Yerfındığı

bitki cinsi

Yerfındığı (lat. Arachis) — bitkilər aləminin paxlaçiçəklilər dəstəsinin paxlakimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Yerfındığı
Elmi təsnifat
Beynəlxalq elmi adı

Əhəmiyyəti

redaktə

Araxis və ya yerfındığı (Arachis hypogaea L.) toxumlarından ərzaq yağı (yeməli yağ) almaq üçün əkilib becərilir. Araxis toxumlarının tərkibində 60%-ə qədər yağ (orta hesabla 53%) və 35%-dən çox zülal vardır. Tərkibindəki zülalın miqdarına görə araxis ancaq soyadan geri qalır. Araxis yağı konserv sənayesində, marqarin alınmasın da, sabun bişirmə sənayesində və tibbdə istifadə olunur. Araxis yağı yarımquruyan (yod ədədi 90-103) yağlar qrupuna aiddir. Orta hesabla bir ton qabıqlı araxis toxum- dan 226-317 kq. yağ alınır. Araxis yağı əsas etibarı ilə konserv və qənnadı sənayesində istifadə olunur. Üyüdülmüş araxis toxumları şokolad hazırlananda əlavə kimi tətbiq edilir. Qovrulmuş toxumları ərzaq kimi yeyilir və xırdalanmış halda bir çox qənnadı məhsullarına əlavə edilir. Yağın emalından sonra jmıxın tərkibində 45% zülal və 8% yağ olur. Ərzaqlıq sortları lobya dadı verməməlidir. Araxisin jmıxı və gövdəsi (bəlimi) heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunur. Bəlimində 11%-ə qədər zülal var və qida keyfiyyətinə görə yonca və üçyarpaqdan geri qalmır. Eyni zamanda həm bəliminin, həm də meyvəsinin istifadə perspektivlərinə görə ABŞ-də araxis iribuynuzlu mal-qara və donuzlar üçün otlaq bitkisi kimi becərilir. Cecəsindən isə izolyasiya materialı və yanacaq kimi istifadə olunur.

Sistematikası

redaktə

Yeni sistemləşdirmədə Arachis hypogaea növü 2 yarımnövə bölünür. A. hypogaea (Arachis asiatica) yarımnövünün 2 növmüxtəlifliyi vardır: hypogaea növmüxtəlifliyi Braziliya və Virciniya sorttipinə, hirzuta növmüxtəlifliyi isə Peru sorttipinə aid edilir. Bu yarımnöv (A. asiatica) sərilən gövdəli olmaqla toxumların sükunət dövrü 2 ilə qədər vegetasiya müddətləri isə 5-10 ay çəkir. A. fastigiata (Arachis americana) yarımnövünün də 2 növmüxtəlifliyi vardır. Fastigiata növmüxtəlifliyi Valensiya sorttipinə, vulqaris növmüxtəlifliyi isə İspan sorttipinə aid edilir.Bu yarımnöv (A. americana) az və çox miqdarda dik dayanan gövdələr əmələ gətirir, toxumların sükunət dövrü 50 günə qədər, vegetasiya müddəti isə 3-5 ay çəkir. Tropiklərdə ildə 2 dəfə məhsul verə bilər.

Paxlalılar (Fabacaea) fəsiləsinə daxil olmasına baxmayaraq Arachis cinsinin sistematikası çətinlik törədir. Əvvəlki sistemləşdirmə böyümə, budaqlanma və meyvəvermə xüsusiyyətlərinə görə tərtib edilmişdir. Mutasiya, hibridləşdirmə və seçmə nəticəsində araxisin çox böyük müxtəlifliyi əmələ gəlmişdir. Təkcə Seneqalda araxisin 550-yə qədər, Konqoda isə 200-ə qədər növmüxtəlifliyi vardır.

Mədəni araxis növü (Arachis hypogaea) yabanı halda məlum deyildir. Bu növün yayılma arealı olduqca genişdir. O, tropik, subtropik iqlimə malik olan ölkələrdə yayılmaqla bərabər mülayim (mötədil) iqlimli ölkələrin də bəzi bölgələrində becərilə bilir. Bütünlükdə bu cins geniş areala malik olması, müxtəlif torpaq-iqlim şəraitində yayılması ilə xarakterizə edilir. Araxis coğrafi cəhətcə 10 və 28 0 cənub enliklərində yayılmışdır.

Yabanı araxis formaları çoxillikdir. Təkcə A. monticola birillik növdür.

Növləri

redaktə
  • Sərilən gövdəli araxis - Arachis prostrata Benth.
  • Saçaqlı (pırpızlı ) araxis - Arachis villosa Benth.
  • Köküyumrulu araxis - Arachis tuberosa Bong.
  • Sarımtıl araxis - Arachis lutescens Krap. et. Rig.
  • Burkart araxisi - Arachis burkartii Handro
  • Bentam araxisi – Arachis benthamii Handro
  • Sürünən araxis - Arachis repens Handro
  • Dağlıq araxis - Arachis monticola Krapov. Et Rig. (tetrap-loid 2n = 40)
  • Haşiyəli araxis - Arachis marginata Gardn.
  • Paraqvay araxisi - Arachis paraguariensis Chod. et Hassl.
  • Quaran araxisi - Arachis goaranitica Chod. et Hassl.
  • Saçaqlı meyvəli araxis - Arachis villosulicarpa Hoehne
  • Marti araxisi - Arachis martii Handro
  • Xırda (kiçik) araxis - Arachis pusilla Benth.

İstinadlar

redaktə

Həmçinin bax

redaktə