Tallin əməliyyatı (1944)
1944-cü ildəki Tallin əməliyyatı (rus. Таллинская операция 1944 года) — SSRİ-nin Qızıl Ordusunun 2-ci zərbə ordusu, 8-ci ordusu və Baltik donanması tərəfindən Estoniya ərazisindəki Üçüncü Reyxin Vermaxtına bağlı olan 3-cü SS tank korpusu, 2-ci ordu korpusu və Estoniya legionu qüvvələrini məğlub etmək və Tallin şəhərini azad etmək üçün 17 sentyabr 1944-cü ildə həyata keçirilən və həmin ilin 26 sentyabrında uğurla nəticələnən taktiki hərbi əməliyyat. Əməliyyatın alman qarşılığı olan Aster əməliyyatı (alm. Unternehmen Aster) Estoniya ərazisindəki bütün Vermaxt qoşunlarının regiondan çəkilməsi üçün həyata keçirilmişdir.
| Tallin əməliyyatı | ||||
|---|---|---|---|---|
| İkinci Dünya müharibəsi Şərq cəbhəsi | ||||
| Tarix | 17—26 sentyabr 1944 | |||
| Yeri | Estoniya SSR, SSRİ | |||
| Səbəbi | Regionun Vermaxt qüvvələri tərəfindən işğalı | |||
| Nəticəsi |
Qızıl Ordunun qələbəsi
|
|||
| Ərazi dəyişikliyi | Estoniyanın SSRİ tərəfindən yenidən işğalı | |||
| Münaqişə tərəfləri | ||||
|
||||
| Komandan(lar) | ||||
|
||||
| Tərəflərin qüvvəsi | ||||
|
||||
|
|
||||
Sovet İttifaqı tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyat ikinci zərbə ordusunun Vermaxtın ikinci ordu korpusunun Tartu şəhəri yaxınlığında yerləşən Emayıqi çayındakı müqavimətini qırması ilə başlamışdır. Müdafiəçi nasist qüvvələri «Narva» ordu dəstəsinin Estoniyadan nizamlı şəkildə təxliyə edilməsi üçün sovet qoşunlarının hücumunu ləngidə bilmişdir.[4] 18 sentyabrda Oslo mərkəzli sürgündəki Estoniya hökuməti Tallin şəhərindəki hökumət binalarının nəzarətini alman qoşunlarından almış, 22 sentyabrda Vermaxt əsgərlərinin hamısı şəhəri tərk etmişdir. Leninqrad cəbhəsinin hərbçiləri 22 sentyabr 1944-cü ildə Tallin şəhərini ələ keçirmiş 26 sentyabrda isə Estoniyanın qalan kontinetal ərazisini Vermaxtdan azad etmişdir.
Arxaplan
redaktəZəmin
redaktəLeninqrad cəbhəsi tərəfindən həyata keçirilən hücumlar «Şimal» ordu qrupunu Pskovsko-Çudskoye gölünün qərbinə çəkilməyə məcbur etmişdi. Bu hadisə Narva şəhəri ətrafında bir sıra hərbi əməliyyatın keçirilməsinə gətirib çıxarmışdı.[2] Cənubdakı SSRİ qüvvələri «Mərkəz» ordu qrupuna qarşı keçirilən Baqration taktiki hərbi əməliyyatının (iyun–avqust 1944) bir nəticəsi olaraq, Baltik sahillərinə çatmışdır.[3] SSRİ-nin həyata keçirdiyi Tallin əməliyyatı Baltik taktiki hərbi əməliyyatının bir parçası olaraq, «Şimal» ordu qrupunu Baltikyanı ərazilərdə olan mövqelərini dağıtmaq üçün hazırlanmışdı.[2]
Stavka 2-ci zərbə ordusunu Narva cəbhəsindən Emayıqi çayına göndərmək üçün 5 sentyabr 1944-cü ildə mürəkkəb bir dəstək və nəql etmə əməliyyatına start vermişdi. Stavka 25-ci dəniz briqadasına qoşunları Pskovsko-Çudskoye gölündən keçirmək əmri vermişdi. Rusiyanın Pnevo kəndindən Estoniyanın Mehikoorma kəndinə qədər hər biri 2 kilometr qalınlıqda olmaqla tam beş keçid tikilmişdi. SSRİ-nin 46 gəmisi 135,000 əsgər, 13,200 at, 9,100 yük maşını, 2,183 artilleriya və 8,300 tonluq silah-sursatı göldən keçirmək üçün gündə 24 saat fəaliyyət göstərirdi.[5] Lüftvaffe qüvvələri bu hərəkəti izləyir, ancaq müdaxilə etmirdilər.[6] 11 sentyabr 1944-cü ildə 2-ci zərbə ordusu Emayıqi çayının idarəsini üçüncü Baltik cəbhəsindən almışdı.[5]
14 sentyabrda SSRİ-nin üç Baltik cəbhəsi Riqa hücum əməliyyatına start vermişdi. Bu əməliyyatın əsas məqsədi Vermaxtın 18-ci ordusunun nəzarəti altında olan Madona qəsəbəsindən Vayke-Emayıqi çayına qədər olan ərazini tutmaq idi. SSRİ-nin 3-cü Baltik cəbhəsi Valqa dəmiryol stansiyasından Vırtsyavr gölünə qədər olan əraziyə nəzarət edən Vermaxtın 28-ci ordu korpusuna hücum etmişdi.[2] Almaniya və Estoniyanın Özünümüdafiə (Omakaytse) qüvvələri öz mövqələri tutmuş və «Narva» ordu dəstəsini Estoniyada mühasirəyə alınmaqdan qurtara bilmişdi.[2]
SSRİ-nin hədəfləri
redaktəSSRİ qüvvələri Estoniya və onun paytaxtı Tallin şəhərini zəbt etməyə cəhd göstərmişdi.[2] Stavka Emayıqi cəbhəsində gerçəkləşəcək cəld bir irəliləyişin SSRİ-nin zirehli qüvvələrin şimala doğru olan yolunu açacağına və beləliklə «Narva» ordu dəstəsini «Şimal» ordu qrupundan ayıracağına inanırdı. Qızıl Ordu rəhbərliyi Vermaxt qüvvələrinin əsas geri çəkilmə istiqamətinin Tallin şəhəri olduğunu ehtimal edirdi. Buna görə də, onlar öz qüvvələrini şəhərə olan yolu bağlamaq üçün Tallin yaxınlıqlarında cəmləşdirdilər.[7]
Almaniyanın hədəfləri
redaktə«Şimal» ordu qrupu 1944-cü ilin fevral ayında – Kinqisepp-Qdov hücum əməliyyatı zamanı artıq Estoniyanı tərk etməyi nəzərdən keçirmişdi. Cəbhədəki dəyişikliklərlə xeyli sayda hərbi hissə fəaliyyətdən azad olacaqdı, ancaq Narva cəbhəsində vuruşan qoşunlar Almaniya Fürerinin – Adolf Hitlerin əmri ilə müdafiədə qaldılar. Almaniya rəhbərliyi Finlandiyadakı vəziyyəti yüngülləşdirmək və SSRİ-nin Baltik donanmasını tələyə düşmüş vəziyyətdə saxlamaq üçün Fin körfəzində nəzarəti saxlamağın vacib olduğunu düşünürdü. İda-Virumaadakı yanar şist ehtiyatlarının və sənayesinin qorunub saxlanılması iqtisadi səbəblərə görə önəmli idi.[2]
3 sentyabr 1944-cü ildə imzalanan Moskva barışığı ilə Finlandiyanın müharibədən çıxması Estoniyanın tərk edilməsi üçün siyasi stimullar yaratmışdı. Ertəsi gün, Generaloberst[qeyd 1] Haynts Vilhelm Quderian Ostlandın müdafiə edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu irəli sürmüş və kod-adı "Köniqsberq" olan bir evakuasiya əməliyyatının planlaşdırılmasını təklif etmişdir. Buna baxmayaraq, Hitler Ostlandın nəyin bahasına olursa olsun SSRİ qüvvələrinə buraxılmamalı olduğunu elan etmişdir. Nahar yeməyindən sonra, Quderian "Köniqsberq" əməliyyatının hər halda gizlincə həyata keçirilməsi haqda qərar qəbul etdi. Ertəsi gün, Oberst[qeyd 2] Natsmer evakuasiya layihəsinin təfsilatlarını müzakirə etmək üçün «Narva» ordu dəstəsinin baş qərargahına ziyarət etmişdi. 11 sentyabrda Vermaxt qoşunlarını Estoniyadan evakuasiya etmək layihəsi tam şəkildə müzakirə edilmişdi. 15 sentyabrda ordu qrupunun Ali baş komandanı Generaloberst Ferdinand Şörner Quderiandan Adolf Hitleri alman qoşunlarının kontinental Estoniyadan evakuasiya edilməsi haqda bir əmr verməsi üçün danışmasını xahiş etmişdir. Şörner alman qoşunlarının cəbhəni tutmağına baxmayaraq, əmrin gecikdirilməsinin Estoniyadakı Vermaxt hissələrinin mühasirəyə alınması ilə nəticələnəcəyini vurğuladı. 16 sentyabrda Hitler təklifi qəbul etdi.[2]
Plana əsasən, «Narva» ordu dəstəsinin əsas qüvvələri Vilyandi və Pyarnudan keçərək Riqa şəhərinə geri çəkilməli idi. Bunu yerinə yetirmək üçün Emayıqi cəbhəsindəki 2-ci ordu korpusu və Vayke-Emayıqi cəbhəsindəki 28-ci ordu korpusu «Narva» ordu dəstəsi onların arxasından keçənə qədər cəbhə xəttini sabit saxlamalı idi. Rəsmi olaraq, əməliyyat 19 sentyabrda başlamalı idi. Geri çəkilmə tədrici olmalı idi. Geri çəkilmə əməliyyatı estonlardan ibarət olan hissələr tərəfindən dəstəklənəcəkdi. Almaniya hərbi rəhbərliyinin fikrinə görə, bu eston əsilli qoşunlar Estoniya tərk etmək istəməyəcəkdilər.[7] 17 sentyabrda vitse-admiral Teodor Burardi rəhbərliyindəki bir dəniz qüvvəsi alman hərbi birləşmələrini, eləcə də bəzi mülki şəxsləri evakuasiya etməyə başladı. 18 sentyabrdan 19-na keçən gecə Almaniyanın regiondakı hərbi qərargahı Narva cəbhəsindəki mövqelərini tərk etmək üçün daha ətraflı bir plan hazırladı.[2]
Estoniyanın hədəfləri
redaktə20-ci vaffen-qrenader diviziyasından (1-ci eston), Omakaytse milislərindən, sərhəd mühafizəsindən və köməkçi polis batalyonlarından fərar edən müxtəlif eston qoşunlarının ümumi bir planlaşdırması yox idi. Buna baxmayaraq, onların hədəfi Estoniyanın müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq idi.[2][7]
Tərəflərin müqayisəsi
redaktəTallin hücum əməliyyatının 17 sentyabrda, Emayıqi cəbhəsində başladığı vaxtda SSRİ-nin 140 min nəfərlik 2-ci zərbə ordusuna qarşı mövqelərini qoruyan Vermaxtın 2-ci ordu korpusunun tərkibi 4,600 nəfərlik nisbətən kiçik bir diviziyaya azaldılmışdı.[8] 2-ci ordu korpusunun demək olar ki, heç bir zirehli qüvvəsi yox idi. Hərçənd, SSRİ-nin 3-cü Baltik cəbhəsi döyüş zonasına 300 zirehli vasitə yerləşdirmişdi. Qızıl Ordu hər kilometrə 137 artilleriya qurğusu olmaqla, 90 kilometrlik cəbhə xəttinə 2,569 artilleriya qurğusu yerləşdirmişdi. Vermaxt hissələrinin demək olar ki, artilleriya qüvvəsi yox idi.[7] Vermaxtın 15 min nəfərlik güclü 3-cü SS tank korpusu SSRİ-nin 55 min nəfərlik 8-ci ordusu ilə Narva cəbhəsində vuruşmuşdur.[9] Müstəqillik əldə etmək üçün vuruşan Estoniya qüvvələrinin sayı sadəcə 2 min nəfər idi.[2]
Qeydlər
redaktə- ↑ Azərbaycan dilindəki qarşılığı general-polkovnik olan rütbə Almaniyanın Reyxsver, Vermaxt və Milli Xalq Ordusu, Avstriya-Macarıstanın Adi Ordusunda istifadə edilirdi.
- ↑ Azərbaycan dilindəki qarşılığı polkovnik olan rütbə hal-hazırda Avstriya, Almaniya, Danimarka, Finlandiya, İslandiya, İsveç, İsveçrə və Norveçin silahlı qüvvələrində istifadə edilir.
İstinadlar
redaktə- ↑ =Mitçam, S. German Defeat in the East 1944 - 45. Stackpole. 2007. səh. 150.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hiyo, Toomas. Combat in Estonia in 1944. In: Toomas Hiio, Meelis Maripuu, Indrek Paavle (Eds.). Estonia 1940–1945: Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. Tallin. 2006. 1035–1094.
- ↑ 1 2 Г.Ф.Кривошеев. "Россия и СССР в войнах XX века: Потери вооруженных сил". Olma-Press. 2001. 2017-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-16.
- ↑ M. Makater, Şon. 500 Days: The War in Eastern Europe, 1944-1945. Pitsburq, Pensilvaniya: Red Lead Press. 2008. səh. 273. 2021-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-16.
- ↑ 1 2 Polman, F.İ. Из Нарвы в Сырве (rus). Tallin: Eesti Raamat. 1980. 123–125.
- ↑ Laar, Mart. Emajõgi 1944: Teise Maailmasõja lahingud Lõuna-Eestis (Emajõgi River 1944: Battles of World War II in South Estonia) (eston). Tallin: Varrak. səh. 231.
- ↑ 1 2 3 4 Laar, Mart. Attempt made by Otto Tief's Government to restore the independence of Estonia // Estonia in World War II. Tallin: Grenader. 2005. 60–71.
- ↑ Laar, Mart. Emajõgi 1944: Teise Maailmasõja lahingud Lõuna-Eestis (Emajõgi River 1944: Battles of World War II in South Estonia) (eston). Tallin: Varrak. səh. 237.
- ↑ Laar, Mart. Sinimäed 1944: II maailmasõja lahingud Kirde-Eestis (Sinimäed Hills 1944: Battles of World War II in Northeast Estonia) (eston). Tallin: Varrak. 2006. səh. 336.
Ədəbiyyat
redaktə- Glants, Deyvid. Soviet Military Deception in the Second World War. London: Frank Cass. 1989. ISBN 0-7146-3347-X
- A. Versamer. "The Naval War in the Baltic Sea 1941-1945". 3 may 2017 tarixində arxivləşdirilib.