Yəmən səfəri (1568-1570)
Yəmən səfəri (türk. Yemen Seferi ) — 1567-ci ildə İmam Mütəhhər öndərliyində Yəmən imamlığının Osmanlı imperiyası tabeliyindəki Yəmən vilayətində qaldırdığı üsyanı yatırmaq üçün 1568-1570-ci illər arasında Qoca Sənan Paşa və Özdəmiroğlu Osman Paşa komandanlığındakı ordu ilə Osmanlıların gerçəkləşdirdiyi hərbi əməliyyat.
| Yəmən səfəri | |||
|---|---|---|---|
 Özdəmiroğlu Osman Paşanın Taizdə Zeydiləri məğlub etməsi | |||
| Tarix | 1568-1570 | ||
| Yeri | Ədən, Taiz, Səna, Kəvkəban, Yəmən | ||
| Nəticəsi | Osmanlı imperiyasının qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
Əməliyyatın sonunda Osmanlılar yenidən Yəməni nəzarəti altına aldı.
Yəmən üsyanı
redaktəMahmud Paşa 1565-ci ildə Yəməndən Misir valisi təyin edildikdən sonra varisi Rıdvan Paşa (1565-1567) onun həddindən artıq vergi yığdığını Divana bildirdi. Mahmud Paşa da, Divanı Yəmənin çox böyük əraziyə malik olduğu üçün iki yerə bölünməsi fikrinə inandırdı və ona qarşı ola biləcək istintaqın qarşısını aldı. Qərara uyğun olaraq qurulan Səna vilayəti Murad Paşaya, Zəbid mərkəzli Yəmən vilayəti Həsən Paşaya verildi, Rıdvan Paşa isə vəzifəsindən azad edildi. Yəməndəki bu inzibati qarışıqlıqdan istifadə edən Zeydi İmam Mütəhhər 1567-ci ildə xalqdan zorla vergi yığıldığını iddia edərək üsyan qaldırdı.
İmam Mütəhhər Sənanı mühasirəyə aldıqdan sonra Murad Paşa buraya əlavə qüvvələr göndərsə də, göndərilən qüvvələr pusquya düşərək darmadağın edildi. Bu dəfə birbaşa sənaya getmək istəyən Murad Paşanın qoşunları dağıldı. Taizə çəkilən Murad Paşa, (iyul 1567) əsir götürülərək başı kəsildi. Səna qalası da təslim oldu. Heç bir yardım ala bilməyən Taiz İmam Mütəhhərin əlinə keçdi (7 oktyabr). Keçmiş Osmanlı sancaq ağası olmasına baxmayaraq, Mütəhhər tərəfində olan zeydilərdən Əli bin Şevi Ədəni tutdu. Bütün bu uğurlarından sonra Osmanlıların əlində qalan son mühüm mərkəz Zəbidə yürüş edən İmam Mütəhhər, Həsən Paşaya məğlub oldu.[1]
Səfər hazırlıqları
redaktə[[Fali:Arolsen_Klebeband_02_327.jpg|thumb|right|Yəmən sərdarı Qoca Sənan Paşa]] Yəməndə yaranan böhrana qarşı Osmanlı imperiyası ilk olaraq Məkkə şərifliyini xəbərdar etdi. Ardından Portuqaliya krallığına qarşı Açe sultanlığına dəstək vermək məqsədi ilə hazırlanan donanmanın Açe səfərini təxirə salaraq İsgəndəriyyə kapitanı Qurdoğlu Xızır Rəis və Süveyş kapitanı Mahmud Rəisi Yəmənə istiqamətləndirdi. Yəməndə Osmanlı suverenliyinin yenidən bərqərar olması üçün Dəməşq valisi Lələ Qara Mustafa Paşa Yəmənin sərdarı təyin edildi (31 dekabr 1567).[2]
Lələ Qara Mustafa Paşaya səfər üçün lazım olan əsgər və sursatların Misirdən təmin edilməsi əmri verilərkən, Səna və Zəbid vilayətləri birləşdirilərək yenidən Yəmən vilayətinə qatıldı. Öldürülən Murad Paşanın yerinə Özdəmiroğlu Osman Paşa bəylərbəyi təyin edildi. Yəməndə vəziyyətin getdikcə pisləşməsi üzərinə, Özdəmiroğlu Osman Paşaya 2000 əsgər, qalanın mühasirəyə alınması üçün lazım olan top və sursatla birlikdə 20 qalera ilə birlikdə Yəmənə getməsi əmri verildi.
Lakin Yəmən sərdarı Lələ Qara Mustafa Paşa komandanlığı altındakı əsgərlərin azlığını əsas gətirərək Yəmənə səfərini gecikdirdi və İstanbulun təzyiqi ilə 13 may 1568-ci ildə Şamdan Misirə doğru hərəkət etdi. Misirə gələn Lələ Mustafa Paşa Misir valisi Qoca Sənan Paşa, Yəmən valisi Özdəmiroğlu Osman Paşa və İsgəndəriyyə kapitanı Qurdoğlu Xızır Rəisin iştirakı ilə Yəmən səfəri üçün Divan çağırdı. Lakin aralarındakı şəxsi ədavət səbəbindən Lələ Mustafa Paşa ilə Qoca Sənan Paşa Misirdən gətiriləcək əsgər, taxıl və ülufə məsələlərində razılığa gələ bilməyib bir-birindən İstanbula şikayət etdilər. Bu mübahisəli məsələd vəzir Sokullu Mehmed Paşa, Qoca Sənan Paşaya haqq verərək Lələ Mustafa Paşanı Yəmən sərdarlığından uzaqlaşdırdı, onun yerinə Qoca Sənan Paşanı bu vəzifəyə təyin etdi (21 avqust 1568). Səfərə çıxmaqda geçikən Özdəmiroğlu Osman Paşanın edamına qərar verilsə də, edam əmrini icra etmək üçün göndərilən çavuşlar Misirə çatdıqda (noyabr 1568), Özdəmiroğlu Osman Paşa artıq Yəmənə doğru yola çıxmışdı.
.jpg)
Səfər
redaktəƏdən, Taiz, Sənanın alınması (yanvar-avqust 1569)
redaktə
Qurdoğlu Xızır Rəis komandanlığında donanma və 3000 əsgərlə Süveyşdən yola çıxaraq Ciddəyə çatan Özdemiroğlu Osman Paşa Məkkə şərifinin qonağı oldu. Məkkə şərifinin verdiyi atlar və dəvələr quru yolu ilə Yəmənə göndərilərkən, Osman Paşa və əsgərləri donanma ilə Ciddədən Zəbidə gəldi.
Osman Paşa, 1-2 gün qaldığı Zəbiddə bəylərbəyi Həsən Paşanı təftiş etdi və onun xalqdan haqsız yerə vergi topladığı anlaşılınca malları müsadirə edildi, özü isə Misirə göndərildi. Sonra 10 ay Yəmən imamlığı işğalı altında olan Taiz üzərinə yürüş etdi. İmam Mütəhhər ətrafdakı ərəb tayfalarından əsgərlər toplayaraq yeni müdafiə tədbirləri görsə də, Taizin köməyinə gələ bilmədi və 1569-cu ilin yanvarında adı çəkilən qala Osmanlı qüvvələri tərəfindən ələ keçirildi. Bu, Osmanlı qüvvələrinin Yəmən səfəri zamanı ilk hərbi uğuru idi.
Qoca Sənan Paşa Süveyşdə yeni qalera və böyük qaleonlar inşa etdirib, 5 yanvar 1569-cu ildə 3000 nəfərlik qüvvə ilə Misirdən yola düşdü və 17 fevral 1569-cu ildə (Ciddə və Məkkə ziyarətindən sonra) Cizana çatdı.
Özdəmiroğlu Osman Paşa Taizdən sonra Yəmənin ən yaxşı möhkəmləndirilmiş qalalarından biri olan Qahirə qalasına yürüş etdi. Qalanı mühasirə edərək, top atəşinə tutdu. Digər tərəfdən, İmam Mütəhhərin Əli Şevinin komandanlığında böyük bir ordunu Qahirəyə dəstək olmaq üçün göndərdiyi zaman çətin vəziyyətə düşən Özdmiroğlu Osman Paşaya Yəmən sərdarı Qoca Sənan Paşa köməyə gəldi. Yəmən ordusu dəf edildikdən sonra Osmanlılar Qahirə qalasını ələ keçirdilər (3 may 1569). Bu məğlubiyyətdən sonra İmam Mütəhhər Sənaya çəkildi.
Qoca Sənan Paşa, Özdəmiroğlu Osman Paşanı Taiz və Qahirə qalalarının müdafiəsi üçün görəvləndirdi, Qurdoğlu Xızır Rəisi Ədənə göndərdi, özü isə birbaşa Sənadakı İmam Mütəhhərin üzərinə yürüş etdi. Sıldırımlı keçidlərdən keçərkən yaranan çətinliklər qarşısında Osman Paşadan kömək istəsə də, bu dəfə bu iki paşa arasında fikir ayrılıqları yarandı, Qoca Sənan Paşa da Özdəmiroğlu Osman Paşanı İstanbula geri göndərdi (Osman paşa II Səlim tərəfindən Bəsrə bəylərbəyi təyin edilsə də, Sokullu Mehmed Paşanın müdaxiləsi ilə Lahsa bəylərbəyliyi təyin edildi).
Qurdoğlu Xızır Rəis dənizdən Ədənə hücum etmək üçün hərəkətə keçərkən, Yəmən imamlarının Ədən mühafizi Hind okeanındakı Portuqaliya donanmasından kömək istədi. 20 gəmi ilə Ədən limanına gələn Portuqaliya donanması, Xızır Rəisin rəhbərliyi altındakı donanmanın Ədənə yaxınlaşması ilə münaqişədən yayınaraq geri çəkildi. Qurudan göndərilən Mimayi bəyin komandanlığı altında Osmanlı qüvvələri gəldiyində həm qurudan, həm də dənizdən mühasirəyə alınan Ədən Osmanlılar tərəfindən ələ keçirildi (15 may 1569-cu il).
Qoca Sənan Paşa Ədənin alınmasından sonra təxminən 1000-1200 nəfərlik ordusu ilə Samara vadisini ələ keçirdikdən sonra da davam etdirdi. Avqust ayında o, yolda olan yəmənli nizamsızları dağıdaraq, Zəmər yaxınlığındakı İbb və Damarı mühasirəyə aldı.[3] Osmanlı ordusu Səna ətrafına çatdıqda (iyulun 26-da), İmam Mütəhhər şəhəri tərk etdi və təxminən 10000 əsgəri ilə (1000-i atlı idi) Sula qalasına çəkildi. Osmanlılar Səna yaxınlığındakı Havlan qalasını və Kəvkəban yaxınlığındakı Şibam qəsəbəsini ələ keçirdilər (17 avqust).
Kəvkəban mühasirəsi (22 avqust 1569-16 may 1570)
redaktəBundan sonra onlar Kəvkəban qalasına yürüş etmək istəsələr də, yeniçərilər sıldırım keçidləri tutan Zeydi qoşunlarına qarşı irəliləyə bilmədilər. Osmanlıların səhra döyüşlərinə yararlı silahları da İmam Mütəhhərin gerçəkləşdirdiyi əməliyyatlara qarşı kifayət etmirdi. Lakin Həsən Paşa və əmisi Abdullah (Qahirə qalasını Osmanlılara təhvil vermiş) 26-27 oktyabr tarixlərində təxminən 1500 əsgərlə Kəvkəbana gedən üç keçiddən biri olan Beyt İzzi tutmağı bacardılar. İmam Mütəhhər 10000 əsgərlə qalanı mühasirəyə alan Osmanlı qoşunlarına hücum etsə də, məğlub olaraq, geri çəkildi.[4]
Qala mühasirəyə alınsa da, qalanın üzərində tikildiyi qaya ilə mühasirəyə alınanların mövqeləri arasındakı boşluq kəndirlərlə daşına bilən topların (əsasən darbzen topları) təsirli olmasına mane olduğu kimi, həmçinin tunel qazmağı və kanalizasiya borularını partlamağı da mümkünsüz edirdi. Sənadan gətirilən taxta ilə qurulmağa başlanılan körpülər də dağıldı. Uçurumun daş və qaya ilə doldurulması cəhdləri də heç bir nəticə vermədi. Digər tərəfdən, Kəvkəbandakı Zeydi qarnizonu da Osmanlı topları ilə atəşə cavab verirdi (1567-ci il üsyanında ələ keçirilən). Bu təhlükə səbəbi ilə Osmanlı əsgərləri, daha çox məsafə qət etdikləri şimaldan belə top məsafəsi daxilində olduqları üçün 300 metrdən artıq yaxınlaşa bilmədilər.
1570-ci ilin ilk aylarında Kəvkəbanı mühasirəyə alaraq, barıt qıtlığından əziyyət çəkən Osmanlı birliyinə cənubdan təchizatla bağlı gələn yardımlar da zaman-zaman kəsilirdi. Əslində, 1570-ci il martın 4-də Səna yenidən Zeydilərin əlinə keçərkən İmam Mütəhhər qoşunları vur-qaç taktikalarını davam etdirərək, 5 mart 1570-ci ildə Həbb ətrafındakı Osmanlı birliyinə zərbə vurmağı (75 ölü) bacardı. Qalanın alınması və Misirdən əlavə qüvvələrin gəlməsinin mümkün olmadığı anlaşılınca, Qoca Sənan Paşa 19 aprel 1570-ci il tarixindən etibarən qarnizon komandiri Məhəmməd ibin Şəmsəddinlə atəşkəs şərtlərini müzakirə etməli oldu.[5]
1570-ci il mayın 16-da bağlanmış sülhə uyğun olaraq əsirlər dəyişdirildi və 6000 gümüş ağça ayrılması şərtilə Kəvkəbanın mühafizəsi Məhəmməd ibin Şəmsəddinə həvalə edildi. Kəvkəbanın bu şəkildə təslim olduğunu və Məhəmməd ibin Şəmsəddinin Osmanlılarla razılaşdığını öyrənən İmam Mütəhhər müqavimətini dayandıraraq 21 may 1570-ci ildə Qoca Sənan Paşa ilə sülh müqaviləsi imzaladı. Sözügedən müqaviləyə uyğun olaraq İmam Mütəhhər Yəməndə Osmanlı sultanı adına xütbə oxunmasına və sikkənin zərb edilməsinə razılıq verdi. O, həmçinin 1567-ci ildən əvvəl Osmanlı hakimiyyəti altında olan əraziləri geri qaytardı, bundan sonra Osmanlılara qarşı qiyam qaldıran Yəmən tayfalarına dəstək verməyəcəyinə dair söz verdi. Bunun qarşılığında Qoca Sənan Paşa İmam Mütəhhərə, Ben düzü və Amran mühafazasını arpalıq ərazisi kimi verdi və onun Sənada iqamətgah etməsinə razılıq verdi.[6]
Bu əsnada Yəmənin bəylərbəyi (Özdəmiroğlu Osman Paşanın yerinə) təyin edilən Bəhram Paşa Zəbidə gəldi. Oradan da Taiz-Beydə yolu ilə Həbb qalasına yürüş edən Bəhram Paşa İmam Mütəhhərin qardaşı Əlinin müdafiə etdiyi qalanı ələ keçirə bildi. 1570-ci il mayın 21-də imzalanan sülh müqaviləsi ilə 200 irili-xırdalı qalanın Osmanlı imperiyasına tabe edilməsindən sonra Osmanlının Yəmənə qarşı yürüşü 1570-ci ilin yayında faktiki olaraq sona çatdı.
Nəticəsi
redaktəSəfəri müvəffəqiyyətlə başa vuraraq, Yəməni yenidən Osmanlı imperiyasına birləşdirən Qoca Sənan Paşa 1571-ci il martın 1-də Moha limanını tərk edərək idarəçilyi yeni bəylərbəyi Bəhram Paşaya həvalə etdi. Bu əsanada Osmanlı imperiyasının əsas diqqəti Şərqi Aralıq dənizinə yönəlmişdi. 27 iyul 1570-ci ildə Venesiyaya müharibə elan edən Osmanlı imperiyasının əsas məqsədi Kiprin fəthi idi.
1572-ci ildə İmam Mütəhhərin vəfatından sonra uzun müddət Yəməndə Osmanlı hakimiyyətinə qarşı müqavimət göstərəcək bir rəhbər olmadı.[7]
İstinadlar
redaktə- ↑ "The Collapse of Ottoman Authority in Yemen, 968/1560-976/1568", J. R. Blackburn, WI, XIX/1-4 (1979), s.148-171
- ↑ "Yemen'de Osmanlı-Zeydî Mücadelelerinin Sebep ve Sonuçları", Sadettin Baştürk, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, Elazığı (2013), c.9, sy.1, s.16
- ↑ "Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign (1569-71)" Ḥamad Al-Jāsir, Riyad (1967)
- ↑ "Büyük Osmanlı Tarihi", Joseph von Hammer, c.6, s.263
- ↑ "Kawkabān, the key to Sinān Pasha's campaign in the Yemen (March 1569 - March 1571)", Clive Smith, Proceedings of the Seminar for Arabian Studies, c.32, Papers from the 35th meeting of the Seminar for Arabian Studies, Edinburgh (2002), s.287-294
- ↑ "Yemen'de Osmanlı-Zeydî Mücadelelerinin Sebep ve Sonuçları", Sadettin Baştürk, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, Elazığ (2013), c.9, sy.1, s.18
- ↑ "San'a'; An Arabian Islamic City", R.B. Serjeant & R. Lewcock, Londra (1983), s. 70