Təkəli üsyanı (1531)

Təkəli üsyanı — 1531-ci ildə Təkəli elinin I Şah Təhmasibə qarşı qiyamı. Tarixi ədəbiyyatda bu qiyam "Afəti-Təkəluyan" adlanır.

Afətü-Təkəliyan
Səfəvi İmperiyası
Tarix	1531-ci il
Yeri	Həmədan, Gəndüman
Səbəbi	Çuxa sultan Təkəli və digər Təkəli əmirlərinin hakimiyyət üçün təhlükə yaratması
Nəticəsi	Çuxa sultan Təkəli öldürülür. Təkəli tayfası məğlub edilir. Bir qismi Bağdada qaçır. Digər qismi şahın əmri ilə öldürülür.

Arxaplan

1527-ci ildə Çuxa sultan Təkəlinin təhriki ilə Div sultan Rumlu öldürüldü. Çuxa sultan Şah Təhmasibi inandırmışdı ki, Div sultan tayfalar arasında ədavətə səbəb olur. Bununla rumlu əyanlarının hakimiyyəti sonlanmışdı. Dövlət işlərinə rəhbərlik təkbaşına Çuxa sultanın əlinə keçmişdi. Oqtay Əfəndiyev yazır ki, o, elə hakimiyyət sahibi olmuşdu ki, I Təhmasibə "yalnız şahın adı qalmışdı". O,"vilayətlərin çoxunu təkəli tayfasından olan qohumlarının arasında bölüşdürmüş və (onlardan) hər birini xan rütbəsinə, sultan dərəcəsinə yüksəltmişdi".

Çox keçmədən həm əmir əl-üməra və həm də vəkil mənsəbində olan Çuxa sultan Təkəli tutduğu vəzifədən istifadə edərək sərbəst fəaliyyət göstərdiyinə görə I Şah Təhmasib onun aradan götürülməsini qərarlaşdırdı. Tezliklə Çuxa sultanın və təkəli tayfasının nüfuzu son dərəcə azaldı. Belə ki, 1529-cu ildə Zirabad yaxınlığında baş verən döyüşdə təkəli əmirləri döyüş meydanını tərk etdiyini görə Səfəvi qoşunu məğlubiyyətlə qarşılaşmaq təhlükəsinə düşmüşdü.

Bir digər hadisə isə Übeyd xanın Herata hücumu zamanı baş verdi. Belə ki, Übeyd xan yenə əvvəlki mühasirələrdə olduğu kimi şəhərə qida maddələrinin daxil olmasının qarşısını almaq məqsədilə Herat ətrafını talan edib əhaliyə təzyiq göstərməyə başladı. Çuxa sultanın onun özbəklərin əlinə düşməsini başa düşən həmçinin qıtlıq və şahdan gələcək köməyin gecikəcəyini anlayan Hüseyn xan Xacə İshaq Siyavuşaniyi Übeyd xanın yanına göndərib Heratın dağıdılmaması və əhaliyə toxunmamaq şərti ilə qızılbaşları və ailəlini şəhərdən çıxaracağını bildirdi. Übeyd xan bu təklifi qəbul edib geri çəkildi. Hüseyn xan Şamlı, Sam Mirzə və bütün qızılbaşlar Heratı tərk edərək Sistana tərəf yola düşdülər. Beləliklə Herat şəhəri özbəklərin əlinə keçdi. Heratın ələ keçirilməsinin səbəbkarlarından biri Çuxa Sultan idi. Çuxa Sultan qızılbaş qoşununu Heratda mühasirəyə düşənlərə köməyə göndərməyi yubandırmışdı.

Üsyan

Hicr 937-ci il zülqədənin 2-də (1531-ci il iyunun 17-də) Hüseyn xan Sam Mirzə ilə şahın İsfahan yaxınlığındakı qərargahına gəldi. Çuxa sultan və orduda hazır olan Təkəli əmirləri və başqaları onları qarşıladı. Əbdi bəy Şirazi "Təkmilətül-Əxbar" əsərində yazır ki, Çuxa sultan Hüseyn xanı oğul deyə çağıraraq qərara aldı ki, ertəsi günü onu öz mənzilində qonaq etsin. "Nəhayət, gecə yaxınlaşdıqda Hüseyn xan icazə aldı ki, öz ordusuna getsin. Sam mirzəyə onunla qayıtmaq icazəsi vermədilər. Kama çatmış Şah Təhmasib onu özü ilə ali Hərəmə apardı ki, ana əvəzi olan Bəyim və bacıları onu görməklə sevinsinlər. Bu hərəkət Hüseyn xana ağır gəldi və fikri dəyişdi. Cuhə Sultan müşahidə etdi ki, Sam mirzəsiz mənzilə gedən Hüseyn xan əsəbiləşmişdir. Buna görə Mir Səfər Avəcini, Arıq vəzir adlanan öz vəziri Xacə Hidayətüllah Savəcini və Təkəlu [lar]ın Quduz Sultan kimi iki-üç nəfər mötəbər əmirlərini onun yanına göndərdi ki, mülayim və xoş söhbətlərlə onun gönlünü alsınlar. Elə etsinlər ki, ürəyi incimədən sabah Cuhə Sultanın mənzilinə gəlsin."

Həsən bəy Rumlu isə "Əhsən ət-Təvarix" əsərində Çuxa sultanın planı barədə yazır:

"Çuxa sultan, Hüseyn xana münasibətdə nifaq məqamına gəlib bir məclis vaxtı onu qətlə yetirmək niyyətinə düşdü. O, bu məqsədlə bir ziyafət tərtib etməklə məşğul oldu ki, ertəsi gün onları (Hüseyn xanı və yaxın adamlarını) qonaq çağırsın. Dinin pənahı olan şahın mülazimlərindən bəziləri Hüseyn xanı bu hal-qəziyyədən agah etdilər."

Beləliklə Çuxa sultanın bu planından Hüseyn xan xəbər tutdu. O, gecə düşəndə silahlı adamlardan ibarət dəstə ilə Çuxa Sultanın alaçığına yollandı. Çuxa Sultan sığınacaq tapmaq ümidi ilə divanxanaya qaçdı.Lakin burada Şah Təhmasibdən istədiyi dəstəyi ala bilmədi. Hüseyn xan Şamlı dövlətxanaya hücum etdi. Şahın hüzurunda Şamlı və Təkəli tayfası arasında toqquşma baş verdi.Qarşıdurmada şahın tacına iki ox dəymişdi. Zülqədər qorçuları şahın keşiyində idilər. Onlar şamlılarla müttəfiq oldular. Keşikdə dayanan Zülqədər qorçularından Misir Qoruqlu adlı bir şəxs Çuxa sultanı ağır yaraladı. Əbdi bəy yazır ki, Çuxa sultanın iki yaxın adamı, yəni ox və kaman qorçusu Cəmşid və cübbədarı Mustafa onu yerə yıxılmış halda tapdılar. Onu götürərək əlahəzrətin divanxanasının içərisinə gətirdilər. Şah onu o halda gördükdə, həmin iki nəfərə buyurdu ki, onu çadırın bayırına aparsınlar. Yaralı olduğu üçün bir qədər istirahət etsin. Həmçinin buyurdu ki, onun vəziyyətini gizli tutsunlar. Baş verən döyüşdə şamlılar sayca üstün olan təkəlilərə məğlub olaraq Gəndüman yaylasına oradan isə Farsa çəkildilər. Şamlılardan 300 nəfər əsir götürüldü.

Təkəlilər Azərbaycan əmir əl-ümərası Ülamə sultan Təkəliyə elçi göndərdi. Lakin məsafə uzaq olduğu üçün elçi İsfahana çata bilmədi. Onlar bu ərəfədə vəkil mənsəbini öz tayfalarında saxlamaq məqsədilə Çuxa sultanın böyük oğlu Şahqubadı şahla məsləhətləşmədən onun yerinə gətirdilər. Bu məlumat Həsən bəy Rumlu, İsgəndər bəy Münşi Türkman və Budaq Qəzvini tərəfindən təsdiq edilsə də Əbdi bəy Şirazinin verdiyi məlumata görə şah ortalığın sakitləşməsini gözləmiş və məhz özü Şahqubadı vəzifələndirmişdi. Əbdi bəy yazır ki, şah Çuxa sultanın böyük oğlunu atasının yerinə qoydu. Kiçik oğlu Əliyə isə Şahqubadın vəzifəsi olan sultanlıq vəzifəsini və əmirlik rütbəsini verdi.Təkəli əmirlərinin öz hökmranlığını qoruyub saxlamaq üşün etdikləri bu cəhd təkəli feodallarının zülmünə çox dözmüş digər qızılbqş tayfaları – ustaclı, rumlu, zülqədər və əfşar əmirləri tərəfindən narazılıqla qarşılandı.Bir neçə gün sonra tərəflər arasında Gəndüman yaylasında İmam Səhl Əli ətrafında baş verən döyüşdə təkəlilər məğlub edildilər. Bu ərəfədə təkəlilər Şah Təhmasibin onlara qarşı mənfi fikirdə olduğunu görüb şahı qaçırmaq qərarına gəldilər. Bu məqsədlə Yançı Qulu adlı bir şəxsi dövlətxanaya göndərdilər ki, şahı aparsın. Lakin Şah Təhmasib bu plandan xəbər tutub əmr verdi ki, Yançı Qulunu öldürsünlər. Şahın əmri ilə həmçinin Təkəli tayfasının mənsubları da ağır şəkildə cəzalandırılmağa başladı. Şah Təhmasibin bu əmri verməsinin bir digər səbəbi isə Çuxa sultanın oğullarının şahla məsləhətləşmədən Ustaclı, Zülqədər, Əvşar tayfasından bir neçə nəfəri öldürtməsi, silahlı qoşunla dövlətxanaya hücum çəkməsi idi. Bu hadisələr “Təkmilətül-əxbar”da ətraflı şəkildə təsvir edilmişdir:

“Şah Təhmasib 20 günlük fasilədən sonra lənətlənmiş şeytan cinsli Təkəluların üstünə getməyə qərar verdi. Bütün oymaqlar silahlanıb dövlətxananın qapısında cəmləşdilər. Təkəlu tayfası dövlətxananın qapısına gəlib, vəziyyəti nəzərdən keçirdikdə - tamamilə naümid qayıdaraq Bağdad yoluna üz tutdular. Əvvəlki hadisə təkrar olundu. Başqa tayfaların ikidləri Təkəluları təqib etməyə başladılar. Təkəlulardan qorçibaşı Duray bəy və mehrdar Kəbə Xəlifə adı ilə məşhur olan İbrahim xəlifəni öldürdülər. Təkəluların əyan və əmirzadələrini bir-bir və iki-iki bağlayıb dərgaha gətirdilər. Əvvəlki mərəkədə şamluların daddıqları şərbəti onlara dadızdırdılar və «Afəti-Təkəlu» o hadisənin tarixi oldu. Bir neçə gündən sonra qaçanların hamısı və başqa Təkəlular «bizim şəxsi günahımız yoxdur» ümidi ilə Həmədan ətrafında dərgaha gəldilər və qılınc cəzasına məruz qaldılar.

”Beləliklə təkəlilərin bir çox məşhur əmiri öldürüldü. Digərləri isə Bağdada qaçıb, buranın hakimi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəliyə sığındı. Lakin Məhəmməd xan I Təhmasibə öz sədaqətini göstərmk üçün onları Bağdada buraxmadı. Budaq Qəzviniyə isə tapşırdı ki, onlarla məşğul olsun. Budaq Qəzvini təkəlilərin sayının 1800 nəfər olduğunu bildirir. O, təkəlilərə və atlarına yemək apardı. Məhəmməd xan isə Təkəli tayfasının əmirlərindən olan Quduz sultan Təkəlini və bir neçə təkəli əmirlərini öldürdüb başlarını Şah Təhmasibə göndərdi.

Bu hadisə Səfəvi tarixində “Təkəlü fəlakəti” və ya “Afəti-Təkəluyan” adı ilə məşhurdur.

Nəticə

Şah Təhmasib 1531-ci ilin avqust ayında Şiraza qasid göndərib Hüseyn xan Şamlını saraya dəvət etdi. Burada şahın məqsədi qızılbaşlar arasında müvazinəti qorumaq idi. Bu məqsədlə Hüseyn xan Şamlı və Abdulla xan Ustaclını ortaq əmir əl-üməra təyin etdi. Beləliklə Çuxa sultanın ölümü ilə onun yerinə Hüseyn xan Şamlı keçdi.

Təkəli əyanlarınıın hökmranlıq müddəti (1527-1531) şamlı feodallarının hakimiyyəti ilə əvəz edildi. Çuxa Sultanın ölümündən sonra Hüseyn xan Şamlı ən qüdrətli feodal oldu, vəkil və əmir əlüməra vəzifələrini tutdu. Hüseyn xan da sələfi kimi ilk növbədə öz tayfasının yaxşı yerləşdirilməsi qayğısına qalaraq “ən yaxşı vilayətləri (iqta əsasında) şamlı əmirləri arasında bölüşdürüb” şaha dövlət işlərinə qarışmaq imkanı vermədi. 1531-1532-ci ildə vəzif Əmir Qıvaməddin Cəfər Savəcini öldürtdü. Onun yerinə isə Əhməd bəy Nurkamal İsfahani yeni vəzir təyin edildi. Hüseyn xan Şamlının sarayda güclənməsini yaxşı qarşılamayan Üləma bəy Təkəli 1531-ci ildə üsyan qaldırdı.

Mənbə

• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Əfəndiyev, Oqtay. Azərbaycan Səfəvilər dövləti (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2007. ISBN 978-9952-34-101-0.
• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU (az.). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015.
• Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
• Şirazi, Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. TƏKMİLƏTÜL-ƏXBAR (PDF) (az.). Bakı: Elm. 1996. ISBN 5-8066-0436-5.
• Cavanşir, Babək. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576) (türk). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2007.

Əlavə ədəbiyyat

• Ənvər Çingizoğlu, Təkəli eli, Bakı, "Şuşa", 2011.

Həmçinin bax

• Hüseyn xan Şamlı
• Çuxa sultan Təkəli