Yaraqi Zubayrayev
Yaraqi Maqomedoviç Zubayrayev (çeç. Зубайра́ев, Яра́ги Магома́дович;22 oktyabr 1917 – 18 sentyabr 1980, Qroznı) — Çeçen sovet aktyoru, Xanbaba Nurədilov adına Çeçenistan Dövlət Dram Teatrı' aparıcı artisti, RSFSR Teatr Xadimləri İttifaqının üzvü, Çeçen-İnquş MSSR xalq artisti (1943), RSFSR-in əməkdar artisti (1960),[1] RSFSR xalq artisti (1978).
| Yaraqi Maqomedoviç Zubayrayev | |
|---|---|
| çeç. Зубайра́ев, Яра́ги Магома́дович | |
 | |
| Doğum tarixi | 22 oktyabr 1917 |
| Vəfat tarixi | 18 sentyabr 1980 (63 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| Fəaliyyəti | aktyor, teatr rejissoru |
| Fəaliyyət illəri | 1933-1990 |
| Teatr | Xanbaba Nurədilov adına Çeçenistan Dövlət Dram Teatrı |
| Mükafatları |
  |
Həyatı
redaktəYaraqi Zubayrayev 22 oktyabr 1917-ci ildə Çeçenistanda kasıb kəndli ailəsində anadan olub. Məktəbi bitirdikdən sonra kooperativ texnikumda təhsil almışdır.
1933-cü ildə onu teatra Çeçenistan Dram Teatrının yaradıcısı və ilk direktoru olmuş Əbdurrəhman Avtorxanov gətirir. Zubayrayev Çeçenistan teatrının teatr studiyasında təhsil almağa başlayır.
Aktyor fəaliyyəti
redaktə
Həmin il Alxan-Kala kəndində qırmızı partizanların respublika konfransı keçirilirdi. Konfransın sonuna yaxın Çeçen teatrı Səid Baduyevin eyniadlı pyesi əsasında hazırlanmış “Qırmızı qala” tamaşasını nümayiş etdirirdi. Tamaşanın əvvəlində Ağ Qvardiyaçılar bir müddət Qırmızı Qvardiyanın üzərində üstünlük əldə edirlər. Zubayrayevin oynadığı Ağ Ordunun zabitlərindən biri xüsusilə amansız idi. Zalda oturan və ömründə teatr görməmiş qoca partizan aktyorların oyununu reallıq zənn edərək atəş açdı. Möcüzəvi nəticəsində heç kim zərər görmədi. Rəhbərlik tamaşaçılara səhnədə baş verənlərin sadəcə aktyor oyunu olduğunu izah etməli oldu. Bu epizod İdris Bazorkinin “Çmaqlı tapança” hekayəsinin əsasını təşkil etmişdir.
1934-cü ildə Çeçen və İnquş bölgələri birləşdirildi. Yeni Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının rəhbərliyi Gürcüstan SSR rəhbərliyindən teatr sənətinin inkişafına köməklik göstərməyi xahiş etdi. Rejissor Arçil Çxartişvili Qroznıya göndərildi. Bundan əlavə, Zubayrayev də daxil olmaqla bir qrup gənc rəssam Şota Rustaveli adına Gürcüstan Dövlət Akademik Teatrına (Tbilisi) təcrübə keçməyə göndərildi. Gürcüstanda Yaraqinin müəllimləri Aleksandr Axmeteli, Akaki Xorava, Akaki Vasadze kimi məşhur sənətkarlar oldu.
Zubayrayev 1936-1944-cü illərdə Çeçen-İnquş teatrının aktyoru olub. 1938-ci ildə əsərləri Çeçen-İnquş teatrının repertuarını təşkil edən Səid Baduyev repressiyaya məruz qaldı və onun bütün əsərlərinə qadağa qoyuldu. Altı ay idi ki, teatr iflic vəziyyətində idi. Nəhayət, Nurdin Musayevin “Aset”, Konstantin Trenevin “Yarovaya məhəbbət”, Aleksandr Afinogenovun “Ərəfədə” və başqa pyeslərinin daxil olduğu yeni repertuar yaradıldı. 1940-cı ildə respublikanın teatr sənətinin inkişafına verdiyi böyük töhfəyə görə bir sıra aktyor və rejissorlar, o cümlədən Zubayrayev də Çeçenistan-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əməkdar artisti adına layiq görüldü.
Müharibə illərində
redaktə
1941-ci il iyunun 22-də Böyük Vətən müharibəsinin başlandığı gün Çeçen-İnquş Dövlət Dram Teatrı Vedenoda qastrol səfərində idi. Ancaq Xalq Komissarı Vyaçeslav Molotovun radioda çıxışından sonra birbaşa Vedenodan bir çox aktyor könüllü olaraq cəbhəyə getdi. Zubayrayevin cəbhəyə getməsinə icazə verilmədi, çünki milli teatrın bütün repertuarı onun üzərində qurulmuşdu.
Müharibənin elə ilk günlərində cəbhədə işləmək üçün Qroznıda konsert briqadası yaradıldı. Briqadanın üzvləri 900-dən çox tamaşa və konsert proqramı ilə çıxış etmişlər. Onun çıxışlarında Yaraqi Zubayrayev fəal iştirak edirdi. Adətən Qırmızı Ordu əsgərləri qarşısında “Oleko Dundiç” və “Adin Surxo” tamaşaları oynanılırdı. Çox vaxt tamaşalar gecələr, açıq çöldə ay işığında keçirilirdi - od yandırmaq belə mümkün deyildi.
|
Bütün səhnələr, o cümlədən “döyüşlərin” getdiyi səhnələr at üstündə oynanılırdı. Mənzərə, təbii ki, təsirli idi. Bununla belə, tamaşada nəzərdə tutulmayan təcrübələr olmadan keçmirdi. “Adin Surxo” tamaşasında qəhrəman oğurladığı gəlini şahzadənin əlindən alır və yəhərindən ayrılmadan dostu Bulata verir. Amma bu rolun ifaçısının atı birdən-birə hürkdü və o, aktrisanı saxlaya bilmədi. At sanki nəyinsə səhv olduğunu hiss edib yerində ərşə qalxdı. Bir an - və tərəfdaşın güclü əlləri qızı göydə tutdu. Yalnız Yaraqi Zubayrayev o qədər ustalıqla oynaya bildi ki, tamaşaçı bu hissəni yaxşı məşq edilmiş fənd kimi qəbul etdi. | 
|
– deyə RSFSR-in əməkdar artisti Tamara Əliyeva 1985-ci il mayın 19-da “Qroznı fəhləsi” qəzetində dərc olunan “Aydın aylı tamaşalar” məqaləsində yazırdı.
Zubayrayev həmçinin Çeçen-İnquş teatrının adını daşımalı olan tankın düzəldilməsi üçün pul yığılması təşəbbüsü ilə də çıxış edib.
30 iyun 1943-cü ildə Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Yu Tambiyevin fərmanı ilə Böyük Vətən müharibəsi illərində Qırmızı Ordu hissələrində nümunəvi xidmətinə görə Yaraqi Zubayrayev Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Xalq Artisti adına layiq görüldü.
Xanpaşa Nuradilova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildikdən sonra teatr da onun adını aldı.
1944-cü il fevralın 22-də teatrda “Adin Surxo” adlı axşam tamaşası nümayiş etdirilirdi. Lakin deportasiya barədə məlumat verən SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı əməkdaşları tamaşanı dayandırdılar. Beləliklə, çeçenlərin və inquşların deportasiyası başladı. 1944-1946-cı illərdə deportasiya illərində Zubayrayev Cənubi Qazaxıstan rus teatrında işləyib. Evdən çıxarılma zamanı o, həyat yoldaşı ilə bir-birini itirdilər. Onu tapmaq ümidini itirən Yaraqi yenidən evlənir.
Müharibədən sonra
redaktə
Yaraqi Zubayrayev 1957-ci ildə vətənə və doğma teatra qayıdır. Yenidən canlanan teatrın ilk tamaşası yazıçı Xalid Oşayevin eyniadlı pyesi əsasında hazırlanmış “Aslanbek Şeripov” tamaşası oldu. Teatrda deportasiyaya qədər olan repertuarın bərpası, eləcə də yeni tamaşaların yaradılması istiqamətində işlər gedirdi.
XX əsrin 60-cı illəri teatr üçün çox məhsuldar dövr idi. Belə ki, aktyorlar deportasiya dövründə itirdikləri vaxtın əvəzini çıxmağa çalışırdılar. Plakatlar premyeraların adları ilə dolu idi. Bütün zamanların və xalqların məşhur dramaturqlarının adları repertuar siyahısında yer alırdı. Rus klassikləri Qərbi Avropa klassikləri ilə əvəz olunurdu. Şimali Qafqaz xalqlarının dramını da diqqətdən kənarda qalmırdı. Yaraqi Zubayrayev bütün bu tamaşalarda oynayırdı. O, istənilən rolu oynaya bilərdi - melodramdakı komiksdən tutmuş dünyaca məşhur müəlliflərin pyeslərindəki yüksək faciəyə qədər. Vilyam Şekspir, Karlo Qoldoni, Molyer, Pyer Kornel, Fridrix Şiller - Zubayrayevin əsərlərində oynadığı dram klassiklərinin adlarının tam olmayan siyahısıdır.
Oktyabr inqilabı ilə həmyaşıd olduğu üçün həmişə doğum gününü noyabrın 7-də qeyd edirdi. Paraddan dərhal sonra bütün dostları onun yanına gedirdilər. Ömrünün ahıl vaxtında iki otaqlı mənzil aldı, amma uzun müddət orada yaşaya bilmədi. Yaraqi Zubayrayev 1980-ci il sentyabrın 18-də dünyasını dəyişdi. O, demək olar ki, bütün Çeçen klassikləri, dünya ədəbiyyatının şah əsərlərində onlarla rol və müasir əsərlərə əsaslanan tamaşalarda onlarla rol daxil olmaqla 200-dən çox rol oynamışdır.
Ailəsi
redaktəBirinci həyat yoldaşı - RSFSR -in əməkdar artisti Tamara Əliyeva. İkincisi Zubayrayeva Zinaidadır. Hər iki evlilik uşaqsız olub.
Mükafatları və təltifləri
redaktə- Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əməkdar artisti (1940);
- Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının xalq artisti (30 iyun 1943);
- RSFSR əməkdar artisti (25 may 1960);
- RSFSR xalq artisti (9 oktyabr 1978).
İstinadlar
redaktə- ↑ Театральная энциклопедия. Гл. ред. П. А. Марков. Т. 2 — М.: Советская энциклопедия, 1963, 1216 стб. с илл., 14 л. илл.
Ədəbiyyat
redaktə- rus dilində
- Базоркин И. М. Кремнёвый пистолет. Грозный: Чечинггосиздат. 1940.
- Малика Абалаева. Он был востребованным актёром // Ru:Вести республики (газета). № 23 декабря. 2011. 3.
- Хеди Берсанукаева. Он посвятил себя театру без остатка // Вести республики (газета). № 161. 2007. 7.
- Аза Газиева. Король чеченской сцены // Вести республики (газета). № 202(1885). 2012. 3.
- çeçen dilində
- Аза Газиева. Театран исторехь йовр йоцу цӏе // Даймохк (газета) (чеченский). № 117. 2012. 3.
- Зубайраев Ярагӏи // Даймохк (газета) (чеченский). № 22 ноября. 2011.
Xarici keçidlər
redaktə- Хеди Берсанукаева. "Яраги Зубайраев". Министерство культуры Чеченской Республики. 2008-09-30. 2014-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-16.
- "Яраги Зубайраев". Информационное агентство «Чечен-Инфо». 2012-04-28. 2014-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-16.
- Аза Газиева. "Король чеченской сцены". Вести Республики. 2012-10-24. İstifadə tarixi: 2014-02-16.