Vasili Jukovski

Jukovski Vasili Andreyeviç (29 yanvar (9 fevral) 1783 – 12 (24) aprel 1852, Baden-Baden, Baden knyazlığı^[d]) – tanınmış rus şairi, 1827-ci ildə Peterburq EA-nın fəxri üzvü, 1841-ci ildə üzvü olmuşdur. Tərcüməçi və ədəbi tənqidçi kimi də məşhurdur.

Vasili Jukovski
Vasili Andreyeviç Jukovski
Doğum tarixi	29 yanvar (9 fevral) 1783
Vəfat tarixi	12 (24) aprel 1852 (69 yaşında)
Vəfat yeri	Baden-Baden, Baden knyazlığı[d], Almaniya ittifaqı
Dəfn yeri	Tixvin qəbiristanlığı[d]
Milliyyəti	Rus
Təhsili	Moskva Universitetinin internatı[d]
Fəaliyyəti	dilçi, şair, tərcüməçi, yazıçı, ədəbiyyat tənqidçisi, müəllim
Fəaliyyət illəri	1797–1852
Əsərlərinin dili	rus dili
İstiqamət	romantizm
Janr	poeziya
Üzvlüyü	Rusiya Elmlər Akademiyası
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Böyük rus şairi Jukovski Vasili Andreyeviç 1783-cü ilin yanvarında Tula quberniyasının Mişensk kəndində anadan olmuşdur. Bu diyar sinəsində özünün pozulub itməyən əsil nişanələrini – Bulqar çarlığının, ardınca möhtəşəm Qızıl Orda epoxasının əlamətlərini saxlamaqda idi. "Tula – Tolu Orda imperiyasının şəhərlərindən olmuş" – bu adın qədim türk, tatar şəxs və ya yer adları içərisində bolluğunu nəzərə alan Karamzin Tula şəhərinin adını tatar əsilzadəsi adı, xan ailəsinə mənsub olan tarixi şəxsiyyət adı ilə bağlayır. Həqiqətən də Tuladan rus şəhəri kimi danışanda onu müəyyən tarixi dövrlə çərçivələmək lazımdır. Belə ki, həqiqətən hələ XVI əsrdə Tula şəhəri (torpaqları) Moskva-Rus knyazlığına yeni-yeni daxil olmaqda idi. Şairin doğulduğu Mişen(sk) kəndi adı da rus dilində olan saysız-hesabsız türk sözlərindən olan "mişen" — "nişan, əlamət, hədəf" sözü ilə bağlıdır. Bu kəndin də, digər kəndlər kimi sahibi şairin həqiqi atası çox varlı mülkədar olan Afanasi İvanoviç Bunin idi. Onun Tula, Oryol və Kaluqa quberniyalarında çoxlu mülkü var idi.

Buninlər hələ monqol-tatarların gəlişinə qədər Rusa qaynayıb qarışan Bulqar türklərindən idilər. Şairin anası isə qəmli taleyinə oğlunun ağlamalı şeirlər həsr etdiyi əsir türk qızı Salihə idi. Salihə öz bacısı Fatimə ilə birgə 1770-ci ildə ruslar Bəndəri işğal edərkən əsir düşmüşdü. Bu gün müasir Moldovanın liman şəhəri olan Benderdən vaxtilə bu qədim Osmanlı şəhərində iki dəfə olmuş Övliya Çələbi "aman yeri Bəndərabad" deyə "Səyahətnamə"sində ondan güclü qala kimi bəhs edirdi: "Turla (Dnestr çayının qədim türk adı) nəhri kənarında qayalar üstündə tikilmiş bu gözəl qalanın hər bir daşı fil gövdəsi boyda sərt daşlardır. Memarbaşı Sinan ağa bu qalanı tikərkən bütün məharətini göstərmişdir". Qala 1770-ci ildə Rus-Türk müharibəsində işğal olunsa da, ruslar çox ağır itkilər verir. Bu itki də onların qələbə sevinclərinə ağır kölgə salırdı. Odur ki, şəhərə girərkən dəhşətli intiqam aldılar. Heç kimə rəhm etmədilər, əllərinə kim keçdi, qılıncın ağzına verdilər. Bəndəri tutarkən ordusunun çox tələfat verdiyini eşidən II Yekaterina general Paninə: "Bu qədər qurbanlar bahasına bu qalanı almaqdansa, almasanız daha yaxşı olardı" – deyə generalın tərsliyinə və bihudə qaniçənliyinə narazılığını ifadə etmişdi. Yandırılıb külə verilən və əhalisi qılıncdan keçirilən bu şəhərdə bu kiçicik qızların sağ qalması bir möcüzə idi. Oryollu mülkədar rus zabiti Afanasi Bunin təzəcə pardaqlanan gül kimi incə və təravətli bu qızı atının tərkində düz evinə müharibə qəniməti, əziz töhfə kimi gətirmişdi. Türk qızı doğma Turla çayından (indiki adı Dnestr) Oka çayı sahillərinədək olan bu yolu ümidlə nicat gözlədi. Oğrun-oğrun baxan gözləri arxadan bir çapar, xilas gözləyirdi, heç kimsə yox idi… Rus-türk müharibələrinin alovlandığı XVIII əsr boyunca belə tarixçələr adi hal idi. Yazıçı Sergey Aksakovun arvadının anası Gülsüm (rus cəmiyyətində: İqelsum) 12 yaşında Oçak kalanın (müasir Oçakov) mühasirəsi zamanı əsir düşmüşdü. Məşhur Aksakov qardaşlarının nənəsi türk qızı imiş!…

Rus şairi Vasili Kapnistin anası Kırımda əsir tutulan Səlimə adlı türk qızı idi. Məşhur arlist Şepkinin arvadı paşa qızı Aliyə iki yaşında əsir düşmüşdü. 1791-ci ildə, Anapa başdan-başa od tutub yananda, göz yaşları içində sevgi doğulurdu. Bu yaşla dolu gözlər onlara mərhəmət və şəfqətlə baxan gözlərə biganə qala bilmirdi. Nə qədər ki, Afanasi Buninin canı sağ idi, malikanənin əlavə, ayrıca hissəsində – fligeldə Salihə ilə yaşayırdı. Tezliklə onu xaçladılar; yeni adı Yelizaveta Turçaninova oldu (Turçaninova "türk qızı" deməkdir). Oğlu olanadək Salihənin üç qızı olmuşdusa da körpələr çox yaşamamışdı. Salihə əvvəl evdə ağanın kiçik uşaqlarının dayəsi kimi xidmət göstərirdi, daha sonra təsərrüfatı idarə etməyi də ona həvalə etmişdilər.

Gələcək şair doğulanda oğlunu öz adına yazdıra bilməyən Bunin onun gələcəyindən ötrü əndişə keçirir; belə ki, gələcəkdə onun əsilsiz, kəndli oğlunu müddətsiz əsgərlik və təhkimçilik boyunduruğu gözləyirdi. Odur ki, uşağa zadəgan "ata" tapmaq lazım idi. Dostu olan kasıb, lakin qəlbi bol mərhəmətli zadəgan Andrey Jukovskini öz oğluna rəsmən ata yazdırmağa razı sala bilir. Uşağa ata kimi hər hansı bir təhkimli kəndlisini də yazdıra bilərdi, lakin belə olduqda bütün qapılar bu talesiz uşağın üzünə bağlanmayacaqdımı?! Hələ gələcək şair anadan olmamış Buninlər ailəsinə fəlakət üz verir. Onların on bir uşağından altısı bir-birinin ardınca vəfat edir. Onların arasında Leypsiq universitetinin tələbəsi olan yeganə oğulları da var idi. İndisə oğlu olması münasibətilə Bunin kənddə yeni kilsə tikdirir. Yarımçıq bir sevinc içindədir o. Uşaq doğulan kimi altı uşağı dalbadal əlindən gedən dərdli ana bu qanunsuz uşağı dərhal götürüb saxlayır, amma onun kimliyi barədə bircə kəlmə də demədən. Dərddən ölüm yatağına düşən ata son vəsiyyətində üzünü arvadına tutub yalvardı: "Xanım, mən gedirəm, anına bu iki bədbəxti sənə tapşırıram. Onların bu dünyada heç kimləri yoxdur, rəhm elə". Jukovskinin uşaqlıq illəri atası evində keçsə də, bu evdə onun güzəranı anasının kənizliyi üzündən kədərli keçirdi. Həqiqi atasını heç tanımamışdı, onun kimliyi müəmma idi onun üçün. Heç kimlə də bu barədə – çəkindiyi mövzuda danışmazmış. "Mən həmişə tək idim, tək-tənha; yenə özümü hamıdan kənarda tuturam, çünki heç vaxt, heç yerdə mənə mərhəmət göstərməmişlər. Odur ki, adi qeydkeşliyi belə mən böyük lütf və inayət kimi qəbul edirəm", – deyə gündəliyində sonralar yazacaqdı.

Sonra ərli bacılarının evində ayrı-ayrı müəllim və tərbiyəçilərin himayəsində təlim-tərbiyə almışdı. Ata evində də, sonra Tulada gimnaziyada oxuyanda da, ərli bacılarının evində qalarkən daim qızların əhatəsində olurdu. Bu da onun onsuz da yumşaq olan mehriban təbiətinə öz təsirini göstərirdi. Jukovskinin atası oğluna saxta dvoryan familiyası verməklə qapıları onun üzünə açmışdı, lakin onun doğulması ilə bağlı əhvalat, qeyri-qanuni oğul damğası hər zaman özünü hiss etdirirdi. İstər cəmiyyətdə örtülü münasibət, istər anasının qarabaş həyatı ona dağ çəkir, anasının Buninlərin evində nökərlərlə bir yaşaması onun bərkiməmiş gənc qəlbinə sağalmaz yara vururdu. Anasını bu evdə – onun doğulduğu evdə qulluqçu görməsi, sahiblərinin qabağında ayaq üstə durması, xanınların hüzurunda otura bilməməsi onun ürəyinə kədəri köklü-köməçli əkib göyərdirdi.

14 yaşı olanda Moskva Universitetinin nəzdində Nücəba pansionuna daxil olub, dörd il orada təhsil alır. İlk şeirlərini yazmağa başlayır. Pansionda Derjavin və Lomonosov ruhunda təntənəli və fəlsəfi mədhiyyələrini yazır. Əslində bu ruhu gözəl anasının ağlaya-ağlaya gizlində pıçıltıyla oxuduğu qəmli türkülərdən almışdı. Universitetdə "Sobranie" (Toplanış) adlı ədəbi cəmiyyət fəaliyyət göstərirdi. Universitet yoldaşları – Bludov, Daşkov, Uvarov, Turgenev qardaşları idi. Bunlar Rusiyanın gələcəkdə böyük dövlət adamları olacaq gəncləri idi. Bu əsnada balladalarını yazmağa girişir: "Lüdmila" (1808), "Kassandro" (1809), "Svetlana" (1808–1812) çap olunur. Rusiyada romantizmin nəfəsi duyulmağa başlayır. Tərcüməçiliyə böyük maraq göstərir, ən çox alman ədəbiyyatına girişir. Şillerdən başlayır… Belinski sonralar onun haqqında sərrast deyəcəydi: "Jukovskinin səbəbinə alman poeziyası bizə doğmadır".

Ən mühüm o idi ki, anasını qul-qarabaşlıq etdiyi evdən ayırıb, ayrıca evə köçürür. Qərib ürək gülməyi-sevinməyi yadırğamışdı. Al-qana boyanan doğmaları, yanan evlərinin müdhiş xatiratını bu yad ellərdə gördüyü təhqir və zülm əsir Salihəni onu əzizlərinin doğrandığı kazak qılıncından da bərk kəsirdi. İndi burada o türküləri oxumaq olardı, balasının qaraca saçlarını tumarlayıb doyunca "yavrucuğum" deyə bilərdi, lakin yaralı könül bülbül şikəstəsini yadırğamış, yenidən cəh-cəh vurmağa dili dönmürdü. Adını dəyişmiş, onu kilsədə xaçlamışdılar. İndi onun Salihə adını – təmiz, nurlu qadın adını da dini-inancı kimi qadağan etmişdilər. Yeni xristian adına alışıb uyğunlaşmalı idi. Özünün doğduğu xristian oğlunun xətrinə, amma ahu ceyran ədalı alagözlü anasının şirin ninniləri nə qulağından, nə qəlbindən çəkilib getmirdi. Anası "Bəndərdə yüz yerindən qılınclanan" anası o qədər gənc idi ki, onları uşaq vaxtı yatıranda sanki gəlinciklərini yatırdan yeniyetmə qız idi.

…Şair nəhayət doğma evi buraxıb Moskvaya yola düşür. "Vestnik Yevropı" jurnalının redaktor işini aparır. İlk mətbu əsəri olan "Kənd məzarlığı" adlı böyük şeiri bu jurnalda çıxır, lakin canını dişinə tutub məcburən iki il qala bilir. Tələsik kəndə dönür. Gizli həsrət daşıyırdı. Moskvaya gələn kimi kənddə bacısı qızlarının dərsi ilə məşğul olarkən, öz şagirdi Mariya Protasovanı sevirdi… Məhəbbətini gizlədirdi. Qarşılıqlı xoşbəxt məhəbbət!.. Hardasan?! Özlüyündə öz məhəbbətinin xülya, xam xəyal olduğunu bilir və susurdu. İndi tarixlə, ədəbiyyatla məşğul olur, oradan əsas və ciddi biliklər əldə edirdi. Bunlar gələcəkdə onun fəaliyyətinin əsas damarlarını gücləndirəcək, onun ciddi, ağır çəkili yaradıcılığının ruhunun ölməzliyini təmin edəcəkdi.

1812-ci il Vətən müharibəsi başlayır. Rusiyada hamı silaha sarılır, Napoleon ordularının qalibiyyətli yürüşləri və bunun müqabilində fəlakətə düşən Vətənin ağrıları hamının bir anda düçar olduğu və həmin andaca hamını birləşdirən faciə onu cəsarətləndirir, onun dilini açır… Jukovski elçi düşür. Qızın anası (Jukovskinin ata bir bacısı) nəhayət onların bacı-qardaş olduğu səbəbindən bu izdivacın qeyri-mümkün olduğunu bildirib birdəfəlik etiraz edir. Yetim türk oğluna sevgini də çox görürlər.

Xəbər nə qədər gözlənilməz olsa da məhəbbət artıq onun qəlbində elə dərin rişə atmışdı ki, belə qəfil, göydəndüşmə mənfur "tapıntı" da onun eşqini öldürə bilmir.

Jukovski həyatı boyunca yeganə eşqi olan qızın – Maşa Protasovanın sağlığında da, ölümündən sonra da ona çox şeirlər həsr etmişdi. Həqiqətən şairin məhəbbət lirikası faciəvidir: "O qıza", "Mahnı", "19 may 1823-cü il", "Sevincim səndədir", "Dəniz" adlı şeirlərində şair hər şeydən uca, fəqət ayrılığa və ölümə məhkum olan "bəhrəsiz" məhəbbəti vəsf edir.

Rədd cavabı alan şair səfərbərliyə almır, Tarutin altında düşərgədə "Şair rus döyüşçülərinin düşərgəsində" adlı vətənpərvər şeirini yazır, Rus ordusunu əl-əl gəzən bu coşqun vətənpərvərlik şeiri şairə müqayisəyə gəlməz şöhrət gətirir. Həmin ruhda başladığı "Svetlana" poemasını bitirir. İlk əsəri onun siyasi və ədəbi baxışları etibarilə N. M. Karamzinin davamçısı olduğunu göstərirdi. "Olum və ya ölüm" təhlükəsi qarşısında qalan Rusiyada bu anlarda elə güclü patriotizm dalğası qalxmışdı ki, varlılar – ağalar öz rəiyyətindən alaylar düzəldib, paltarını, çörəyini, silahını verib, bu qüvvələri cəbhəyə atırdı. Varlı tacirlər "daş tərəzi günahkarları", "arşından bir çərək sürüşdürən" dünənki pul hərisləri bu gün bütün var dövlətlərini "uf" demədən ortaya qoymuşdular. Bunun sədaları yazıçı Lev Tolstoyun "Hərb və Sülh" əsərindən eşidilir.

Jukovskinin də bu duyğuların əlində yazdığı "İmperator Aleksandra" şeiri onun taleyini həll edir, ana – imperatriça Mariya Fyodorovna onu saraya dəvət edir, paytaxta çağırır. Şair əvvəl sarayda şahzadə qızlara, eləcə də gələcək çar Nikolayın nişanlısı alman şahzadəsi olan gəlinə rus dili və ədəbiyyatı dərsi verir. Onun mənən büllur xisləti, təmiz vicdanı, şəfqətli qəlbi hamının diqqətini cəlb edir, heyrətə salır, ehtiram oyadırdı. Odur ki, şairə imperiyanın gələcəyini tapşırırlar; 1825-ci ildən çar I Nikolayın oğlu vəliəhd Aleksandr Nikolayeviç (gələcək rus çarı II Aleksandr) tərbiyəçisi təyin olunur. Gələcəkdə II Aleksandrın gördüyü mütərəqqi tədbirlər, azadlıq yolunda proyektləri (məhz o hakimiyyətə gəldiyi gün dekabristlərin əfv olunma fərmanına qol çəkdi, dekabristlər bütün hüquqları bərpa olunaraq geri çağırıldılar; təhkimçilik hüququnu ləğv etdi və s.) nəticəsində rus tarixində "Aleksandr Osvoboditel" (nicat verən) ləqəbini qazandı. Bunlar monarxın, padşahın qəlbinə hələ körpəykən müəlliminin axıtdığı nur – şəfqət və mərhəmətin nuru idi. 15 il daim vəliəhdin yanında oldu, ondan ayrılmadı. Jukovski siyasi baxışlardakı fərqə belə baxmadan istedadlı adamlara böyük hörmət göstərib dəstək olurdu. Ölümünə qədər Puşkinin dostu oldu. Belinski bunu nəzərdə tutaraq Jukovskinin cəmiyyətdəki yerini düzgün müəyyənləşdirməyə çalışaraq ona verdiyi qiymətində bunu belə ifadə edirdi: "Jukovski rus ədəbiyyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən simadır… Jukovski olmasaydı Puşkin də olmazdı".

Puşkin bu qəlbə, təmənnasız dostluğa bütün ümidlərini bağlamışdı. Ölərkən son nəfəsdə ailəsini ona tapşırdı. Və əbədi vəfa əlaməti olaraq barmağından heç çıxarmadığı bəxt-qələbə simvolu olan firuzə üzüyünü çıxarıb ona yadigar verdi. Bu üzüyü xanım Vorontsova şair Cənubda sürgündə olarkən ona yadigar vermişdi. Bu üzüyü xanım ona aşiq olan şairə vermişdi ki, firuzə üzük damarında ərəb qanı axan dəli aşiqi qadadan-bəladan saxlasın. Puşkinin o qadına həsr etdiyi şeirlər içində "Talisman" şeiri ("talisman" sözünün əsli türkcə olub "tilsim", "cadu" sözündəndir, rus dilində də həmin mənalarda işlənilir) bu üzüklə bağlıdır.

…Bəndələrin ondan əsirgədiyi mərhəməti Allah Jukovskiyə bol-bol vermişdi. Sarayda böyük nüfuzu sayəsində Rusiyanın bir çox qabaqcıl adamlarını ağır ittihamlardan qurtara bilirdi.

Puşkinə, Gertsenə, Lermontova, Şevçenkoya, Baratınskiyə, dekabristlərə — terrorçu inqilabçılara, hamıya, hər kəsə kömək dururdu. Vəliəhdlə imperiyanı gəzərkən (vəliəhdin hədd-buluğa çatması münasibətilə) Kurqanda olarkən şahzadəni müşayiət edən Jukovski dekabristlərlə görüşür, bağrına basır. Əslində bağrına basdığı bir çox məhbusları heç məhkumluqdan əvvəl tanınırdı. Hamıya kömək edir. Polyaklara – öz ölkələrinin milli-azadlıq mübarizəsinə qalxmış polyaklara kömək durur, elə oradaca vəliəhddən onları xahiş edir.

Bir dəfə yazıçı və naşir Kireyevdən ötrü çara ağız açarkən əminliklə: ona mən zamin dururam, – deyə çarı arxayın salmaq istədikdə çar Nikolay onun təmənnasız adam olduğunu, mələk qədər təmizliyini nəzərdə tutub: "Bəs sənə kim zamin duracaq?!" – demişdi. Bununla onun fədakarlığını yüksək qiymətləndirmişdi. Xarakterindəki dərin və ülvi humanizm, çox bütöv düşüncə tərzi Jukovskini Rusiyanın ən yaxşı adamları ilə tanış edib dosta çevirdi.

…Jukovski rus oxucusunu dünya ədəbiyyatının böyük simaları ilə tanış etdi: F. Şiller, C. Bayron, Lamott Fukeni tərcümə edib rus dilinə çevirdi; Homerdən, Firdovsidən, Hind ədəbiyyatından abidə-nümunələri rus oxucularına yetirdi. Rus xalqının folklor irsindən bəhrələnərək eynən Puşkin kimi sevdalı, sehirli nağıllar yazdı: "Çar Berendeyin nağılı", "Yatmış şahzadə", "Şahzadə İvan və Boz Qurd", "Zambaq ağacı", "Çəkməli Pişik".

Anası çoxdan ölmüşdü. Atasının arvadı isə 83 il yaşamışdı. Anası günüsünün ölümündən sonra nəhayət çıxıb oğlunun yanına gəlmişdi. Onun da yanında ölmüşdü. Jukovskinin anası Novo Deviçi qəbiristanlığında dəfn olunmuş, başdaşına yalnız "E. T." xristian adının və soy adının baş hərfləri həkk olunmuşdu. Məchul bir ömür və taleyin bu dünyada qalan mübhəm nişanəsi.

1841-ci ildə onun tərbiyəçi vəzifəsi başa çatır. Fəxri təqaüdə çıxıb Almaniyada məskunlaşır. 21 aprel 1841-ci ildə Drüssel-dorfda rəssam Reyterin 18 yaşlı qızı ilə evlənir. Özünün – bu qədimi türkün 58 yaşı vardı. Sevdiyi Mariya – ilk məhəbbəti isə 18 il əvvəl ölmüşdü,

lakin ailə həyatı uğurlu olmur. Arvadının xəstəliyi, öz nasazlığı, gözlərinin tutulmaq təhlükəsi … ömrün gözəl çağlarının ötüb-getdiyini, qalanının isə fərəhsiz möhlət olduğunu ona üst-üstən yetirməkdə idi.

Nə qədər can atsa da, Rusiyaya bir də dönə bilmir, dostları, doğma Mişen kəndi, Muratovo, Dolbino… həsrəti ilə Baden-Badendə 1852-ci il aprelin 14-də dünyanı tərk edir. Tərcümə etdiyi "İliada" əlində yarımçıq qalır. Tezliklə Rusiyaya gətirib Aleksandr Nevski Fəxrdi Dərgahda dəfn edirlər. Əbədi mənzili Karamzinin yanındadır.

Xarici keçidlər

• Жуковский В. А. Стихотворения
• Василий Жуковский стихи Arxivləşdirilib 2011-06-21 at the Wayback Machine в Антологии русской поэзии
• Жуковский на Стихии Arxivləşdirilib 2011-05-14 at the Wayback Machine
• Биография Жуковского Arxivləşdirilib 2011-05-14 at the Wayback Machine
• Биография, Жуковский Василий Андреевич
• Памятник В. А. Жуковскому Arxivləşdirilib 2011-02-04 at the Wayback Machine в усадьбе Остафьево
• Жуковский