Süni intellekt

Bu məqalə insan məntiqinin maşınlarda tətbiqini nəzərdə tutan elm haqqındadır. Eyniadlı film üçün Süni intellekt (film) səhifəsinə baxın.

Süni intellekt (Sİ) (ing. artificial intelligence (AI)) — insan məntiqini maşınlarda tətbiq etmək məqsədi daşıyan riyazi elm. Sİ sahəsində aparılan tədqiqatlar kompüter elmləri, psixologiya, fəlsəfə, linqvistika, iqtisadiyyat, optimizasiya, məntiq nəzəriyyəsi və bir sıra başqa sahələrə əsaslanır.

Süni intellektin tətbiqində elm və mühəndislikdən geniş şəkildə istifadə olunur. Bu sahə insanın sahib olduğu ən dəyərli mülkiyyəti olan intellektin maşınlar tərəfindən dəqiq şəkildə simulyasiya olunması məqsədilə yaradılıb və inkişaf etdirilib. Süni intellekt yaradıldığı gündən bəri müxtəlif optimist və pessimist fikirlərlə qarşılaşsa da, bu gün texnologiyanın inkişafında o, mühüm yer tutur.

Problemə fərqli yanaşmalar

Süni intellektin yaradılması probleminə bir çox istiqamətdə yanaşmalar olmuşdur. Bunlardan bir neçəsi aşağıda qeyd olunmuşdur:

Turinq testi və intuitiv yanaşma

Modern kompüterlərin atası sayılan Alan Turinq süni intellekt haqqında ilk fikirlərini 1950-ci ildə "Mind" jurnalında çap edilmiş "Hesablama maşınları və şüur" məqaləsində bildirib. O, həmin məqalədə insan ilə kompüterin arasında gedən testdən danışıb. Belə ki bu testdə bir insan hakim olur və bir insan və bir kompüterlə sual-cavab edir. Hakim nə həmin adamı , nə də kompüteri görə bilir. Turinq deyir ki kompüter o zaman süni intellektə sahib ola biər ki, o hakimi çaşdırsın və hakim onunla adamın yoxsa kompüterin danışdığını başa düşə bilməsin. Bu testə Turinq testi deyilir.

Simvolik yanaşma

Süni intellekt probleminə simvolik yanaşma ilk rəqəmsal maşınların yaranması dövründə yaranıb. Bu yanaşmada problemlərin həllinin tapılmasının uğur və səmərəliyi üçün informasiyanın abstraktlığı vacibdir.

Məntiqi yanaşma

Süni intellekt sisteminin yaradılmasına məntiqi yanaşma modelləşdirilmiş mühakiməyə əsaslanır. Teorik əsas kimi məntiqə əsaslanır.

Orientasiyalı yanaşma

1990-cı illərdə yaranmış yanaşmadır, aqentli-orientasiyalı yanaşma və yaxud intellektual aqentlərdən istifadə edən yanaşma adlanır. Bu yanaşmaya görə intellekt intellektual maşının qabağına qoyulmuş məqsədləri yerinə yetirilməsini hesablayan hissədir. Belə bir maşın ətraf aləmi sensorlarla qavrayan intellektual agent olacaq və onu əhatə edən obyektlərə icraedici mexanizmlərlə təsir edə biləcək.

Tarixi

Süni intellekt ifadəsi ilk dəfə 1956-cı ildə Con Makkarti tərəfindən istifadə olunub. O bu ifadəni işlədərkən süni intellekti "maşınları intellektual etmək elmi və mühəndisliyi" adlandırıb.

İntellektə malik olan maşınlar və digər süni aparatlar barəsində yazılı fikirlərə hələ qədim yunan miflərində rast gəlmək olar. İntellektə malik avtomatlaşdırılmış maşınlar Heron, Əl Cəzirə, Volfqanq von Kempelen, Cabir ibn Həyyan, Parasels və digər ixtiraçılar tərəfindən qədim dövrlərdən bəri hazırlanmışdır. Artıq eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə yaşamış Aristotel süni intellektin düşüncəsinin əsasını təşkil edən sillogizm nəticələr nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur. 1275ci ildə Roman Llull özünün Ars Maqna adlı məntiq aparatını ixtira etmişdir. Ars Maqnaya istifadəçi xristianlıq haqqında öz sualını daxil edir və aparat insanın köməyi olmadan dərhal avtomatik olaraq bu suala cavab tapırdı. Bu aparat müsəlmanları xristianlaşdırmaq məqsədilə yaradılmışdır.

Maşınların təlimi sərbəst şəkildə süni intellekt biliklərinin və onun işləmə proseslərinin alınmasına aiddir. Bu süni intellekt elminin ilk dövrlərindən mərkəzi olmuşdur. 1956-cı ildə Darmund yaz konferansında Rey Solomonoff öz-özünü öyrədə bilən maşının ola biləcəyi haqqında hesabat yazdı və onu "İntuitiv nəticə maşını" adlandırdı. Maşın təliminin iki növü vardır; müəllimsiz və müəllim ilə. Müəllimsiz öyrənmə cisimləri olduğu kimi qavramağa icazə verir. Müəllim ilə öyrənmə isə sinifləndirməyə və reqressiv analizə kömək edir. Sinifləndirmə onun üçün istifadə olunur ki, cismin hansı kateqoriyaya aid olduğu aydınlaşdırılsın. Reqressiv analiz isə ədədi sıralarda giriş ədədlərindən istifadə olunan funksiya tapılması ilə çıxış ədədinin proqnozlaşması üçün istifadə olunur.Təlim prossesi zamanı maşının düzgün cavabları mükafatlandırılır, yalnış cavabları isə cəzalandırılır.

Müasir dövrdəki süni intellektin əsası 1956-cı ildə Dartmut Kollecində keçirilən konferensiyada qoyulmuşdur.

Süni intellektin aşağıdakı tərifləri verilir:

• Ənənəvi olaraq intellektual hesab olunan insan fəaliyyətinin növ və ya proqram təminatında modelləşdirmə vəzifələri qoyulur və həll olunur.
• Ənənəvi olaraq insanın prerogativi sayılan funksiyaları (yaradıcı) yerinə yetirmək üçün ağıllı sistemlərin mülkiyyəti. Üstəlik, ağıllı bir sistem, bilikləri belə bir sistemin yaddaşında saxlanılan, müəyyən bir mövzu sahəsinə aid yaradıcı hesab olunan problemləri həll edə biləcək texniki və ya proqram sistemidir. Ağıllı bir sistemin quruluşuna üç əsas blok daxildir — məlumat bazası, həlledici və məlumatların daxil edilməsi üçün xüsusi proqramlar olmadan kompüterlərlə əlaqə yaratmağa imkan verən ağıllı interfeys.
• Kompüter elmləri və informasiya texnologiyaları sahəsindəki vəzifəsi, kompüter sistemlərinin və digər süni cihazların köməyi ilə ağlabatan düşüncə və hərəkətin yaradılmasıdır.
• sistemin xarici məlumatları düzgün şərh etmək, bu cür məlumatlardan öyrənmək və çevik uyğunlaşmadan istifadə edərək müəyyən məqsəd və vəzifələrə çatmaq üçün əldə olunan biliklərdən istifadə etmək bacarığıdır.
• İnsanlar və "maşınlar" üçün ümumi olan xüsusi bir zəka təriflərindən birini aşağıdakı kimi tərtib etmək olar: "Zəka, müəyyən bir mürəkkəblik sinifinin problemlərini həll etmək və bu problemləri həll etmək üçün bir sistemin (ilk növbədə evristik) qabiliyyətidir"

Fəlsəfi mahiyyəti

Süni intellekt nə ilə məşğul olur sualının cavabı tam mənada yoxdur. Hər bir yazıçı süni intellekt haqqında kitab yazarkən bu elmə müəyyən bir aspektdən yaxınlaşır.

Fəlsəfi cəhətdən insan intellektinin təbiəti və mənşəyi sualının cavabı hələ yoxdur. Kompüter "şüurluluğunun" da hər hansı bir həddi yoxdur, lakin süni intellektin yaradılmasına bir sıra hipofizlər verilib, bunlara da Turinq testini və Nyuel-Saymon hipofizini misal göstərmək olar. Ona görə də süni intellekt probleminin qoyulmasına iki cür yaxınlaşmaq olar:

Yuxarıdan aşağıya, semiotik – ekspert sistemlər, biliklər və məntiqi qərarlar bazası, yüksək səviyyəli psixi prosesləri təqlid edən sistemlərin yaradılması, məsələn, düşüncə, danışıq, incəsənət və s.

Aşağıdan yuxarıya, bioloji elementlərə əsaslanan intellektləri modelləşdirmək üçün neyron sistemlərinin öyrənilməsi, evolusiya hesablamalarının aparılması, həmçinin neyrokompüter və biokompüterlərin yaradılması. Con Mak-Kartni tərəfindən verilən bu yaxınlaşma süni intellekt elminə daxil deyil, yalnızca məqsədləri birdir.

Əhəmiyyəti və problemləri

Müxtəlif çətin hesablamalarda və digər tapşırıqların həyata keçirilməsində süni intellektin rolu böyükdür. Süni intellekt çox yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış sahədir, onun çoxlu sayda sahələri vardır. Çox zaman Sİ-nin bir sahəsi digər sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olmur. Onun bəzi sahələri isə o dərəcədə inkişafa nail olmuşdur ki, onlar artıq ayrıca bir ixtisas kimi fəaliyyət göstərirlər. İnsan intellektindən daha güclü bir intellektin yaradılması Sİ-in əsas məqsədlərindəndir.

Süni intellekti nəyə aid edilmasi sualina tək cavab yoxdur. Sİ haqqında bir kitab yazan hər bir müəllif, demək olar ki, o elmin nailiyyətlərini nəzərə alaraq, Sİ haqqinda hər hansı bir fikri müəyyən edir.

Fəlsəfə insanin intellektin obrazı və statusu haqqinda məsələni həll etmir. Baxmayaraq ki, Nyuell-Saymon fərziyyəsi, yaxud Turinq testi kimi, bir sıra fərziyyələr irəli sürülmüşdü, kompüterin "ağlabatan" səvviyyəsinə qədər inkişaf etməsinin dəqiq sübutu yoxdur.

Robotexnika

Robotexnika sahəsi və süni intellek elmi bir-biri ilə sıx əlaqədardır. Robotexnikada süni intellektdən istifadə edib intellektual robotların yaradılması süni intellekt elminin yeni bir sahəsini yaradır. İntellektuallıq üzərində cisimləri manipulyasıya etmək , olduğu yeri tapmaq, ətraf aləmi təhlil etmək və hərəkəti planlaşdırmaq üçün işləmək lazımdır. Süni intellekti olan robotlara misal olaraq oyuncaq-robot Pleo, Aibo, Qrio və s. göstərmək olar.

Elmi inkişaf istiqamətləri

Süni intellekt elminin inkişafını iki istiqamətə ayırmaq olar:

İnsan qabiliyyətlərinə ixtisaslaşdırılmış süni intellekt sistemlərinin yaxınlaşmasına əlaqədar olan problemlərin həlli və insan təbiətini reallaşdıran inteqrasiyalar; İnsanlıq problemlərini həll edə bilən artıq yaradılmış süni intellekt sistemlərinə əsaslanan süni intellektin yaradılması. Hal-hazırda süni intellekt sahəsində daha çox fundamental deyil, praktik sahədə bir çox mövzuya maraq var. Süni intellektin yaradılmasına bir çox yanaşmalar istifadə edildi, lakin hələ də mükəmməl süni intellekti heç bir qrup yarada bilməyib.

Mövzuya dair əlavələr

Süni intellekt intellektual maşın yaratmağı, xüsusən yalnız insanlara məxsul olduğu düşünülən yaradıcı fəaliyyətlə məşğul ola bilən intellektual proqram yaratmağı özünə məqsəd götürmüş elm və texnologiyadır. Bu elm həmdə insan intellektinin araşdırılması kimi də başa düşülür.

Süni intellekt bir elm kimi praktik və nəzəri hissələrdən ibarətdir. Praktik cəhətdən "Süni intellekt" problemi bir tərəfdən informatikaya və hesablama riyaziyyatına, digər tərəfdən isə neyrofiziologiyaya və psixologiyaya aid edilir.

"Süni intellekt" haqqında ilk fikirlər mexaniki materealizmin yaranması ilə, Dekartın "Metod haqqında mühakimələr" və Tomas Qobbsun "İnsan təbiəti" əsərlərində öz əksini tapdı.

1943-cü ildə U. Mak Kallok və U. Pitts öz məqalələrində süni neyron sistemi anlayışını təklif etdilər. D. Xebb 1949-cu ildə "Davranış oraqanizasiyası" əsərində neyronların öyrənilməsini əsaslarını göstərdi. Bu fikirlər bir neçə il sonra amerikan neyrofizioloq Frenk Rozenblattı inkişaf etdirdi. O, insan davranışlarını modelləşdirən mexanizm yaratmağı təklif etdi və onu "Perseptron" adlandırdı.

RoboCup turniri

Tətbiqi

Bəzi ən məşhur Sİ sistemləri:

Pepper-Yapon şirkəti olan Aldebaran Robotics və Softbank Mobile tərəfindən 2015-ci ildən satışa çıxarılmışdır. Bu humanoid robotun digər robotlardan fərqi odur ki, onun emosiyaları var. Pepper ətraf aləmi 3D kameralar vasitəsi ilə təhlil edə bilir, boyu 1.2 metr, kilosu isə 28 kilodur. O, insanların mimikaları ilə onların əhval-ruhiyyəsini başa düşə bilir. Həmçinin o, öz-özünü öyrədə bilən robotdur və lazım olan cavabları axtarmaq üçün internetə çıxışı var. Pepper hətta onu itələdikdə belə öz müvazinətini saxlaya bilir, insan toxunuşlarını hiss etmək üçün onda sensor qurğuları vardır.

• Watson — insanın danışığını dərk edən və çox saylı alqoritmlər sahəsində ehtimal axtarış aparmaq kimi, bacarığına malik olan, IBM şirkətinin qabaqcıl inkişaf sistemidir. Öz bacarığını nümayiş etdirmək üçün Watson ABŞ-ın "Jeopardy!" oyununda iştirak etmişdir, harada sistem hər iki oyunda qələbə çalmağı bacarmışdı.[1]
• İllik RoboCup turnirində, robotların, futbolun sadələşdirilmiş formasında rəqabətin aparılması.
• Virtual söhbət proqramları.

ChatMaster- Virtual söhbət proqramları insan danışığını təqlid edən, bir və daha çox insanla söhbət edən kompüter proqramıdır. İlk belə proqramlardan biri 1969-cu ildə Cozef Beyzenbaum tərəfindən yaradılan Eliza proqramı olmuşdur. Belə düşünülür ki, ideal virtual söhbət proqramı Turinq testini keçə biləcək. Chatmaster özü-özünü öyrədə bilən, insanla dialoq apara bilən proqramdır. Dialoq klaviatura ilə aparılır və ekranda əks etdirilir. Dialoq bütün dillərdə və hətta heroqriflərlə də aparıla bilir. Proqram yalnız yazılmış sözə deyil, həm də mətnin özünə reaksiya verə bilir. Proqramın cavabını nəinki düzəltmək, həm də öz istədiyin cavab ilə dəyişdirmək olur.

Ədəbiyyat

• Компьютер учится и рассуждает (ч. 1) // Компьютер обретает разум (100 000 nüs.). Москва: Мир. под ред. В. Л. Стефанюка. 1990 [Artificial Intelligence Computer Images]. ISBN 5-03-001277-X (рус.); ISBN 0705409155 (англ.).
• Девятков В. В. Системы искусственного интеллекта. Информатика в техническом университете (3000 nüs.). М.: Изд-во МГТУ им. Н. Э. Баумана. Гл. ред. И. Б. Фёдоров. 2001. ISBN 5-7038-1727-7.
• Корсаков С.Н. Начертание нового способа исследования при помощи машин, сравнивающих идеи (200 nüs.). М.: МИФИ. Под ред. А.С. Михайлова. 2009. ISBN 978-5-7262-1108-4.
• Жданов А.А. Автономный искусственный интеллект (20 000 nüs.). М.: БИНОМ. Лаборатория знаний. 2009.
• Лорьер Ж.-Л. Системы искусственного интеллекта (20 000 nüs.). М.: Мир. 1991. ISBN 5-03-001408-X.
• Люгер Дж. Ф. Искусственный интеллект: стратегии и методы решения сложных проблем (4-е изд 2000 nüs.). М.: Вильямс. Под ред. Н. Н. Куссуль. 2005 [Artificial Intelligence: Structures and Strategies for Complex Problem Solving]. ISBN 5-8459-0437-4.
• Нильсон Н. Искусственный интеллект. — М.: Мир, 1973. — 273 с.
• Петрунин Ю. Ю., Рязанов М. А., Савельев А. В. Философия искусственного интеллекта в концепциях нейронаук. (Научная монография). — М.: МАКС Пресс, 2010. — ISBN 978-5-317-03251-7.
• Russell, Stuart J.; Norvig, Peter, Artificial Intelligence: A Modern Approach (2nd), Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall, 2003, ISBN 0-13-790395-2
• Рассел С., Норвиг П. Искусственный интеллект: современный подход (2-е изд 3000 nüs.). М.: Вильямс. Пер. с англ. и ред. К. А. Птицына. 2006 [Artificial Intelligence: a Modern Approach]. ISBN 5-8459-0887-6.
• Смолин Д. В. Введение в искусственный интеллект: конспект лекций. М.: ФИЗМАТЛИТ. ISBN 5-9221-0513-2.
• Хант Э. Искусственный интеллект (17 700 nüs.). М.: Мир. Под ред. В. Л. Стефанюка. 1978 [Artificial intelligence].
• Luger, George; Stubblefield, William, Artificial Intelligence: Structures and Strategies for Complex Problem Solving (5th), The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc., 2004, səh. 720, ISBN 0-8053-4780-1
• Nilsson, Nils, Artificial Intelligence: A New Synthesis, Morgan Kaufmann Publishers, 1998, ISBN 978-1-55860-467-4
• Russell, Stuart J.; Norvig, Peter, Artificial Intelligence: A Modern Approach (2nd), Prentice Hall, 2003, ISBN 0-13-790395-2
• Poole, David; Mackworth, Alan; Goebel, Randy, Computational Intelligence: A Logical Approach, New York: Oxford University Press, 1998
• Turing, Alan, "Computing Machinery and Intelligence", Mind, LIX (236), October 1950: 433–460, doi:10.1093/mind/LIX.236.433, ISSN 0026-4423, 2008-07-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2008-08-18
• Мередит Бруссард. Искусственный интеллект. Пределы возможного. М.: Альпина нон-фикшн. 2020. ISBN 978-5-00139-080-0.

Xarici keçidlər

Təşkilatlar

• Российская ассоциация искусственного интеллекта
• Американская ассоциация искусственного интеллекта

Portallar

• Портал ИИ Arxivləşdirilib 2020-05-17 at the Wayback Machine — информация обо всех направлениях искусственного интеллекта
• Искусственный интеллект Arxivləşdirilib 2020-06-17 at the Wayback Machine — биографии, история исследований, популярные объяснения
• Искусственный интеллект — это просто — материалы и форум по темам, непосредственно связанным с изучением и созданием искусственного интеллекта
• Forum "Искусственный интеллект"

Məqalələr və tədqiqatlar

• Библиотека материалов. Программы. Список проектов и групп по созданию искусственного интеллекта.
• Искусственный интеллект: в чём загвоздка? Arxivləşdirilib 2020-06-08 at the Wayback Machine 3DNews
• Портал искусственного интеллекта статьи и файлы по нейронным сетям, экспертным системам, генетическим алгоритмам и другим направлениям ИИ
• Савельев А. В. Internet и нейрокомпьютеры как социотехнологические стратегии искусственного мира, Искусственный интеллект. Часть первая: путь к сверхинтеллекту
• [2]
• Европейская комиссия. "Ethics guidelines for trustworthy AI" (ingilis). 2019-04-08. İstifadə tarixi: 2019-05-09.
• Библиотека РАИИ. Статьи, книги, материалы РАИИ Российская ассоциация искусственного интеллекта (1113 пунктов)

Mühazirə kursları

• Р. В. Шамин. Курс "Машинное обучение и искусственный интеллект в математике и приложениях". НОЦ Математического института им. В. А. Стеклова РАН

Критика

• А.Соловьев. Ишкушштвенный интеллект
• А.Соловьев. Искусственный интеллект давно родился Arxivləşdirilib 2019-09-07 at the Wayback Machine