Vikipediya

Yanacağın qiymət artımına görə İran etirazları (2019)

2019-cu ildə yanacağın qiymət artımına görə İran etirazları — İlk başda yanacaq qiymətlərindəki 200%-lik bir artışla başlayan, ancaq daha sonra İrandakı mövcud rejimə və Ali Rəhbər Əli Xameneinin istefasına yönələn, İranın bir çox şəhərlərində baş tutan sivil etirazlardır.[15][16] Etirazlar 15 noyabr axşamında başladı və internətdə nümayişlərin videosu yayılmağa başladıqca üsyanlar saatlar içərisində 21 şəhərə sıçradı.[17][18][19] Şiddətli etirazların şəkilləri beynəlxalq səviyyəli etirazlarla birlikdə internetdə paylaşıldı.[20][21]

İran yanacaq etirazları (2019)
Əsas münaqişə: İran etirazları
Tarix 15 noyabr 2019 - davam edir[1]
Yeri İran
Səbəbi
Münaqişə tərəfləri

Etirazçılar

İran İslam Respublikası

Komandan(lar)

Mərkəziləşməmiş

Əli Xamenei
Həsən Ruhani
Ədbülrza Rəhmani Fəzli
İshaq Cahangiri
Əmir Xatəmi
Mahmud Ələvi
Hüseyn Allahkərəm
Məhəmməd Bağıri
Hüseyn Əştəri
Abdulrəhim Musəvi
Hüseyn Salami

Tərəflərin qüvvəsi

On minlərlə
İranın daxili KİV-lərində: 87,000+[2] 200,000+[3][4] iranlı millət vəkilinə istinadən

Rejim qüvvələri

İtkilər

Reuters agentliyinin yaydığı məlumata görə, təxminən 1500 nəfər öldürülüb.
Amnesty International-da olan rəqəmlər:
304+ etirazçı öldürülüb MEK:
750+ etirazçı öldürülüb[5] 1000-dən çox öldürülən var[6] (ən az 18 nəfəri az yaşlılardır) [7]

İran daxili mənbələrə görə: 200+-900+ etirazçı öldürülüb[8]
4,800+ yaralı[9][10]
7,000+ saxlanılıb [11]

ABŞ Dövlət Departamentinə görə
1,000+ öldürülüb [12]

İran hökumətinə görə:
3 mühafizə keşikçisi öldürülüb[13]
731 bank and 140 hökumət binası zərər görüb[14]

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etirazlar ilk başda dinc toplanmalar kimi başlasa da, hökumətin sərt tədbirləri iğtişaşları bütün İran rejiminə qarşı yönəltməyə təşviq etdi.[22] İran hökuməti etirazları susdurmaq üçün ölkə səviyyəsində interneti kəsmək, binalardan, vertolyotlardan, yaxın məsafədən pulemyotla etirazçılara atəş açmaq kimi ölümcül üsullardan istifadə etdi. İran hökuməti, həmçinin, etirazları basdırarkən ölənlərlə bağlı real rəqəmlərin gizli qalması üçün öldürülən nümayişçilərin cəsədlərini yaxınlarına vermirdi.[23][24] Öldürülənlər ailələri KİV-lərə məlumat verməsin və ya yas mərasimi keçirməsin deyə hökumət tərəfindən təhdid etdilmişdi.[25][26] Ölənlərlə bağlı hələ də tam dəqiq bir rəqəm olmasa da, bəziləri mühafizə qüvvələrinin 1000-dən çox İran vətəndaşını öldürdüyünü təxmin edir.[27][28]

Hökumətin etirazçılara qarşı sərt tədbirlər almağı etirazçıları daha şiddətli reaksiya verməyə təşviq etdi. İran mərkəzi bankı daxil olmaqla ölkə səviyyəsində 731 banka, 9 dini mərkəzə hücumlar oldu, antiamerikanizm və Ali Lider Əli Xameneiyə aid olan plakatlar, həmçinin abidələr dağıdıldı, yandırıldı. 50 hərbi bazaya da nümayişçilər tərəfindən basqınlar oldu. Amnesty International və Radio Fardanın hesabatına görə etirazlar silsiləsi 1979-cu ildəki İran inqilabından sonrakı ən şiddətli və sərt etirazlar silsiləsi ola bilər.[28]

Etirazlar və yüzlərlə ölən etirazçı ilə bağlı informasiyanın sosial media şəbəkələrindən paylaşılmasını əngəlləmək üçün hökumət 6 gün davam edəcək olan, ölkə səviyyəsində interneti blokladı.[23][24][29][30]

Arxa planı redaktə

Həm ABŞ-nin, həm də Avropa Birliyinin İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar, iqtisadiyyatın düzgün idarə edilməməsi son bir neçə il ərzində İranda güclü iqtisadi böhrana səbəb olmuşdu.[31] Etirazlar başlamazdan əvvəl İranın azırkı prezidenti Həsən Ruhani "İran 1979 İran İslam İnqilabından sonra ən çətin illərini yaşayır." dedi.[18] İranın müttəfiqləri olan Livan və İraq da anti-hökumət etirazlarıyla üz-üzə qalmışdı.[18]

2019-cu ilin noyabrın 15-i gecə yarı İran hökuməti yanacağın qiymətində artışı elan etdi.[18] Qiymət artımından əvvəl sürücülər aylıq 250 qalon litrə qədər benzinin hər litrinə 10 000 rial (bir litr üçün təxminən $1.15) ödüyürdülərsə, yeni qiymətlərlə birlikdə aylıq ilk 60 qalon litrin hər bir litrinə 15 000 rial (bir litr üçün təxminən $1.70), bundan sonrakı hər bir litr üçün 30 000 rial (hər bir litr üçün $3.40) ödəyəcəkdilər. Bu da qiymətlərdə 50%-dən 200%-ə qədər artım demək idi.[16] İran dövlət televiziyası bu tədbirləri təxminən 60 milyon iranlıya maddi köməyi maliyyələşdirmək üçün bir vasitə kimi izah edib.[31]

İran parlamentinin keçmiş üzvü Bəhzad Nəbavi etirazlardan sadəcə 2 ay əvvəl, 2019-cu ilin sentyabrında verdiyi bir müsahibədə özündə bir neçə biznesi birləşdirən Rəzavi İqtisadi Fondu İnqilab Keşikçiləri və Kəşfiyat Nazirliyi ilə birlikdə təxminən İran iqtisadiyyatının 60%-ni idarə etdiyini bildirdi. Ali Lider Əli Xamenei bu fonda rəhbərlik edir. Bu bizneslər heç birisi vergi ödəmir və çox geniş imtiyazlara sahibdir.[32]

Tarixi redaktə

Hökumətin noyabrın 15-də erkən saatlarda yanacağın qiymətində 200-ə qədər artış qərarını elan etməsindən sonra İran xalqı müxtəlif şəhərlərdə öz hiddətlərini göstərmək üçün küçələri tutdu.

Rəsmi məlumata görə, Sircanda bir nəfər təhlükəsizlik qüvvələrinin açdığı atəş nəticəsində ölmüşdü. Şəhərdəki digər nümayişçilər yanacaqdoldurma məntəqəsini yandırmış və "Ruhani, ölkəni tərk et" şüarını səsləndirmişdir. Əhvazdakı narazı kütlə insanlardan etiraz işarəsi kimi benzini boykot etməyi və maşınları yolun ortasında dayandırmağı tələb edib.[33]

İranın ən böyük ikinci şəhəri olan Məşəddə nümayişçilər yolları və əsas magistralları bağlayıblar.[31] Etirazçılar Tehranın şəhər ətrafı bölgəsi olan Qüdsdə gecə gec saatlarda toplaşaraq, polis maşınını yandırdı.[34]

Noyabrın 16-da nümayişlər dəvam edib və ikinci gündə daha da genişləyib. Etirazçılar Tehran, Təbriz, İsfahan və Şiraz kimi böyük şəhərlərdə daxil olmaqla, 50-dən çox şəhərdə daha sıx toplaşaraq ani qiymət artışına etiraz edib.[35] Təhlükəsizlik qüvvələri etirazları dağıtmağa çalışarkən həqiqi güllədən istifadə etmiş, nəticədə ən az 10 nümayişçi İsfahan, Behbahan, Kirmanşah, Kərəc və Şirazda öldürülmüşdü.

İslamşəhr, Behbahan və Tehranda bir neçə bank, o cümlədən, mərkəzi bank və İsfahanda bir dini məktəb nümayişçilər tərəfindən yandırılıb.[35] Şəhriyardakı etirazçılar İslam Respublikasının qurucusu Ruhullah Xomeyninin üzüyünü təsvir edən abidəni də oda veriblər.[36]

16 noyabrda ölkə ərazisində internet bağlantısınin tamamilə kəsilməsi barədə hesabat verildi. İnternet aktivliyi normal səviyyəsinin 7%-i səviyyəsində olduğu qeyd olundu.

Dövlət xəbər agentlikləri indiyə qədər 1000-dən çox insanın həbs edildiyini və etirazların İranın 100-dən çox şəhərinə yayıldığını dedi.

Tehran və İsfahandakı mağaza sahibləri bazarları bağlamış və tətil elan etmişdi. Təbrizdə isə Təbriz Universitetinin tələbələri sinifləri tərk edərək, universitetdə öz etirazlarını göstərmişdilər.[37][38]

Tehran Universitetində tələbələr ölkədəki mövcud vəziyyətə etiraz etmək üçün etirazların 2-ci günündə toplaşmış və "Diktatora ölüm" və "Nə Qəzzə, nə Livan, həyatım sadəcə İran üçün" şüarları səsləndirməyə başladı.[39] Etirazlar Tehranın qonşuluğundakı Sadiğiyədə də davam etdi. Bazardakı satıcıların tətilə getməsinin qarşısını almaq üçün təhlükəsizlik qüvvələri bazarı bağladı.[40] Tehran sakinləri internet kəsintisinə baxmayaraq cümə axşamı günü daha sıx şəkildə toplaşdıqlarını bildirdilər.[40]

Polisin etirazçıların üzərinə birbaşa atəş açdığı Şirazda da qanlı toqquşmalar gedirdi.[40] Rəsmilər bütün ölkədə 9 Dini mərkəzin və 5 Cümə ibadət mərkəzinin etirazçılar tərəfindən yandırıldığını bildirdi.[41] Təhlükəsizliklik qüvvələrinin sərt hücumlarına baxmayaraq, etirazlar 19 noyabrda-hadisələrin ardıcıl 5-ci günündə də davam etdi. Belə etirazlar Tehran, Kərəc və İsfahanda da qeydə alınmışdı.[42] Həft Təpə işçilərinin azırkı vəziyyətə etiraz etməsi Xuzistan ostanındakı Şuş şəhərinə gedən bütün yolları bağlamışdı.[43]

 
İsfahandakı nümayişlər

İnqilab Keşikçiləri düzgün ölü sayını gizlətmək və etirazları əhəmiyyətsiz göstərmək üçün ölən etirazçıların bədənlərini və xəstəxanadakı yaralıları götürürdü. Bəzi durumlarda hökumət rəsmiləri ölən etirazçıların bədənlərini ailələrinə pulla satırdı.[23][24][44] The Guardian-a görə etirazlar əyalətlərin 70%-nə yayılmışdı.[45]

İnternetin kəsilməsi redaktə

Etirazlar ərəfəsində İran hakimiyyəti internetə və sosial mediaya çıxışı kəsməyə başladı. İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının 24 saat bağlanması barədə qərarından sonra internet effektiv şəkildə bloklandı.[46][47][48]

NetBlocks-a görə, istifadəçilər ilk olaraq 15 noyabrda Məşhəddə internetin verilməsində fasilələr haqqında məlumat verdilər. Fasilələr ümumi əlaqə qrafiklərində də görünən təsir ilə böyük miqyasda və şiddətdə artdı. İranın ən böyük mobil şəbəkə operatorları, o cümlədən MCI, Rightel və IranCell, 16 noyabr 2019-cu il tarixində oflayn oldu. Noyabrın 20-nə qədər milli bağlantı normal səviyyəsindən 5% səviyyəsinə endi. Bu da insan hüquqları pozuntularını izləməyi və bunların xəbərinin mediaya çatdırılmasını çətinləşdirdi.[49]

Hökumət, həmçinin peyk TV əlaqələrini yavaşlatdı və etiraz yerlərinin yaxınlığında olan insanlara anonim mesajlar göndərdi: "Bilirik ki, siz buradasınız."[50]

21 noyabr 2019-da bəzi istifadəçilərin onlayn olduqları barədə xəbərlərlə yanaşı, bağlantının kiçik bir hissənin qaytarılması NetBlocks tərəfindən bildirildi; milli bağlantı 8% -ə çatdı.[51]

Şüarlar redaktə

Rejimi və rəhbərliyi hədəf alan etirazlarda nümayişçilər "Şah, İrana qayıt", "Ruhanilər uduzmalıdır", "Diktatora ölüm", "Əsgər qardaşlarımız, qardaşlarınızı niyə öldürürsünüz?", "Rza şaha Allah rəhmət eləsin", "Nə Qəzzə, nə Livan mənim həyatım yalnız İran üçün", "Neft pulları itirildi, hamısı Fələstinə xərcləndi", "İslamdan danışırlar, amma xalqı tapdaladılar", "Rəhbər Allah kimi, biz sadə xalq dilənçi kimi yaşayırıq" şüarlarını səsləndirdilər.[52] İranlılar, həmçinin, İranın antiisrail siyasəti üçün xərclədiyi pul və enerjiyə qarşı da öz səsini yüksəltdi "Biz ya pulumuz, ya da yanacağımız yoxdur, cəhənnəm olsun Fələstin"[53]

Taktikalar və üsullar redaktə

Etirazçılar polisin onlara silah atəşi açması ilə İran hökumətinə etiraz olaraq mitinqlər təşkil etməklə başladı. Etirazlar hökumət basqınları ilə qarşılandıqca, etirazçılar küçə və avtomobil yollarını bağlamağa başladılar. Etirazlar iranlıların ali lider Əli Xameneinin şəkillərini və plakatlarını və hökumət banklarını yandırması ilə gücləndi. Bir çox etiraz şüarları İran hökumətinin Qəzzə, Suriya, Livan və Yəməndəki münaqişələrə maliyyə dəstəy ayırmasına narazılığını bildirməyə yönəldildi. Bundan başqa, qayıtması istənilən son İranın şahını tərifləyən şüarlar da eşidlirdi.[54]

Repressiya redaktə

İrandakı hökumət nümayəndələri qiyamın səviyyəsini aşağı göstərmək üçün ölən etirazçıların meyitlərini meyitxanalardan oğurlamaqda və yaralıları xəstəxanalardan həbs etməkdə ittiham olunurlar.[23][24]

İranın ali lideri Əli Xamenei və prezident Həsən Ruhani benzinin qiymətinin kəskin artmasına etiraz edən qəzəbli iranlılara qarşı ölümcül silahların istifadəsini əmr etdi. Bütün hökumət qurumlarından yuxarıda olan, bu cür nümayişlərə necə baxılması və siyasi böhranla mübarizə mövzusunda qərarlar verən "Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasıdır". Şuraya prezident sədrlik edir. İran konstitusiyasında Şuranın qəbul etdiyi bütün qərarların eyni zamanda İran Silahlı Qüvvələrinin baş komandanı olan Xamenei tərəfindən təsdiqlənməli olduğu bildirilir.[55][56]

Ölü və yaralıların sayı redaktə

 
Ostanlar üzrə ölü sayı[57]
  40 və ya daha çox öldürülən
  30-39 aralığında öldürülən
  20-29 aralığında öldürülən
  10-19 aralığında öldürülən
  1-9 aralığında öldürülən
  Məlumat yoxdur

Sircanda bir nəfər təhlükəsizlik qüvvəsi 15 noyabrda etirazçılara atəş açdıqdan sonra bir nəfər öldü və bir neçə nəfər yaralandı.[58][59] Ertəsi gün on nəfər nümayişçi öldürüldü.[60]

Reuters agentliyinin 23 dekabr 2018-ci il tarixində yaydığı məlumata əsasən, etirazlar zamanı təxminən 1500 insan öldürülüb.[61]

BBC ölənlərin sayında böyük fikir ayrılıqlarının olduğunu bildirdi. Müxtəlif mənbələrdən gələn qeyri-rəsmi məlumatlara görə, noyabrın 15-dən 19-dək təxminən 200 nəfər ölmüş və 3000 nəfər yaralanmışdı. BMT İnsan Haqları "onlarla insanın öldüyünü" desə də, Amnesty İnternational "ən az 106 nəfərin öldürüldüyünü" yazırdı. İran hakimiyyəti "yalnız bir neçə nəfərin öldüyünü" dedi.[62]

19 noyabr tarixinə qədər Amnesty İnternational Kirmanşahda 16, Bandər Məhşəhr və Cavanrudda 14, Mərivanda 9, Behbahanda 8, Ramhörmüz, Sədra və Şiraz şəhərlərinin hər birində 4 nəfər, Bükan, Kərəc və Robatkərimdə 3, Xürrəmşəhrdə 2, Abadan, Əhvaz və Bumahendə 2, Tehran, İsfahan, İslamşəhr, Sənəndəc, Şəhriyar və Sircanda 1 nəfərin öldürüldüyü iddia etdi.[63][64]

26 noyabra Amnesty Internationalda olan məlumata görə nümayişlərdə etirazçılar üzərində alınan sərt tədbirləri gizlətmək üçün hökumət rəsmiləri tərəfindən gizlədilən ölən və yaralılar da daxil olmaqla 100 nəfər öldürülmüşdü.[65] Farsdilli BBC-yə görə, ölü sayı 200-ü keçmişdi.[66] "The Guardian"-ın dekabrın 1-də verdiyi məlumata görə, təkcə Şiraz şəhərində 69-a yaxın etirazçı öldürülmüşdü.[67]

Amnesty International hesabatında İran hökumətinin öldürülənlərin ailələrini mediaya danışmamaları üçün təhdid etdiyini yazırdı. Onlar hər hansısa bir yas mərasimi keçirməməyə və sevdiklərini gizli şəkildə dəfn etməyə məcbur edilirdilər.[68]

Təkcə etnik ərəblərin yaşadığı Xuzistan əyalətinin Mahşəhr şəhərinin qamışlıq bölgəsində İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (Sepah) etirazçıları pulemyotlarla atəşə tutması nəticəsində azı 100 nəfərin öldüyü bildirilir.[69][70][71] Etirazlar zamanı İran azərbaycanlıları arasında da çoxlu sayda ölən, yaralanan və həbs edilənlər olub. Lakin hələ ki, onlardan 17 nəfərinin şəxsiyyəti müəyyənləşdirilə bilib.[72][73][74]

Saxlanılanlar redaktə

Kürdüstan İnsan Haqları Şəbəkəsi aralarında yetkinlik yaşına çatmayanların da olduğu, həbs olunan bir çox etirazçının ağır şərtlər altında tutulduğunu açıqladı. Bundan əlavə, media orqanları Böyük Tehran Mərkəzi Cəzaçəkmə Müəssisəsindəki vəziyyəti "dözülməz" olaraq xarakterizə etdilər.[75][76]

Bir çox müşahidəçi həbs olunanlardan bəzilərinin ağır işgəncələrə məruz qaldıqlarından və edam edilməsindən narahatdır.[77]

Təsiri redaktə

Yanacağın bahalaşmasından əldə olunan qənaətin İran əhalisinin 75% -ni təşkil edən 18 milyon yoxsul ailəyə paylanması planlaşdırılır.[18][50] Bununla birlikdə, "The Economist" jurnalının yazdığına görə, 40% səviyyəsində inflyasiya və ucuzlaşan bir valyuta ilə "qiymət artımı riskinin inflyasiya təsiri bu maddi dəstəyi heç edər".[18] Bu inflyasiya təhlükəsi Xamenei tərəfindən qəbul edilmişdir.[18]

Nəticəsi redaktə

İran xəbər agentliyi 19 noyabr 2019 tarixindən etibarən İranın müxtəlif şəhərlərində minlərlə adamın iğtişaşları qınamaq üçün ayrı-ayrı hökumətyönlü mitinqlərdə iştirak etdiklərini və İranın ali rəhbərliyinə dəstək olduqlarını söylədi.[78] 20 noyabr 2019-cu ildə İran prezidenti Həsən Ruhani "düşmən"ə qalib gəldiklərini elan etdi. İran ertəsi gün tədricən internetə çıxışı bərpa etməyə başladı.[79][80] Bir çox tərəfdar (o cümlədən komandir Hüseyn Sələmi) hökumət əleyhinə etiraz edənlərə edam cəzasının verilməsini istədi.[81]

Məhkəmə tələbi redaktə

2 dekabr 2019-cu il tarixində Tehran avtobus sürücüləri İranın müxtəlif şəhərlərində etirazçılara atəş açmağı əmr edənlərin mühakimə olunmasını tələb etdilər. Həmkarlar ittifaqı hökumətin qəddar tədbirlərini insanlara qarşı "qırğın və qanlı basqın" kimi xarakterizə etdi. Tehran və şəhərətrafı Avtobus Şirkətlərinin Sindikatı tərəfindən verilmiş bəyanatda nümayişlər zamanı tutulan minlərlə etirazçının taleyindən narahatlıq ifadə edildi.[82]

Reaksiyalar redaktə

Ölkə səviyyəsində redaktə

17 noyabrda Kərəc ərazisində hadisələr başlayarkən o, bu mövzuda ekspert olmadığını qeyd etdi, ancaq bu siyasətin ekspert rəyinə əsaslanaraq, ölkənin idarəedici qüvvələri tərəfindən qəbul edildiyini bildirdi. Buna görə də, bu qərar olduğu kimi davame etdirilməliydi. O əlavə etdi ki, istənilən halda bəzi insanlar narazı olacaqdı, ancaq bankları belə atəşə vermək xalqın yox, banditlərin elədiyi hərəkətlərdir. Belə hadisələri normal xalq törətməz deyə Xamenei iddia etdi. "Əlbəttə, rəsmilər onlarla əlaqəli olan problemlərə diqqət yetirməli və bacardıqları qədər onları həll etməlidirlər."[83][84] Xamenei, həmçinin, etirazçıları "dünyada bizə qarşı olan bütün şər mərkəzləri"-nə kömək etməkdə günahlandırdı.[18]
O, həmçinin, 19 noyabrda istehsalçı, iqtisadi fəal və sahibkarla təşkil etdiyi görüşdə bildirib:
"Həm dostlarımız, həm də düşmənlərimiz bilməlidir ki, biz hərbi, siyasi və mühafizə məsələlərindəki müharibədə düşmənlərimizi məğlub etmişik. Son hadisələr tamamilə mühafizə məsələsi idi, xalqdan gələn bir şey deyildi. Biz müxtəlif ərazilərdə düşməni dəf etmişik və Allahın icazəsiylə, biz iqtisadi müharibədə də düşmənlərimizi məğlub edəcəyik."[85][86][87]
  • Parlamentin üzvü Pərvanə Salahşuri yanacağın qiymətindəki artım qərarının Məclis tərəfindən yox, rəhbərlik tərəfindən verildiyini bildirib. Salahşuri "Parlamentin uzun bir müddətdir ki, qərar vermə prosesi içərisinə daxil olmadığını" da əlavə edib və parlementi işarə edərək "Əlimizdə olan son demokratiya görüntüsü də artıq yoxdur. Növbəti parlamenti bağlayaq, bu iqtisadi dirəniş hərəkətidir" əlavə edib.[88]
  • Böyük Ayətullah Məhəmməd Ələvi Gürgani hökumətdən "nə qədər gec deyil, yanacaq qiymətlərindəki artış qərarını dəyişdirməsini" istəyib.[35]
  • Məşhur İran Quran alimi Əbufəzl Bəhrampur saxlanılan etirazçıların müharib olduğunu və edam edilmək yerinə, sağ əl və sol qollarının kəsilməsinə layiq olduqlarını bildirib. O bu şərhi İranın dövlət dəstəkli İRİB TV1 kanalında Maidə surəsinin 33-cü ayətinə istinad edərək deyib : "Allaha və Peyğəmbərinə qarşı vuruşanların, yer üzündə fitnə-fəsad salmağa çalışanların cəzası ancaq öldürülmək, çarmıxa çəkilmək, ya da əl-ayaqlarının çarpazvari (sağ əllərilə sol ayaqlarını) kəsilməsi, yaxud da yaşadıqları yerdən sürgün olunmalıdırlar. Bu (cəza) onlar üçün dünyada bir rüsvayçılıqdır. Axirətdə isə onları böyük bir əzab gözləyir."[89][90][91]

Beynəlxalq səviyyədə redaktə

  •   ABŞ
    • ABŞ Prezidenti Donald Tramp "İran o qədər qeyri stabil bir ölkə olub ki, Böyük İran xalqı ölkə ərazisində baş verən inanılmaz vəhşiliklər barədə internetdə danışa bilməsinlər deyə, bütün ölkədəki İnternet Sistemini dayandırıb." deyə bildirərək, etirazlara öz dəstəyini bildirib.[22]
    • ABŞ-nin Dövlət Katibi Mayk Pompeo nümayişlərə dəstəyini və ABŞ-nin İran xalqının yanında olduğunu bildirib.[92]
    • Prezidentliyə namizəd, demokrat Berni Sanders İran hökumətini daha yaxşı bir gələcək üçün etiraz edən öz vətəndaşlarına qarşı vəhşilik törətməkdə tənqid edib və "nümayişçilərə qarşı zorakılıq göstərməyi" dayandırmağa çağırıb."[93]
    • ABŞ İran daxilində internet serverlərinin deaktiv edilməsinin ardınca, İranın kommunikasiyalar üzrə naziri Məhəmməd-Cavad Azəri Cəhrumiyə sanksiya tətbiq edib.[94]
  • 3 dekabrda NATO-nun Londondakı sammitində iştirak edərkən ABŞ prezidenti Donald Tramp "İran, yəqin ki, biz burada danışdıqca hal hazırda minlərlə insanı öldürür." deyib.[95]

Digərləri redaktə

  • Pəhləvi sülaləsinin yaşayan nümayəndəsi Rza Pəhləvi öz tvitter hesabında islami rejimlə idarə olunan İranın öz xalqına sadəcə çətinlik və kasıbçılıq gətirdiyini bildirib. Pəhləvi, həmçinin, İslam Respublikası tərəfindən pulsuz verilən tək şeyi Suriya prezidenti Bəşər Əsədi nəzərdə tutaraq, regiondakı müttəfiqlərini təmin etdiyi neft olduğunu vurğulayıb.[96]

İstinadlar redaktə

  1. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-11-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  3. ↑ "Iran says 200,000 took to streets in anti-government protests" (ingilis). 2019-11-27. 2019-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-28.
  4. ↑ "Iran admits 200,000 took part in recent anti-government protests, 731 banks torched" (ingilis). 2019-11-28. 2019-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-28.
  5. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  6. ↑ "U.S. says Iran may have killed more than 1,000 in recent protests" (ingilis). 2019-12-05. 2019-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-05.
  7. ↑ "The Killing Of Eighteen Adolescents In Iran Protests Confirmed" (ingilis). 2019-12-05. 2019-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-05.
  8. ↑ Gol, Jiyar. "Iran protests: Videos reveal crackdown the government tried to hide from world". 2019-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  9. ↑ "Iran: protester death toll reaches at least 143". amnesty.org.uk. 2019-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  10. ↑ "Iran detains '100 leaders' of petrol hike protests" (ingilis). 2019-11-22. 2019-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-24.
  11. ↑ "Iran arrests 7,000 fuel protesters in one week" (ingilis). 2019-11-27. 2019-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-28.
  12. ↑ "Europe Accuses Iran of Missile Violations, and U.S. Says 1,000 Killed in Protests". The New York Times. 14 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 December 2019.
  13. ↑ "At Least Six Dead In Iranian Protests, Tensions Still High". RadioFreeEurope/RadioLiberty. 2019-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  15. ↑ "گسترش اعتراض‌ها به افزایش قیمت بنزین: یک معترض در سیرجان با شلیک ماموران کشته شد". Iran International (fars). 15 November 2019. 20 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 November 2019.
  16. ↑ 16,0 16,1 "Protests erupt over Iran petrol rationing" (ingilis). 16 November 2019. 16 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 November 2019.
  17. ↑ "Amnesty International: Over 100 Killed in 21 Cities in Iran Protests". Haaretz. 2019-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 "Hikes in the cost of petrol are fuelling unrest in Iran". The Economist. 17 November 2019. 18 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 December 2019.
  19. ↑ "افزایش قیمت بنزین؛ شهرهای مختلف ایران صحنه اعتراضات شد". رادیو فردا. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-16.
  20. ↑ Fassihi, Farnaz. "Iran's 'Iron Fist': Rights Group Says More Than 100 Protesters Are Dead". The New York Times (ingilis). 2019-11-19. ISSN 0362-4331. 2019-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-21.
  21. ↑ Ramin Cabbarlı. "İranda etnik etirazların dinamikası". Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 2019-12-20 tarixində arxivləşdirilib.
  22. ↑ 22,0 22,1 Fassihi, Farnaz. "Iran Declares Protests Are Over, but the Evidence Suggests Otherwise". 2019-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 "Iranian officials 'stealing bodies' from morgues to hide true scale of government crackdown". 2019-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 "Mysterious Disappearances: Is Iran Stealing Bodies From Morgues to Disguise Crackdown on Protesters?". 2019-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  25. ↑ Gladstone, Rick. "With Brutal Crackdown, Iran Is Convulsed by Worst Unrest in 40 Years". 2019-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  26. ↑ Swert, Mia. "Amnesty says at least 208 killed in Iran protests". 2019-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  27. ↑ Williams, Abigail. "U.S. says Iran may have killed up to 1,000 protesters". https://www.nbcnews.com/news/world/u-s-says-iran-may-have-killed-1-000-protesters-n1096666. NBC. 2019-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  28. ↑ 28,0 28,1 McKenzie, Sheena. "One of the worst crackdowns in decades is happening in Iran. Here's what we know". CNN. 2019-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  29. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
  30. ↑ NetBlocks.org. "Confirmed: Internet access is being restored in #Iran after a weeklong internet shutdown amid widespread protests; real-time network data show national connectivity now up to 64% of normal levels as of shutdown hour 163 #IranProtests #Internet4Iran https://netblocks.org/reports/internet-restored-in-iran-after-protest-shutdown-dAmqddA9 …pic.twitter.com/eimWEIEmrI". @netblocks (ingilis). 2019-11-23. 2019-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-24.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Fassihi, Farnaz; Gladstone, Rick. "Iran Abruptly Raises Fuel Prices, and Protests Erupt". The New York Times (ingilis). 15 November 2019. ISSN 0362-4331. 17 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 November 2019.
  32. ↑ Khamenei's Men Run REO, The Largest Economic Player In Eastern Iran Arxivləşdirilib 2019-12-03 at the Wayback Machine
  33. ↑ "افزایش قیمت بنزین؛ شهرهای مختلف ایران صحنه اعتراضات شد". رادیو فردا (fars). 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-16.
  34. ↑ "Qiymət artımına hiddətlənən kütlə İranda yolları bağlayıb" (fars). "Amerikanın Səsi" saytı. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 noyabr 2019.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 "İranda qiymət artımına qarşı etirazlar davam edir". Radiofarda.com (fars). 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-16.
  36. ↑ "لحظه به لحظه با تحولات گران شدن بنزین؛ آنچه گذشت - BBC Persian". BBC News فارسی. 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  37. ↑ "افزایش شمار قربانیان در سومین روز اعتراض‌ها: تعداد کشته‌ها به ده‌ها نفر رسید". ایران اینترنشنال. 17 November 2019. 10 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 November 2019.
  38. ↑ "لحظه به لحظه با تحولات گران شدن بنزین - BBC Persian". BBC News فارسی. 2019-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  39. ↑ "استاندار تهران از بروز اعتراضات در بیش از ۷۰ درصد استان‌های ایران خبر داد". رادیو فردا. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 "پیام‌های مردمی به ایران اینترنشنال: از جو امنیتی تا شلیک مستقیم به معترضان". ایران اینترنشنال. 18 November 2019. 27 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 December 2019.
  41. ↑ "حمله به دستکم ۹ حوزه علمیه و دفتر امام جمعه در جریان اعتراضات به افزایش قیمت بنزین". رادیو فردا (fars). 2019-11-18. 2019-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-19.
  42. ↑ "پنجمین روز پیاپی اعتراض‌ها در ایران: ادامه درگیری‌ها با وجود افزایش جو امنیتی". Iran International (Persian). 19 November 2019. 9 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 November 2019.
  43. ↑ "شوش به خاطر اعتراض‌های کارگران نیشکر هفت تپه تعطیل شده است". Radio Farda (Persian). 19 November 2019. 20 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 November 2019.
  44. ↑ McKay, Hollie. "Brutal crackdown of Iran protesters points to increasing divide, leadership losing grip: 'The regime is afraid'". 2019-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  45. ↑ "The Guardian view on Iran's protests: unrest is crushed, unhappiness endures". 2019-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  46. ↑ InternetIntelligence. "Internet in Iran almost entirely offline as of 16:45 UTC on 16-Nov". @InternetIntel (ingilis). 17 November 2019. 12 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  47. ↑ CNN, Tamara Qiblawi. "Iran's 'largest internet shutdown ever' is happening now. Here's what you need to know". CNN. 19 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  48. ↑ "The uprising in Iran: 'These people have nothing to lose. They're fearless now.' – Macleans.ca". macleans.ca. 19 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  49. ↑ "Internet disrupted in Iran amid fuel protests in multiple cities". NetBlocks (ingilis). 15 November 2019. 16 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  50. ↑ 50,0 50,1 "Rises in the price of petrol are fueling unrest in Iran". The Economist. 23 November 2019. 21 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 December 2019.
  51. ↑ "Internet disrupted in Iran amid fuel protests in multiple cities". NetBlocks (ingilis). 2019-11-15. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  52. ↑ "گسترش اعتراض‌ها در شهرهای ایران؛ کشته‌شدن بیش از ۱۰ معترض". ایران اینترنشنال. 16 November 2019. 11 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 November 2019.
  53. ↑ Sidman, David. "Mass Protests Erupt Throughout Iran, Central Bank Burned Down". 2019-12-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  54. ↑ "Iran Rocked by Protests as Images of Khamenei Set on Fire and Banks Burned". Haaretz. 2019-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  55. ↑ "The Joint Responsibility Of Khamenei And Rouhani For Deaths Of Iran Protesters". 2019-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  56. ↑ "Commander of Iranian armed forces: Khamenei is the ultimate authority". 2022-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  57. ↑ "World must condemn use of lethal force in Iran" (ingilis). Amnesty International. 2019-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  58. ↑ "افزایش قیمت بنزین؛ شهرهای مختلف ایران صحنه اعتراضات شد". news.gooya.com. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  59. ↑ "Protests grip major Iran cities over gas prices; 1 killed". AP NEWS. 16 November 2019. 16 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 December 2019.
  60. ↑ "سومین روز اعتراضات در ایران؛ بیش از هزار نفر بازداشت شده‌اند". رادیو فردا. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-07.
  61. ↑ "Special Report: Iran's leader ordered crackdown on unrest — 'Do whatever it takes to end it'. reuters.com". 2019-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  62. ↑ "UN fears dozens of deaths at Iranian protests" (ingilis). 19 November 2019. 19 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  63. ↑ "Iranian security forces are using lethal force to crush protests". Amnesty International (ingilis). 19 November 2019. 2019-11-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-19.
  64. ↑ "At least 106 protesters in 21 cities have been killed, according to credible reports received by Amnesty International. The organization believes that the real death toll may be much higher, with some reports suggesting as many as 200 have been killed". Amnesty International. 2019-11-22 tarixində arxivləşdirilib.
  65. ↑ "Iran crackdown on protesters revealed in new videos after internet blackout lifted". The Telegraph. 2019-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  66. ↑ "Iran protests: Videos reveal crackdown regime tried to hide from world". 2019-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  67. ↑ "Blocked roads then bullets: Iran's brutal crackdown in its City of Roses". The Guardian. 2019-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  68. ↑ "Iran acknowledges for first time that security forces have killed protesters". 2019-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  69. ↑ ""Sepah"ın Mahşəhrdə etirazçıları pulemyotla atəşə tutması barədə məlumatlar yayılıb. Gunaz.tv". 2020-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  70. ↑ "نیزار خونین ماهشهر. radiozamaneh.com". 2022-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  71. ↑ "With Brutal Crackdown, Iran Is Convulsed by Worst Unrest in 40 Years. www.nytimes.com". 2019-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  72. ↑ "نام‌های جمعی از کشته‌شدگان سرکوب اعتراض‌های فراگیر آبان ۹۸. radiozamaneh.com". 2022-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  73. ↑ "گاهشمار اعتراضات آبان ۹۸. bbc.com/persian". 2021-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  74. ↑ "احراز هویت شماری از کشته‌شدگان اعتراضات سراسری آبان‌ماه ۹۸ در ایران. kampain.info". 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
  75. ↑ "Overcrowded Prisons And Child Prisoners In Wake Of Iran Protests". Radio Farda (RFE/RL) (ingilis). 4 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 December 2019.
  76. ↑ "Overcrowded Prisons And Child Prisoners In Wake Of Iran Protests". 2019-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  77. ↑ "Iran: Arrested Protesters Are In Grave Danger Of Torture And Execution". 2022-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  78. ↑ "From north to south of Iran against the "rioters"". İstifadə tarixi: 23 November 2019.[ölü keçid]
  79. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  80. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  81. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-11-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  82. ↑ "Tehran Bus Company Workers Condemn Iran Crackdown, Demand Trials". 2019-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  83. ↑ "Khamenei's stance on recent events in Iran". khamenei.ir. 6 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  84. ↑ "Iran Supreme Leader Backs Govt's Petrol Price Hike". 18 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2019.
  85. ↑ "Friends and foes should know that in the recent security issues we have repelled the enemy". 20 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
  86. ↑ "Friends, foes should know enemy repelled by Iran". 20 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
  87. ↑ "Iran Successfully Tackles Security Issues, Will 'Repel Enemy in Economic War". 20 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
  88. ↑ "خیلی وقت است که مجلس در رأس امور نیست/ مجلس بعدی را تعطیل کنید". خبرگزاری ایلنا. 2019-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  89. ↑ "کارشناس صداوسیما خواهان زجرکش کردن و قطع دست و پای معترضان شد". 9 March 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2019.
  90. ↑ "کارشناس دینی در تلویزیون ایران خواستار "زجرکش" کردن بازداشت‌شدگان اعتراضات شد". 28 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2019.
  91. ↑ ""Religious Expert" Advocates Torturing Protesters On State Television". 29 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 November 2019.
  92. ↑ Foundation, Thomson Reuters. "Iran's protests against gasoline price hike turn political - media". news.trust.org. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-17.
  93. ↑ Sanders, Bernie. "All people have the right to protest for a better future. I call on the Iranian government to end the internet blackout and stop violence against demonstrators". Twitter. 2021-06-10 tarixində arxivləşdirilib.
  94. ↑ "US sanctions Iran's information minister over internet blackout". aljazeera.com. 2019-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-24.
  95. ↑ "Trump Accuses Iran of 'Killing Thousands' of Protesters". 2019-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-06.
  96. ↑ "Iran's Exiled Prince Calls For Overthrow Of Regime Amid Protests". RFE/RL. 2019-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-16.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yanacağın_qiymət_artımına_görə_İran_etirazları_(2019)&oldid=7165887"