Yəhudi xalqının tarixi
Yəhudi xalqının tarixi — yəhudilərin təşəkkül və inkişaf tarixidir. Bu tarix, yəhudi xalqının tarix boyunca digər xalqlarla qarşılıqlı əlaqələri, dinləri və mədəniyyətləri də daxil olmaqla, demək olar ki, dörd min ili və həmçinin yüzlərlə başqa xalqı əhatə edir. Yəhudi tarixinin əhəmiyyətli bir hissəsi, hazırda İsrail dövləti adlanan ərazi ilə əlaqələndirilir.
İncil və ümumiyyətlə yəhudi ənənəsinə görə, yəhudilərin kökənlərini e.ə. 18-ci əsrdən Kənan torpağında yaşayan İncil patriarxları İbrahim, İshaq və Yaqubdan başlayır. Roma dövründə yəhudilər dağılmış və diaspor kimi dünyaya yayıldılar. İkinci Dünya müharibəsi zamanı yəhudilərin soyqırımından sonra İsrail Dövləti yaradıldı.
Ən qədim tarix
redaktəYəhudi xalqının kollektiv abidələri qədim nəsillər tərəfindən tərtib edilmiş yazılı mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Bunlar Tanah, Talmud, aqad ədəbiyyatı, Orta əsrlərin mistik, fəlsəfi və halaxik əsərləri, Yeni Çağ Yəhudi ədəbiyyatıdır. Bu milli yaddaş Yəhudi həyat tərzi ilə dəstəklənir, Yəhudi tətillərinin illik dövrü ilə təzələnir və hər yeni nəsli milli keçmişlə əlaqəli yaşamağa təşviq edir.
Əksər tədqiqatçıların fikrincə, yəhudi xalqının etnogenezi (formalaşması) vaxtı eramızdan əvvəl 2-1 min arasındakı dövrə təsadüf edir. Bu ərazidə fərqli bir sivilizasiyanın olması faktı mübahisələndirilmir və bununla da Yəhudilərin tarixini qədim edir. Bir çox tarixçi üçün daha böyük bir vəzifə, Məbədlər tarixində təsvir olunan maddi sübutları tapmaqdır.
Yəhudi tarixinin başlanğıcı İncil dövrü ilə əlaqələndirilir. Yəhudi xalqının İncil tarixi, Yəhudi xalqının əcdadı kimi İbrahimin dövründə Yəhudilərin tarix arenasında meydana çıxmasından, Makedoniyalı İskəndərin İudeyanı fəth etməsinə qədər olan dövrü əhatə edir.
Yəhudi xalqının qədim tarixini öyrənmək üçün əsas mənbə Əhdi-Ətiqdir (Tanah). Əhəmiyyətli bir qaynaq həm də İosif Flavinin ("Yəhudilərin qədimliyi" və "Yəhudi Müharibəsi"), İskəndəriyyəli Filonun və başqalarının əsərləridir.
Müasir dövr
redaktəAvropada milli ideologiyaların formalaşması yəhudilərin ətrafdakı cəmiyyətə inteqrasiya prosesinin ləngiməsinə səbəb oldu. Onların fəaliyyətlərinə və milli dövlətlərin həyatının müxtəlif sahələrində fəal iştirakına reaksiya olaraq antisemitizm anlayışları yayılmışdır. Eyni zamanda, Avropa xalqlarının ümumi milli oyanışının təsiri altında Fələstində bir Yəhudi "milli ocağı" nın yaradılmasına zəmin yaradan bir sionist hərəkat meydana gəldi. 19-cu və 20-ci əsrlərin başlanğıcında Avropa xalqlarının milli özünü təsdiq etməsi ilə əlaqəli antisemitizmin böyüməsi, xüsusilə assimilyasiya olunmuş Yəhudilər arasında sionist hərəkatın genişlənməsinə səbəb oldu.
Yəhudilərin Qərbi Avropadakı azadlığı Böyük Fransa inqilabı ilə başladı. 1791-ci ildə Fransa Yəhudilərinə ümumi mülki hüquqlar verildi. Almaniyada 1812-1814-cü illərdəki milli azadlıq yüksəlişi illərində fərqli ölkələrdə Yəhudilərin bərabərliyi vəd edildi. 1858-ci ildə Yəhudilər İngilis Parlamentinə qəbul edildi. Əslində Alman Yəhudilərinin hüquqlarının tədricən bərabərləşdirilməsi 1848-1862-ci illərdə tamamlandı. 1871-ci il Alman Konstitusiyası yəhudilərin bərabərliyini qəbul etdi.
Şərqi Avropadakı yəhudi mərkəzi bu dövrdə xüsusi əhəmiyyət qazandı. Orta əsrlərdə formalaşan Şərqi Avropa Yəhudiliyinin orijinal mədəniyyəti, bütövlükdə Yeni Çağ Yəhudi cəmiyyətindəki ən əhəmiyyətli sosial-mədəni hadisələrin əsasını təşkil edir. Şərqi Avropada yaranan ideologiyalar və hərəkatlar, bu bölgədən XIX əsrin sonlarında başlayan Yəhudilərin Batıya və Fələstinə kütləvi köçü sayəsində dünyanın digər icmalarına ixrac olunur.
Ədəbiyyat
redaktə- Библейская история // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Немировский А. А. У истоков древнееврейского этногенеза. Ветхозаветное предание о патриархах и этнополитическая история Ближнего Востока. — М., 2001. — 268 c. — ISBN 5-85941-087-5
- История еврейского народа = History of the Jewish people / под ред. Ш. Эттингера. — Мосты культуры, Гешарим, 2001. — 688 с. — 3000 экз. — ISBN 5-93273-050-1.
- Под сенью креста и полумесяца: евреи в Средние века / Марк Коэн; пер. с англ. Любови Черниной. — Москва: Книжники; Текст, 2013.