Vikipediya

Xaçın knyazlığı


Xaçın knyazlığı və ya Xaçın məlikliyi[1] — orta əsrlərdə Azərbaycanın Qarabağ ərazisində mövcud olmuş feodal dövlət.

knyazlıq
Xaçın knyazlığı
Bayraq
Bayraq
821 — 1600
Paytaxt Vəngli,
Həsənriz,
Zar
Dilləri alban
Rəsmi dili alban
Dövlət dini Xristianlıq, Müsəlmanlıq
İdarəetmə forması Monarxiya
Davamiyyət
 Azərbaycan
 →

Mənşəyi

redaktə

Qədim Albaniyanın bir hissəsi olan bu knyazlığın mərkəzi Xaçınçayın və qismən Tərtərçayının hövzələrində yerləşirdi. Alban Mehranilər sülaləsinin nümayəndələrindən, xələflərindən biri Həsən-Cəlal (1215-1261) bu knyazlığın hökmdarı idi. Həsən-Cəlalın Mehranilər sülaləsinə mənsub olduğunu təsdiqləyən dəqiq şəcərələr də mövcuddur. Beləliklə, Xaçın knyazlığının hökmdarı olmuş Həsən-Cəlalın vaxtilə hökmranlıq etmiş alban Mehranilər sülaləsi ilə həm bilavasitə genetik (qohumluq) əlaqəsi, həm də böyük bir dövr ərzində - VII əsrdən XIII əsrədək alban hökmdarının siyasi hakimiyyətinin varisliyi izlənməkdədir.[2]

 
Gəncəsər monastırı üzərində qoç başı, humay ilahəsi və 8 guşəli ulduz[3][4]

Alban-Xaçın knyazları soykök baxımından yaxın olan tanınmış Qıpçaq nəsillərindən qız alırdılar. Həsən Cəlalın atası Ərsak türklərinə, anası isə Qıpçaq türk nəsillərinə mənsub idilər. Hurişah Xatunun babası Qıpçaq əsilli Uzunqollular soyunun bəyi Vaqram (Zaxare), atası Akbuğa, qardaşları isə Vaqram, Zaxare və İvane idi.[5][6] Bu nəsil gürcü mənbələrində Mhargrdzeli adlanır ki, bu sözün gürcü dilindən tərcüməsi “uzun qol”, və ya “uzunqollu” deməkdir. 1913-cü ildə A. Şahnazaryan ermənicə yazdığı əsərində heç bir qaynağa istinad etmədən özünün uydurduğu konsepsiyaya görə Uzunqollular nəslinin Babilistandan gəldiyini qeyd etmişdir. A.Şahnazaryan yanlış olaraq bu sülaləni Zaxarın adı ilə Zaxaryan sülaləsi adlandırmışdır. Onun bu səhvini sonralar V. Minorski və V.E. Devid Allen də təkrar etmişlər.[6][7][8] Əslində onları çaşdıran bəzi gürcü mənbələrində Qıpçaq əsilli sərkərdələrin adlarının qarşısında bir çox hallarda Kurd (türkcədə Qurd) sözünün işlədilməsidir. Y.A. Manandyan A. Şahnazaryanın bu mülahizəsini qəti şəkildə rədd edərək həqiqətə uyğun olmadığını göstərmişdir.[9] V. Minorski “Qafqaz tarixi araşdırmaları” (“Studies in Caucasian History”) adlı əsərinin “Mhargrdzeli şahzadələri” adlı fəslində Gəncəli Kirakosun verdiyi məlumata istinadən bu nəslin “(xel) Babirakan” (?) tayfasına mənsub olduğunu, bu tayfanın isə Mesopotamiyada Mangur kürd federasiyasına daxil olan Piran boyundan olduğunu göstərir.[8] G.Kirakosun əsərinin tərcüməçilərindən biri olan L.A. Xanlaryan bu etnonimin mətndə բաբիրա կան խէլ şəklində, yəni “Babirakan xel” kimi yazıldığını qeyd etsə də,[9] özünün tərcüməsi olan nəşrdə saxtakarlıq edərək “kürd” sözünü əlavə etmişdir.[10] Qeyd edək ki, bu qədim türk soyunun mənsub olduğu oymağın adı Bay Börü xan Eli kimi tərcümə edilməlidir. Börü bir sıra türk dillərində olduğu kimi Kuman-Qıpçaq dilində də qurd deməkdir.[11] Maraqlıdır ki, Mxarqrdzeli nəslinin nümayəndələri arasında daha üç Ağbuğa adlı şəxs olub. Həsən Cəlalın (1214-1261) həyat yoldaşı Mamqan, oğlu Atabəy İvane, qızları Ruzuxan[12], Mama xatun və Mina xatun idi.[13] İ. Orbelinin Həsən Cəlal barədə verdiyi məlumat da maraqlıdır.[14] O, yazırdı:

  1142- ci ildən Xaçın evinin başında Sakar Vaxtanqın oğlu Həsən dayanırdı. Bu Həsən 1152-ci ildə şanlı Baqratilər nəslinin Lori qolunun son nümayəndələrindən biri çar Kürikin (Gürgənin) qızı Mama xatunla evləndi.. o özünü hAterk, hAndaberd, Xaçenaberd və hAvkaxaqats qalalarının hakimi adlandırır. Bütün bu məlumatları 3 yazı təsdiq edir: ikisi 1182-ci ildə Dadi monastırında olan yazı və 1201-ci ildə Xatra monastırında olan yazı  

Alban-Xaçın knyazlığı Eldənizlər dövlətinə tabe olmaqla, həm qıpçaqlarla, həm də monqollarla qohumluq əlaqələri yaratmaqla bir müddət daxili müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Qıpçaq qızı Hurişah Xatun və oğlu Həsən Cəlal tərəfindən Gəncəsər monastır kompleksinin inşa etdirilməsi və Azərbaycan ərazisində yerli xristian əhalinin vahid dini mərkəzinə çevirilməsi Alban etnosunu erməni və gürcü işğalçılarının hücumlarına qarşı qorudu, tamamilə məhv olmaqdan xilas etdi. Uzun müddət Alban apostol kilsəsinin mərkəzi olan Gəncəsər məbədinin tarixində ən ağır və faciəli dövr 1836-cı ildən sonra başlandı.[6]

Hökmdarlarının daşıdığı ünvanlar

redaktə

Həsən-Cəlal Xaçın və qismən Arranın süzeren knyazı olub, gürcü çarlığından asılı deyildi. Bu Arsak-Xaçın hökmdarı erməni, gürcü və fars sinxron (eyni dövrə aid olan) mənbələrdə, habelə epiqrafik yazılarda ali titullarla qeyd olunmuş, "knyazlar knyazı", "əzəmətli, parlaq hökmdar", "Xaçın ölkələrinin knyazı", "Xaçının və Arsak ölkələrinin əzəmətli knyazı", "çar", "Albaniya çarı", "Albaniyanın əzəmətli sahibi", "tacdar" adlandırılmışdır. Həsən-Cəlal özünü "mütləq hökmdar" titulu ilə nəzərə çatdırırdı. Gəncəsər monastrının daşüstü yazısında oxuyuruq: "Arsak ölkəsinin və Xaçın hüdudlarının təbii mütləq hökmdarı". Bu hökmdarın ən təmtəraqlı titulu Gəncəsər monastrında, 1240-cı ildə tərtib olunmuş daşüstü yazıda göstərilmişdir:

  Mən, Allahın müti qulu, Vaxtanqın oğlu, əzəmətli Həsənin nəvəsi, geniş əraziləri olan yüksək və böyük Arsak ölkəsinin təbii mütləq hökmdarı Həsən-Cəlal...  

Xaçın knyazlığının intibah dövrü

redaktə

Həsən-Cəlalın hökmranlıq illərini Albaniyanın iqtisadi, siyasi və mədəni intibahı dövrü kimi qiymətləndirmək mümkündür. Bu yüksəliş ədəbiyyatda, mülki tikintidə, memarlıqda, sitayiş qurğularının yaradılmasında öz əksini tapmışdı. Gəncəli Kirakos məhz bu zaman özünün "Tarix" əsərini yazmışdı. Öz hakimiyyətinin böyük alban Mehraniləri ilə varislik əlaqəsini sübut etməyə can atan, alban hökmdarının hakimiyyətinin fasiləsizliyini qeyd etməyə çalışan Həsən Cəlalın göstərişi ilə Moisey Kalankatlının "Albanların tarixi" əsərinin (salnaməsinin) yazılışı davam etdirildi, salnaməyə dörd yeni fəsil əlavə olundu. Həmin fəsillərdə Həsən-Cəlalın hökmranlıq illəri, onun hakimiyyəti dövründə Gəncəsər monastrının tikintisi öz əksini tapmışdır. Bu əməllə alban tarixi-ədəbi ənənəsi dirçəldildi.

Arsak-Xaçın knyazlığının əhalisi XII-XIII əsrlərdə müxtəlif tipli yazılı abidələri alban və qədim erməni dillərində yaradırdı (qədim Albaniyanın düzənlik hissəsinin əhalisi də vaxtilə arran-alban, türk, fars və ərəb dillərində ünsiyyətdə olmuş, yazılı abidələr yaratmışdır). Bununla belə, yerli alban mədəniyyətinin ənənəvi komponentləri (IX-XIV əsrlərin alban xaç başdaşılarındakı dünyəvi süjetlər, il hesabının bənzəri olmayan, erməni il hesabından fərqlənən kiçik alban təqvimi) hələ də fəaliyyət göstərirdi.

Gəncəsər monastır kompleksi Həsən-Cəlalın təkidi ilə inşa edilmişdir. Gəncəsər monastırının qədim hissələri Həsən-Cəlalın hakimiyyəti zamanından xeyli əvvəl mövcud idi və Xaçın hakimləri olmuş Cəlairilərin nəsli məzarlığı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Həsən-Cəlalın özü 1261-ci ildə burada dəfn edilmişdir.

Gəncəsər baş kilsəsi 1216-cı ildən 1238-ci ilədək alban patriarx katolikosu Nersesin məsləhəti və Həsən-Cəlalın göstərişi ilə tikilmişdir. Hökmdar özü bu kilsəni "Albaniyanın taxt-tac kilsəsi" adlandırırdı. Kilsədə olan daşüstü yazıda bildirilir ki, bu kilsə albanlar üçün inşa edilmişdir. Bu kilsədə cəmi 84 daşüstü yazı mövcuddur. Hazırda Dağlıq Qarabağda, Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində yerləşən Gəncəsər monastır kompleksi orta çağların alban memarlığının incisidir və erməni memarlığında həmin abidənin bənzəri yoxdur.

Həsən-Cəlalın yaşadığı dövr Qafqaz tarixində zənginliyi ilə fərqlənir. Həmin tarixi dövrü bir sıra həməsr tarixçilər ətraflı təsvir etmişlər. Onlardan bəzisi (məsələn, Gəncəli Kirakos) həmin dövrdə baş vermiş hadisələrdə yaxından iştirak etmişdir.

1227-ci ildə və yaxud bir qədər sonra Cəlaləddin Məngburnunun vəziri Şərəf əl-Mülk tələb olunan vergiləri yığaraq Xaçın qalasına yaxınlaşdı. Həsən-Cəlal bu qalada qərar tutmuşdu. O, 20 min dinar ödəmək və əsirləri azad etməklə yaxasını qurtara bildi.[2]

Monqol imperiyası ilə münasibətləri

redaktə

Həsən-Cəlal bir çox ölkələrin əsrlər ərzində yaradılmış maddi-mənəvi dəyərlərini tarix səhnəsindən çıxarmış monqollarla yaxşı münasibətlər qura bilmiş, monqol xanlarının alban xalqına müsbət münasibət bəsləməsini təmin etmişdi. Alban xalqı ağır tarixi sınaqlar dövründə etnik özünüdərkini qoruyub saxlaya bildi (özlərini erməni deyil, alban hesab edirdilər), Nax-Dağıstan dil qrupuna aid olan alban dilini, ərazi, siyasi və dini vəhdətini mühafizə etdi.

1236-cı ildə bir çox knyazların sırasında Həsən-Cəlal da monqollara itaətini bildirdi. İtaət edəcəklərini bildirmiş hakimlərin mülklərinə toxunulmadı. Müəyyən müddət ərzində onlardan vergi alınmadı. Tezliklə monqolların Xaçın üzərinə amansız yürüşü başlandı. Hətta alınmaz qalalar belə monqolların güclü təzyiqi və atəşi qarşısında davam gətirə bilmədi.

  Torpaq həlak olmuş adamların meyitləri ilə örtülmüşdü, qan su yerinə axırdı, heç kəsə aman verilmirdi, sümük qalaqları bu hadisədən sonra uzun müddət ərzində daşlardan əmələ gəlmiş dağları xatırladırdı.  

Monqolların yürüşündən xəbər tutan Həsən öz vilayətinin sakinləri ilə birlikdə Koxanaberd qalasına sığındı. Monqollar qalanı mühasirəyə aldılar və qalanın çətinliklə ələ keçiriləcəyini anlayaraq mühasirədə olanlarla danışıqlara başladılar. Monqollar "əlavə ərazilərlə birgə Xaçın hökmdarına onun ölkəsini təqdim etdilər". Həsən-Cəlal nəhayətsiz vergilər verməyin labüdlüyünü irəlicədən başa düşərək tez-tez onun ölkəsinə gələcək monqol çaparlarının qəbul olunması üçün müəyyən hazırlıq tədbirləri gördü, monqolları hər bir şeylə bolluca təchiz etdi və öz təbəələrinin canını qurtardı. Güman etmək olar ki, Cormoğon Noyonun oğlu Bora - Nainin Həsənin qızı Ruzuxanla evlənməsi əhvalatı həmin zamanla bağlıdır. Bu dövr ərzində Həsən-Cəlal monqol Ali baş komandanlığının etibarını qazana bilmişdi və ona müəyyən qədər təsir göstərmək iqtidarında idi. Lakin bütün bunlar Həsən-Cəlala qarşıdakı ağır sınaqlardan yaxa qurtarmaqda yardım etmədi. Sonralar Cəlalın həyatında fəlakətli rol oynamış Arqunun və Buqayın başçılığı ilə monqol vergiyığanları gəldilər. Buqay bütün alban zadəganlarının iştirakı ilə Həsəni bir çox cəzalara məruz qoydu, onun alınmaz qalalarını dağıtdırdı. Həsən yalnız Buqaya xeyli qızıl və gümüş verdikdən sonra ondan yaxasını qurtara bildi.

Nəhayət, Həsən-Cəlal özü üçün qüdrətli himayəçi tapmağa müvəffəq oldu. Qızıl Orda xanı Batının oğlu, xristian Sartak tezliklə öz həmdinlərinin müdafiəçisinə çevrildi. Həsən-Cəlalın irsi mülkləri olan "Cəraberd, Akana və Qarqar onun özünə qaytarıldı". Xaçın hökmdarı alban katolikosu Nerses üçün mühüm imtiyazlar almağa nail oldu. Cəlalın Sartakla əlaqəsi alban hökmdarının vəfatınadək davam etdi.

Arqunun məkrli əməlləri Həsən-Cəlalı uzaq səyahətə çıxmağa - Ali monqol xaqanı Münkenin sarayına getməyə vadar etdi. 1255-ci ildə - Batı xanın vəfatı ilində Sartak Münkenin sarayına getdi. Bu zaman Həsən-Cəlal öz arvadı və oğlu ilə birgə Qızıl Ordada idi. Həsən fürsətdən istifadə etməyi qərara aldı və Sartakla birlikdə Monqolustana yollandı. Münke Həsən-Cəlalın knyazlıq etməsi, mülkə sahib olması haqqında fərman verdi.

Arqun Monqolustana çağırıldı, ağır ittihamnamə ilə məhkəməyə verildi. 1256-cı ildə Arqunla yaxşı münasibətlərdə olan Smbat Orbelian Münkenin sarayına səfəri zamanı Arqunu azad etdirə bildi.

Nəticədə Arquna qarşı düşmən münasibətdə olan iki hakim edam olundu, keçmiş müttəhim isə əvvəlki səlahiyyətləri ilə Qafqaza qayıtdı. Həsən-Cəlal yalnız beş ildən sonra vətəninə dönə bildi. Lakin tezliklə o, Arqun tərəfindən ələ keçirildi və dözülməz işgəncələrə məruz qaldı.

Həsənin qızı Ruzuxan atasını xilas etmək üçün "böyük və şərəfli hökmdar, xristianların ümidi və pənahgahı olan" Hülakunun arvadı Doquz xatunun yanına getməyə tələsdi (Hülakunun arvadı xristian idi). Bundan xəbər tutan Arqun Həsəni gecə ikən öldürmək üçün sərəncam verdi. Həsən-Cəlalı oynaqlarından hissə-hissə doğradılar. Həsən-Cəlalın oğlu Atabəy qətlə yetirilmiş atasının cəsədinin hissələrini almağa və Gəncəsərə aparmağa müvəffəq oldu. Həsən-Cəlalın cəsədi 1261-ci ildə Gəncəsərdəki nəsli məzarlıqda torpağa tapşırıldı.

Təqribən bütün sonrakı alban katolikosları və Həsən-Cəlal nəslinin nümayəndələri Gəncəsərdə dəfn olunmuşlar. Bunu məzar lövhələri üzərindəki yazılar təsdiqləyir.[2]

Məlik titulunun alınması

redaktə

XV əsrdə alban Həsən-Cəlalın nəsli (Cəlalilər) Qaraqoyunlu Cahanşahdan "məlik" titulu aldı. Sonralar Cəlalilər nəsli beş muxtar alban feodal knyazlığına - məlikliyinə parçalandı (Gülüstan, Çiləbörd, Xaçın, Vərəndə, Dizaq məliklikləri). "Məlik" titulu soyadlarına əlavə edilirdi (Məlik-Yeqanov, Məlik-Şahnazarov və s.). İslamı qəbul etmiş bu soyadlar Azərbaycan soyadları hesab edilirdi. Əlamətdardır ki, məlikliklər yalnız Qarabağ üçün səciyyəvidir, yəni bu siyasi qurumlar əzəldən Qarabağda meydana gəlmişdir. Sonralar XVII-XIX əsrlərdə məliklərə İrəvanda, Sünikdə, Şəkidə də təsadüf olunur ki, bu da şübhəsiz, həmin məliklərin miqrasiyası ilə bağlıdır.

Erməni tarixşünaslığında dəfələrlə, həqiqətin əksinə olaraq, məliklik institutunu "erməni gerçəkliyi" üçün səciyyəvi hadisə kimi qələmə vermək cəhdləri olmuşdur. Azərbaycan, habelə erməni feodal nəsillərinin tədqiqi sübut edir ki, Kiçik Asiya və İrandakı erməni mühitində məliklər mövcud olmamışdır. Bu siyasi qurumlar yalnız son orta çağlarda Xaçın vilayətində yaşamış alban feodal nəsilləri üçün xasdır. Özü də həmin nəsillər Həsən-Cəlal nəsli ilə, daha qədimlərdə isə alban Mehranilər və alban Arşakilər sülalələri ilə bağlıdır. Erməni tarixçiləri məliklərin erməni mənş əli olduqlarını sübut etməyə çalışaraq, XVII-XIX əsrlərdə İrəvandan, Sünikdən və Qafandan olan məlik nəsillərini nümunə kimi irəli sürürlər. Lakin mə lumdur ki, bu məliklərin hamısı Arsakdan - Qarabağdan çıxmışlar.

Məlik istilahına gəldikdə isə qeyd olunmalıdır ki, bu istilah Qaraqoyunlu hərbi-köçəri əyanlarının ictimai-hüquqi normalarının doğurduğu nəticələrdən biridir. Erməni gerçəkliyi üçün iş xan, tanuter, paron istilahları səciyyəvidir. Aydın şəkildə görünür ki, XV əsrdə alban feodal əyanları məlik istilahın ı, məlik institutunu xüsusi məqsədlə qəbul etmişdilər və bu hal onların özlərini ermənilərdən fərqləndirmək istəyinin nəticəsi olmuşdur. [2]

Arsak-Xaçın knyazlığının ruhani rəhbərlərinə çevrilməsi

redaktə
  "Qafqaz Albaniyası" portalı

Əlamətdardır ki, Həsən-Cəlal nəsli XV əsrədək Xaçında dünyəvi hakimiyyətə malik olmuş, XV əsrdən (nəslin beş məlikliyə parçalanmasından) sonra isə bu nəslin nümayəndələri Gəncəsərdə yerləşən Alban avtokefal (müstəqil) apostol kilsəsinin patriarx-katolikosları vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Yəni onlar bu zamandan etibarən - 1836-cı ildə Alban kilsəsinin ləğv olunmasınadək Arsak-Xaçın knyazlığının ruhani rəhbərlərinə çevrilmişdilər.

Beləliklə, IX-XV əsrlərdə Xaçın knyazlığı alban xristian əhalisinin mühüm siyasi, mədəni-mənəvi mərkəzi olmuşdur. Bu əhali özünün ərazi, siyasi, dini vəhdətini, alban özünüdərkini qoruyub saxlaya bilmişdi. İ.P.Petruşevskinin haqlı qeyd etdiyi kimi, "Qarabağ (Arsak) heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzlərinə mənsub olmamışdır".[2]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Хачын мәликлији // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 62.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Azərbaycan tarixiː [7 cilddə]. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakıː Elm, 2007, s. 41-46
  3. ↑ Nəciyev, E.R. Karabağ tarihinde Oğuz ve Alban-Kıpçak Türklerinin rolüne dair // Kadim Vatan Karabağ. Ancient Homeland Karabakh, 2022, s. 303-314
  4. ↑ Буяновский, Илья. "Ванк и Гандзасар. Албанская святыня и философ-олигарх". livejournal.com. 15.08.2020.
  5. ↑ Гандзакеци К. История Армении. Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарий Л.А.Ханларян. Москва, изд-во “Наука”, 1976, c. 163, 268.
  6. ↑ 1 2 3 Əlizadə, R., Nəciyev, E. Qarabağın Alban-Qıpçaq tarixinə dair. Bakı: "Turxan" NPB, 2021, s.41-43
  7. ↑ David A. A History of the Georgian People: From the Beginning Down to the Russian Conquest in the Nineteenth Century. London, Kegan Paul, Trench, Trübner & Co., Ltd., 1932, p.104
  8. ↑ 1 2 Minorsky V. Studies in Caucasian History. London, Taylorʼs Foreign Press, 1953, p.102.
  9. ↑ 1 2 Гандзакеци К. История Армении. Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарий Л.А.Ханларян. Москва, изд-во “Наука”, 1976, c. 281
  10. ↑ Гандзакеци К. История Армении. Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарий Л.А.Ханларян. Москва, изд-во “Наука”, 1976, c. 162
  11. ↑ Абибуллаева С. «Кодекс Куманикус» – памятник тюркских языков конца XIII-начала XIV веков // Культура народов Причерноморья, № 91, 2006 , с. 9-11.
  12. ↑ Korobeinikov D. Byzantium and the Turks in the Thirteenth Century. Oxford University Press, Oxford, 2014, p. 174-175
  13. ↑ Ulubabyan B. Xaçın knyazlığı X-XVI əsrlərdə. İrəvanː Ermənistan SSR EA nəşriyyatı, 1975 (ermənicə), s. 219
  14. ↑ Орбели И.А. հ'Асан Джалал, князь Хаченский // “Известия Императорской Академии наук”. Петроград, 1909, VI серия, т. III, № 6, с. 406

Mənbə

redaktə

Həmçinin bax

redaktə
  • Mehranilər

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xaçın_knyazlığı&oldid=7892944"