Kipr yunanlarına qarşı baş verənlər
redaktəTürkiyə Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi tərəfindən əməliyyat zamanı məcburi köçkünlük, azadlıqdan məhrumetmə, pis rəftar, həyat və əmlakdan məhrumetmə ittihamları ilə müxtəlif işlərdə mühakimə olunub.
1975-ci ildə Karpaz yarımadasındakı yunanlar türklər tərəfindən insan haqları pozuntularına məruz qaldı. 2001-ci ildə Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi Türkiyəni Avropa İnsan Haqları Konvensiyasının 14-cü maddəsini pozmaqda təqsirli bildiyi zaman bölgədə cəmi 600 yunan qalmışdı.
Yunanlara qarşı insan haqlarının pozulması 1963-1964-cü illərdə Kipr türklərinə qarşı törədilən qırğınların və əməliyyatın birinci mərhələsində həyata keçirilən qırğınların qisası kimi qiymətləndirilib. Qanun pozuntularının əksəriyyəti türk əsgərləri tərəfindən deyil, türk əsgərləri ilə səhv salınan hərbi geyimli kiprli türklər tərəfindən törədilib.
İtkin Şəxslər
redaktəKiprdə itkin düşmüş şəxslər problemi 2007-ci ilin yayında BMT-nin dəstəklədiyi İtkin Şəxslər Komitəsinin (CMP) itkin düşmüş şəxslərin qalıqlarını ailələrinə qaytarmağa başlaması ilə yeni müstəviyə keçdi. 2020-ci ilə qədər komitə 974 itkin düşmüş şəxsin (700 yunan, 274 türk) qalıqlarını tapıb. Bundan əlavə, rəsmi itkin düşənlər siyahısında olmayan 183 nəfərin qalıqları tapılıb. Komitənin qeydlərinə görə, 810 yunan və 218 türk hələ də itkin düşüb. Əməliyyat nəticəsində 2000 yunan-yunan hərbi əsir Türkiyə tərəfindən əsir götürülərək Türkiyəyə aparılıb. Bəziləri sonradan azad edilməyib və hələ də itkin düşüb.
Kipr Respublikasının itkin düşmüş şəxslərin siyahısı 1974-cü il avqustun 14-də Daşkənddə 83 nəfərin itkin düşdüyünü təsdiqləyir. Muratağa, Sandallar və Atlılar qırğınları zamanı Muratağa kəndində həbs olunan və öldürüldüyü sübut edilən 11 nəfərdən başqa hamısı itkin düşüb.