P dalğası

P dalğaları — dalğanın yayılması istiqamətində elastik mühitin elementar hissəciklərinin rəqslərinə səbəb olan və mühitdə həcmli sıxılma-gərilmə deformasiyaları yaradan elastik uzununa dalğalardır. Həcmi dalğalar arasında ən sürətli, buna görə də Latın "prima" — ilkin "P-dalğaları" adını aldılar. Bərk, maye və qazlarda yayıla bilir.

Haqqında

Seysmik dalğalar – süxurlarda elastik (mexaniki) vibrasiyaların enerjisini daşıyan dalğalardır. Seysmik dalğanın mənbəyi zəlzələ, partlayış, vibrasiya, zərbə, eləcə də süxurlarda elastik vibrasiyaların yaranmasına səbəb olan hər hansı təsir ola bilər. Seysmik dalğalar seysmologiya və kəşfiyyat geofizikasında öyrənilir. Seysmik dalğaların yaratdığı titrəyişləri qeyd etmək üçün seysmik stansiyalara qoşulmuş müstəqil seysmik qeydlər və ya qəbuledicilərdən istifadə olunur. Dalğanın yayılma sürəti dalğanın yayıldığı mühitin sıxlığından və elastik modullarından asılıdır. Seysmik dalğaların sürətləri adətən dərinlik artdıqca artır, yer qabığının yuxarı hissəsində 1–8 km/s, mantiya səviyyəsində isə 13 km/s təşkil edir. Seysmik dalğaların tezliyi fraksiyalardan bir neçə yüz herts aralığında dəyişir.

Seysmik dalğaların növləri

İki əsas növü vardır: həcmi dalğalar və səthi dalğalar. Əlavə olaraq, Yer kürəsində aşkarlanma ehtimalı az olan, lakin astroseysmologiyada böyük əhəmiyyət kəsb edən başqa, daha az əhəmiyyətli dalğa növləri də vardır.

Həcmi dalğalar

Həcmi dalğalar uzununa (P-ilkin) və eninə (S-ikinci) dalğalara ayrılır. İlkin və ikincili dalğalar Yerin daxilində dövr edən həcmi dalğalardır. Yerin daxili quruluşunu araşdırmaq üçün Yerdəki P və S dalğalarının hərəkəti və davranışı izlənilir. Dərinliklə sürətin dəyişməsi faza və ya tərkibində dəyişiklikləri göstərir. Zəlzələ kimi seysmik hadisə zamanı müxtəlif yolları izləyən dalğalar nəticəsində yaranan dalğaların gəliş vaxtındakı fərqlər Yerin daxili quruluşunun şəklini əks etdirir.

Həcmi dalğalar geoloji mühitin bütün həcmində məhdudiyyətsiz yayılır. Dalğaların yolu yeraltı qayaların müxtəlif sıxlığı və sərtliyi ilə sınır.

Uzununa dalğalar (P)

P-dalğaları (ilkin dalğa və ya təzyiq dalğası) — seysmologiyada seysmik dalğalar adlanan iki əsas elastik həcmi dalğalardan biridir, uzununa, sıxılma-gərilmə dalğalarıdır. Dalğa şüası boyunca titrəyişlər yaradır. Onlar adətən S dalğalarından iki dəfə sürətlidir və istənilən materialdan keçə bilirlər. Mohoroviçiç sərhədinin aşağı tərəfində P dalğasının sürəti təqribən 8100 m/s-ə bərabərdir, mantiya-nüvə sərhədi bölgəsində isə 13600 m/s-ə çatır.

Həcmi deformasiya zamanı uzununa dalğa (P) əmələ gəlir və nəticədə bu dalğanın keçdiyi mühitdə sıxılma və gərilmə zonalarının növbələnməsi, hissəciklərin öz ilkin vəziyyətləri ətrafında dalğanın yayılma istiqamətində rəqsi hərəkətləri müşahidə edilir. Hissəciklər gərilmə zonalarında bir-birindən uzaqlaşır, sıxılma zonalarında isə yaxınlaşırlar. Uzununa dalğalar səs dalğalarının havada yayılmasına analoji formada yayılırlar.

Həmçinin bax

• Seysmik dalğalar
• Zəlzələ

Xarici keçidlər

• P dalğası
• Seysmik dalğalar
• Seysmik dalğalar