Vikipediya

Yarsanizm

Yarsanizm, Əhli-haqq və ya Kakayi[1] (kürd. یارسان, kürd. ئەهلی حەق;[2][3] fars. اهل حق‎, ərəb. كاكائي‎[4]) — 14-cü əsrin sonlarında İranın qərbində Sultan Sahaq tərəfindən əsası qoyulmuş sinkretik bir din.[5] Yarsanizm ardıcıllarının ümumi sayının İranda yarım milyondan bir milyona qədər olduğu təxmin edilir.[6] İraqdakı rəqəmlər məlum deyil. Davamçılar daha çox Guran, Səncabi, Kəlhur, Zəngənə və Cəlalvənd tayfalarından olan kürdlərdir.[7] İranda türk yarsan anklavları da mövcuddur.[7]

İraqdakı bəzi Yarsanilərə Kakayi deyilir.[1] Yarsanilər dediyinə görə bəzi insanlar onları aşağılayaraq "Əliallahi" və ya "Əliyə ibadət edənlər" adlandırırlar ki, yarsanilər bunu inkar edir. Bir çox yarsanilər İranın İslam sisteminin təzyiqi səbəbindən öz dinlərini gizlədirlər və onların əhalisinin dəqiq statistikası yoxdur.[8]

Yarsanilərin əsasən Gorani dilində yazılmış fərqli dini ədəbiyyatı var. Bununla belə, az sayda müasir yarsani Gorani dilini oxuya və ya yaza bilir, çünki onların ana dilləri Cənubi kürd dialekti və ya Soranidir.[9]

Onların mərkəzi dini kitabı 15-ci əsrdə yazılmış və Sultan Sahaqın təlimlərinə əsaslanan Kəlam-i Sərəncam adlanır.

Ümumi məlumat redaktə

Başqaları ilə yanaşı, kürdlərdə mövcud olan İslam nöqteyi-nəzərindən bidətçi cərəyanlarla yanaşı, əliallahılar də bəzən yəzdanizm adlı şərti qrupa daxil edilir.

Əliallahlıq təliminin əsasında Allahın ardıcıl təcəssümü, reinkarnasiya və mənəvi mentorun rəhbərliyi altında özünü təkmilləşdirmə yolu ilə qurtuluşa nail olmaq barədə təsəvvürlər durur.

Əhli-haqq qrupunun üzvlərinin əksəriyyəti İranın qərbindəki Zaqros dağlıq bölgəsində yaşayır.

Təriqətin ayrı-ayrı qrupları İran Azərbaycanının Urmiya gölü rayonunda, Mazandaranda, həmçinin İranın böyük şəhərlərində səpələnmişdir.

Yaxın Şərqin digər mistik təlimləri kimi, əliallahılar da reinkarnasiyaya inamı ilə fərqlənir. Bu təriqətə görə dünyanın mövcudluğu ərzində insan ruhu 1001 reinkarnasiya keçir. Xilas olmaq üçün insan öz mənəvi tərbiyəçisinin (Pir) rəhbərliyi altında özünü təkmilləşdirmənin üç mərhələsini keçməlidir: şəriət (qanuna riayət etmə), təriqət (mistik yola riayət etmə), mərifət (idrak), sonuncu dördüncü mərhələ — həqiqətə nail olmaq, həqiqəti əldə etməkdir.

İnanc sistemi redaktə

İnanc sistemi, Əli ibn Əbu Talib şəxsiyyətinin təşkil etdiyi Əhli-həqq başda Sultan Sohak olmaqla iyerarxik piramida şəklində təbəqələşir. Reinkarnasiya (Əhli-həqqdə "donbədon" — libasdan libasa keçmə) Əhli-həqqin inancında mərkəzi yeri tutur. İnanca görə, Allahın yer üzündə 7 təcəllisi mövcuddur. 7-ci dövr başa çatdıqdan sonra Zamanın sahibi Mehdi zühur edərək, Şəhrəzur çölündə ilahi məhkəmə quracaq. Əhli-həqqin reinkarnasiyası 1001 dirilmədən ibarətdir. Bu, hər bir insana aiddir. Sarı torpaqdan yaranmış insanlar daha çox "libas dəyişir" və ilahi nura daha çox yaxınlaşır. Qara torpaqdan yaranmışlar pis insanlardır, onların paklanma ehtimalı azdır. Bəşər tarixi dörd dövrdən ibarətdir: Adəmdən Məhəmmədin peyğəmbərliyinə qədərki şəriət dövrü, Əli ibn Əbu Talibdən Şah Xuşinə qədərki təriqət dövrü, Şah Xuşindən Sultan Sohaka qədərki mərifət dövrü və Sultan Sohakla başlayan həqiqət dövrü. İnsan mənəvi kamilliyə çatmaq üçün dörd mərhələdən keçməlidir. Şəriət mərhələsində Məhəmmədin dinini və on iki imamın məzhəbini qəbul etməli, təriqət mərhələsində Əlinin vilayətinə inanmalı, mərifət mərhələsində özünü tanımalı, həqiqət mərhələsində isə Allaha qovuşmalıdır.

Müqəddəs kitabı redaktə

Əhli-həqqin başlıca müqəddəs kitabı Sultan Sohakın kəlamlarından ibarət "Sərəncam" (yaxud "Kəlam xəzanə" və ya "Divan Gevre") kitabıdır. Kitabın müxtəlif hissələri lur, gorani dillərində və hevrami dialektindədir. Cənubi Azərbaycan Əhli-həqqləri arasında məşhur olan azərbaycanca kəlamlar da "Sərəncam"ın bir hissəsi hesab edilir. Hacı Nemətullah Ceyhunabadinin (1871–1920) "Furqanül-əxbar", "Şahnameyi-həqiqət", onun oğlu Nurəli İlahinin (1895–1974) "Burhanül-həqq" əsərləri Əhli-həqq barədə başlıca mənbələrdir.

Həmçinin bax redaktə

İstinadlar redaktə

  1. ↑ 1 2 "'If we stay a secret, there will be a genocide'". BBC News. 2023-01-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-01.
  2. ↑ Hamzeh'ee, M. Reza Fariborz. Krisztina Kehl-Bodrogi; və b. (redaktorlar). Syncretistic Religious Communities in the Near East. Leiden: Brill. 1995. 101–117. ISBN 90-04-10861-0.
  3. ↑ Philip G. Kreyenbroek (1992). Review of The Yaresan: A Sociological, Historical and Religio-Historical Study of a Kurdish Community, by M. Reza Hamzeh'ee, 1990, ISBN 3-922968-83-X. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol.55, No.3, pp.565–566.
  4. ↑ "لأول مرة في تاريخ العراق.. فوز مرشحتان من المكون الكاكائي في الانتخابات البرلمانية". kirkuknow. 2022-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-01.
  5. ↑ Elahi, Bahram (1987). The path of perfection, the spiritual teachings of Master Nur Ali Elahi. ISBN 0-7126-0200-3.
  6. ↑ Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa (Detroit: Thompson Gale, 2004) p. 82
  7. ↑ 1 2 Hamzeh'ee, (1990). səh. 39
  8. ↑ "نگاهی به آئین یارسان یا اهل حق". BBC News فارسی. November 27, 2011. November 4, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 1, 2023.
  9. ↑ C. J. Edmonds. Kurds, Turks and Arabs, Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press. 1957. səh. 195.

Ədəbiyyat redaktə

  • Kaya A. Ehli-i Haklar ve Dersim. İstanbul. 2014.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yarsanizm&oldid=7292188"