Fly-by-wire

Uzaqdan idarəetmə sistemi və ya Fly-by-wire əl ilə idarə edilən uçuş idarəetmələrini elektron interfeyslə əvəzləyən inkişaf etmiş bir uçuşu idarəetmə sistemidir. Bu sistemdə, təyyarə pilotdan asılı olmayaraq sadə bir kompüter tərəfindən idarə olunan süni intellektə sahibdir. Bu missiya kompüteri sürət, hündürlük, hava, təyyarənin texniki məlumatları, çəki və rəqəmsal mühitdə bir çox vacib məlumatları (data) birləşdirərək təyyarəyə ən təhlükəsiz uçuşu təmin edir. Bu texnologiya, yeni nəsil təyyarələr adlanan və uçuşa nəzarət səthlərinin hərəkətinin side-stick adlanan qol ilə təmin olunduğu təyyarələrdə mövcuddur.

İşləmə sistemi

Fly By Wire sistemində 2 və ya daha çox kompüter var (Airbus a320 seriyasında 5 kompüter var, F22 Raptorda isə hər biri 180 mb olan 7 kompüter var). Konsoldakı joystick bir məlumat daxiletmə vasitəsidir. Belə ki; Joysticki yuxarı çəksək, yuxarı əmrini kompüterlərə veririk. Joystickdəki həssas sensorlar qolu sıxma nisbətinə görə rəqəmsal məlumatları sistemə göndərir. Sistem bir növ sinir sisteminə bənzəyən bir məlumat xəttinə (data line) malikdir. Pilot qolu yüzdə 25 nisbətində sıxdıqda; təyyarə təkbaşına bu əmri həyata keçirmir. Təyyarənin xaricindəki qəbuledicilər sürəti və hündürlüyü sistemə hər saniyə ötürür. Təyyarənin yanacaq çənləri, cari çəkisi ölçmə cihazları tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bütün bu məlumatların işığında uçuş kompüteri təyyarəyə ən ideal qanad hərəkətlərini hidravlik sistemə ötürür.

Təyyarə aşağı sürətlə hərəkət etdikdə pilot joysticki 100 % nisbətində yuxarı qaldırdıqda, sistem təyyarənin məlumatlarını hesablayaraq mümkün olan ən aşağı bucaq ilə dırmaşmağa başlayır. Başqa sözlə, normal bir təyyarə 100% yoke qaldırıldıqda burnunu 50 dərəcə qaldırarsa, Fly-by-wire sistemi ilə Stala qalmamaq üçün burnunu yüzdə 20 qaldıra bilər. Başqa sözlə, 100% joystick hərəkəti zamanı Stalın (durğunluğun) qarşısını almaq üçün motorlara maksimum güc verə bilər.

Klassik metodda pilot tərəfindən idarə olunan idarəetmə qolu (idarəetmə çarxı) qalın idarəetmə kabelləri ilə uçuş idarəetmə səthlərinə fiziki olaraq qoşulur və burada əsasən mexaniki hərəkət ötürülməsi mövcuddur, Fly-by-wire sistemi ilə təchiz olunmuş təyyarələrdə isə bunun əksinə idarəetmə səthləri ilə side-stick arasında heç bir fiziki əlaqə mövcud deyildir. Fiziki əlaqə yerinə hərəkət əmri tamamilə elektriklə ötürülür. İngilis dilində wire (Azərbayncanca: sim) sözü ilə ifadə edilir.

Əsas iş prinsipi

Pilot tərəfindən side-stickə tətbiq olunan güc side-stick tərəfindən aşkar edilir və bu qəbul edilən hərəkət elektrik siqnallarına çevrilir və uçuş kompüterinə göndərilir. Uçuş kompüteri bu əmri elektrik telləri vasitəsilə yenə elektrikli bir formada idarəetmə səthinə bağlı olan servomotorlara göndərir və bu yarı elektrikli yarı mexaniki servomotorlar elektrik siqnalını mexaniki hərəkətə çevirir və idarə etdikləri uçuş idarəetmə səthini hərəkətə gətirirlər.

Faydaları

Bu sistemin qəti bir müdafiəçisi olan təyyarə istehsalçısı Airbus-un ən əsas müdafiəsindəki səbəb bu sistemə əlavə etdiyi və pilotun həddindən artıq əmrlərini məhdudlaşdıran sistemdir. Bu şəkildə pilot tərəfindən edilən və təyyarənin sərhədlərini zorlayan problemlər uçuş kompüteri tərəfindən idarə olunur. Bundan əlavə, pilot uçarkən də sistem kiçik hərəkət əmrləri ilə təyyarənin balansını təmin edir ki, bu da pilot tərəfindən çox vaxt hiss olunmur.

Bununla birlikdə, Airbusun bu sistemin möhkəm bir müdafiəçisi olmasından fərqli olaraq, başqa bir təyyarə istehsalçısı olan Boeing, pilotun uçuş zamanı son sözü deməsi prinsipi ilə pilotun təyyarəyə tam olaraq istədiyi hərəkəti verə biləcəyini müdafiə edir və hətta yeni tip təyyarələrində də klassik qol idarəetmə sistemindən istifadə edir.

Boeing 777 seriyalı təyyarələrdə yoke olmasına baxmayaraq, təyyarə əslində Fly-by-wire sistemindən istifadə edir. Yoke istifadə edilməsinin səbəbi, 767 seriyası (777-nin əvəzinə gəldiyi köhnə Boeing modeli) kimi yokeyə bələd olan bir çox pilotun sol əl ilə joystickdən istifadə etməkdə çətinlik çəkməməsini təmin etməkdir.

Hal-hazırda müasir döyüş təyyarələrinin demək olar ki, hamısı bu sistemdən istifadə edir.

Tətbiq sahələri

Xüsusilə son texnologiyalı Airbus A320, A330, A340, A380 və Boeing B777 tipli təyyarələr bu kateqoriyadadır.