Yulius Fuçik (şair)

Yulius Fuçik (23 fevral 1903^[…] – 8 sentyabr 1943^[…], Berlin və ya Plyötsenzee həbsxanası^[d]) - Çex şairi

Yulius Fuçik
çex. Julius Fučík
Doğum adı	Julius Jaroslav Fučík
Təxəllüsü	J. F. Pavlov
Doğum tarixi	1903
Vəfat tarixi	1943
Vəfat yeri	Berlin, Üçüncü Reyx və ya Plyötsenzee həbsxanası[d], Berlin, Üçüncü Reyx
Vəfat səbəbi	asılma[d]
Təhsili	Karlov Universiteti[d]
Fəaliyyəti	tərcüməçi, jurnalist, yazıçı, naşir, tənqidçi, redaktor
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

O, nəinki Çexiyada, eləcə də bütün dün­­­yada antifaşist ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən bi­­ri­dir. Onun məşhur "Faşist zindanından səslər" əsəri milyonların rəğ­­bətini qazanmışdır. Praqanın "Pankrats" həbsxanasında yazılmış bu əsəri ölməz tatar şairi Musa Cəlilin Moabit faşist zindanında yaz­dı­ğı "Quşcuğaz" şeiri ilə, o cümlədən, çağdaş Azərbaycan poe­zi­ya­sı­nın tanınmış nümayəndəsi Xəlil Rza Ulutürkün rusların Lefortovo həbs­xanasında yazdığı silsilə şeirlərilə müqayisə etmək olar. Y.Fu­çik həm də odlu oçerkləri ilə sonsuz məhəbbət qazanmış görkəmli bir jurnalist olmuşdur. Əbəs yerə deyildir ki, Beynəlxalq Jurnalist mü­kafatı məhz Y. Fuçikin adını daşıyır.

Y.Fuçik Sovet dövründə yaşamış bir sıra Azərbaycan ya­zı­çı­la­rı kimi kommunist əqidəli olmuşdur. Elə bu səbəbdən də onun ət­ra­fın­da mübahisələr bu gün də səngimək bilmir. Lakin bizi cəlb edən nə onun antifaşist yazıları, nə də sosializmi təbliğ edən əsərləridir. Bir tədqiqatçı kimi bizim diqqətimizi özünə çəkən Y.Fuçikin Şərqlə bağ­lılığıdır. Bir şərqli olaraq məni həmişə Avropa yazıçılarının, o cüm­lədən Hötenin, Şillerin, Şekspirin, Bayronun, Volterin Şərqlə bağ­lı təmasları maraqlandırmışdır.Lakin bu təmaslar Azərbaycan ədə­biyyatşünaslığında hərtərəfli tədqiq olunmuşdur. Çex yazıçısı Yu­lius Fuçikin həyat və yaradıcılığında Şərqlə bağlı məsələlər isə bu günə qədər ayrıca şəkildə tədqiqat obyekti olmamışdır.

Y.Fuçikin böyük məhəbbət göstərdiyi ikinci ölkə Sovetlər İtti­fa­­qı idi. Məlumdur ki, o, iki dəfə Sovet İttifaqında olmuşdur. İlk də­fə Y.Fuçik Sovet İttifaqına zəhmətkeşlərin nümayəndəsi kimi 1930-cu ildə dörd aylıq səfərə yola düşür. Onun bu səfər haq­qın­da­kı qeydlərində oxuyuruq: "Sovet İttifaqına bir turist kimi gəl­mək­də əsas məqsədim Sovet xalqı barəsində həqiqətləri öz gözlərimlə gör­­mək, onun mahiyyətini öyrənmək idi" (1, 85). Sovet İtti­fa­qı­na ilk səfərindən sonra o, "Sabahımız dünən olan ölkədə" əsərini ya­zır. Bu əsər yazıçının Orta Asiya haqqında reportajlar toplusun­dan ibarətdir. Çexoslovakiyaya qayıtdıqdan sonra isə Y. Fuçik So­vet­­lər İttifaqı haqqında bir ildə 370 mühazirə oxuyur. Lakin hər də­fə onun bu cəhdləri təpkilərlə qarşılanır. Belə ki, həmin dövrdə Çe­xoslovakiyada SSRİ haqqında həqiqətləri söyləməyə icazə ve­ril­mir­di. Y.Fuçik məqalələrini bəzən "Karel", "Vojan", "Jozef", bə­zən də imzasız dərc etdirirdi.

1934-cü ildə ÇKP-nin tapşırığı ilə o, ikinci dəfə SSRİ-yə gə­lir. Burada o, iki il "Rudé právo"nun SSRİ-dəki müxbiri kimi fəa­liyyət göstərir. Vətənə qayıtdıqdan sonra Fuçik gizli surətdə ya­şayır, polisdən gizlənməli olur. Çox keçmir ki, Şərq xalqlarının hə­yatından, onların əmək rəşadətindən, birinci beşilliyin qəhrə­man­­larından oçerklər silsiləsi yazdığına görə onu həbs edirlər. Həbs­xanadan çıxandan sonra Y.Fuçik oçerklərini çap etdirməyə bö­yük səy göstərir. Lakin senzura onun kapitalist rejimini ifşa edən bü­töv səhifələrinin üstündən xətt çəkir. Belə olduqda o, kitabı ağ yer­lərlə buraxmağa razılıq verir. O, inanırdı ki, oxucu onsuz da bura­xılmış bu ağ yerlərin mahiyyətini başa düşəcək.

Doğrudur, o, SSRİ-ni özünün ikinci vətəni hesab edirdi, lakin onun diqqətini daha çox özünə cəlb edən Orta Asiya idi. Y.Fuçik So­­vet İttifaqında olarkən Orta Asiyaya 3 dəfə - 1930, 1934 və 1935-ci il­lərdə səyahət etmişdir (2, 5.).

Y.Fuçikin Orta Asiya səfərlərinin tarixi olduqca maraqlıdır. O,­ Sovet İttifaqına ilk dəfə 1930-cu ildə fəhlə nümayəndə heyətinin tər­­kibində gəlmişdi. Nümayəndə heyəti 1925-ci ildə Çexoslovakiya köç­­­künləri tərəfindən əsası qoyulan və Bişkek şəhərinin ya­xın­lı­ğın­­da yerləşən "İntergelpo" kooperativindən dəvət almışdı. (Koo­pe­­ra­tivin əsasını Orta Asiyaya iş dalınca gələn çex fəhlələri təşkil edir­­dilər). Bu, Orta Asiyada olan ilk xarici nümayəndə heyətlərin­dən biri idi.

Y. Fuçik Orta Asiyaya gedərkən yolda Ryazandan keçməli olur. Bu zaman o, bir dəmiryolçu ilə rastlaşır və onun Çe­xos­lo­va­ki­ya­dan olduğunu gördükdə ona bildirirlər ki, burda Çe­xos­lo­va­kiya-dan olan legionerləri "çexosobak" (çex iti) adlandırırlar, çünki on­lar vaxtilə ağqvardiyaçıların tapşırığına əsasən çoxlu sayda rusların ke­şişlərini, mülkədarlarını qırmışlar (1, 85).

Y.Fuçikin Orta Asiya səyahəti Sızrandan başladı. Bu artıq Avropanın qurtaracağı demək idi. Oradan sonra geniş, boz çöllər baş­layırdı. Yalnız hərdənbir yurdlara, tərəkəmə qazaxların böyük ça­dırları və gildən düzəldilmiş kiçik daxmalarına rast gəlinirdi. La­kin bir qədər sonra çöl qurtarır və səhra başlayır. Beşillik dövründə səh­rada tikilmiş ilk şəhər Saksaul idi. Sonra Fuçik Qazaxıstanın keç­miş paytaxtı Qızıl Orda şəhərini təsvir edir və qeyd edir ki, bu şə­hər indi Alma Ata adlanır. Maraqlıdır ki, çex yazıçısı öz oçerk­lə­rin­də Orta Asiyanı keçmiş adı ilə "Türküstan" adlandırır. Biş­kekdə on­ları Çexoslovakiyadan olan fəhlələr – ruslar, qırğızlar, uk­ray­­na­lı­lar qar­şılayır. Yazıçı qeyd edir ki, "Mən burada 15 dildə nəğ­mə eşit­dim" (1,18). Mərkəzi Asiyada Mərkəzi Avropa öl­kəsinin vətən­daş­la­rını, yəni çexləri gördükdə o öz təəccübünü giz­lədə bil­mə­di. Bu, çex­lər­dən təşkil olunmuş Orta Asiyada yer­lə­şən "İnter­qel­po"nun üzvləri idi.

Sonra Çexoslovakiya nümayəndə heyəti Bişkekə gəldi. Bu­ra­da Y. Fuçik Orta Asiyaya gələrkən nümayəndə heyətinin yol­da qar­­şılaşdığı çətinliklərdən, Çexoslovakiya zəhmətkeşlərinin vəziy­yə­­tindən, Sovet İttifaqı ilə kapitalist dövlətləri arasında mövcud olan fərqlərdən danışdı. Nümayəndə heyəti ilə respublika qə­zet­lə­ri­nin növbəti görüşü zamanı jurnalistlər Fuçiki "fəxri müx­bir­"­ adı­na layiq gördülər. Nümayəndə heyətinə verilən de­pu­tat ki­tab­ça­sı­nı Fuçik ömrü boyu qiymətli bir sənəd kimi qoruyub saxlayırdı. Vax­tının çox hissəsini Fuçik Çexoslovakiya kommunasında keçirdi, Biş­kek istirahət evində, kolxozlarda, müəssisələrdə oldu. Qırğız ko­­ma­sında ocaq başında oturarkən Fuçik ağır keçmişdən və yeni şən həyat haqqında söhbətlər eşidirdi. Nümayəndələr Bişkekdən çı­xıb Alma Ataya çatdılar. Səhərisi gün onlar "İnterqelpo"nun rəh­bər­ləri ilə görüşüb tikintinin vəziyyətindən, onun Orta Asiya üçün əhə­miyyətindən danışdılar. Sonra nümayəndə heyəti Daşkəndə gə­lib "Paxta-Aral" sovxozuna yollandı. Bu barədə Daşkəndin "Şərq həqiqəti" qəzetində "Çexoslovakiya nümayəndə heyəti Türk­sibdə" adlı məlumatlandırıcı məqalə çap olunmuşdu. Qəzetin müx­biri yazırdı: "Moskvaya tərkibində 5 nəfər olan Çexoslovakiya nü­mayəndə heyəti gəldi. Bişkekdə yerləşən Çexoslovakiya kənd tə­sər­rüfatı kommunası tərəfindən dəvət olunan nümayəndə heyəti Türk­sibə, oradan isə kommunarların həyatı ilə tanış olmaq üçün Çe­xoslovakiya kommunasına yola düşdülər" ( 1, 94).

Orta Asiya səfəri Y. Fuçikə fəhlə və kəndlilərin ilk dövlətini gör­mək, yeni dünyanın fatehi - SSRİ-nin Kolumbu olmaq imkanı ver­mişdi. O, burada rast gəldiyi insanlarda səmimi çöhrə, təbii dav­ra­nış, xoş və gülərüz görürdü. Müxtəlif xalqların pambıq tar­la­la­rın­da, laboratoriyalarda, dağlarda, səhralarda, zavodlarda fəhlələr, zər­bə­çilər, elm adamları, sürücülər, artistlər, əsgərlərlə görüşürdü. Çox qısa zamanda Fuçik onlarda özünə qarşı inam, rəğbət hissi oya­da bilirdi, onlar isə öz növbəsində Fuçikə ürəklərini açırdı. Məhz bu inanılmaz səmimiyyət Fuçikdə Şərq haqqında sonsuz mə­həb­bətlə əsərlər yazmağa sövq edirdi. Onun Orta Asiya haqqında re­por­tajları sanki bir nəğmə idi, çünki o burada özünü son dərəcə ra­hat, azad və xoşbəxt hiss edirdi.

Geriyə qayıtdıqdan sonra Y. Fuçik bir qayda olaraq müxtəlif dai­rələrdə çıxış edərək Sovetlər ölkəsini müdafiə edirdi. Əgər nə­zə­rə alsaq ki, o dövrdə Çexoslovakiya hələ də SSRİ-nin möv­cud­lu­ğu­nu de yure tanımamışdı, onda yazıçının bu çıxışlarından sonra ona qarşı ciddi təpkiləri başa düşmək çətin olmaz. Bu yolda Fuçik də­fələrlə azadlıqdan məhrum olmuş, ayrı-ayrı cəzalara düçar ol­muş­­dur. Birinci dəfə o " Yaşasın Qızıl Ordu" dediyinə görə 10 gün, ikinci dəfə Praqada "Slavyan adasında" Rusiyadan olan nüma­yə­n­də" kimi çıxış etdiyi üçün 6 gün həbs cəzası almışdı. Ümu­miy­yət­lə, Fuçik 1930-34-cü illər arasında, başqa sözlə SSRİ-yə birinci sə­fəri ilə ikinci səfəri arasında Sovetlər ölkəsi ilə bağlı çıxışlarına gö­­rə dəfələrlə çərimə edilmiş, yaxud həbsə salınmışdır. Və­ziy­yə­tin çı­xılmaz olduğunu görən Çexoslovakiya Kommunist Partiyası onu Pra­qadan uzaqlaşdırmaq üçün "Rudé právo" qəzetinin SSRİ-də xü­su­si müxbiri təyin edir. Beləcə, 1934-cü ildə Y.Fuçik ikinci də­fə Or­ta Asiyaya gəlir.

Üçüncü dəfə isə Fuçik Orta Asiyaya 1935-ci ilin yanvarında sə­ya­hət edir. Bir neçə gün Daşkənddə qaldıqdan sonra Fərqanəyə ge­dir. Bu səfər nəticəsində Fuçik Vətənə döndükdən sonra "Rudé právo"" qəzetində bir neçə məqalə dərc etdirir. Bu silsilə oçerklər bir qayda olaraq "Qeydlər və söhbətlər" başlığı altında verilir. Bu­na əsas səbəb o idi ki, Fuçik məhz həmsöhbətlərinin danışdıqlarını, on­ların fikir və düşüncələrini, eyni zamanda Orta Asiyanın bu sadə, la­kin gözəl insanları haqqında onda yaranmış olan sonsuz təəs­sü­rat­ları qələmə almaq istəmişdir. Təbiidir ki, bu zaman müəllif geniş su­jetli bitkin bir bədii əsər yazmaq fikrindən uzaq idi.

Burada yazdığı məqalə və reportajları o bir qayda olaraq əsə­rin əvvəlində yazıldığı məkan və tarixlə birgə göstərmişdir. Hər bir mə­qalə və reportajın sonunda isə ilk dəfə dərc olunduğu qəzetin və ya jurnalın adı və tarixi verilirdi. Doğrudur, Fuçikin " Sabahımız dü­nən olan ölkədə" („V zemí, kde zítra již znamená včera") kitabında Şərqlə bağlı yalnız iki məqalə var­dır: onlardan biri "Çəyirtkə və din", digəri isə "Qızıl Ordalı kom­somolçu qız" adlanır (3).

4 il ərzində, yəni birinci səfəri ilə ikinci səfəri arasında Y. Fu­çik Orta Asiyada baş verən böyük dəyişiklikləri müqayisə etmək im­kanı əldə edir və görür ki, doğrudan da, bu müddət ərzində bu­rada nəhəng iqtisadi, ictimai, mədəni yüksəlişə nail olunub. Hər şey­dən əvvəl insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlər - insanın əmə­yə, cəmiyyətə, dövlətə, kişinin qadına, cəmiyyətin isə uşaqlara mü­nasibəti dəyişib.

Y. Fuçikin Orta Asiyada gördüyü bütün dəyişikliklər son­ra­dan yazdığı əsərlərində öz əksini tapır. Lakin onun qələmə aldığı bu reportajlar heç də hansısa bir turistin təsvir etdiyi felyetonlara bən­zəmir. Onun əsərlərində gizli bir həyat eşqi, həqiqət acısı var. Ey­ni zamanda o, yüksək məsuliyyətli bir müxbir kimi Şərq hə­qi­qət­lərini böyük ustalıqla qələmə almışdır. Belə ki, Fuçik özünün Şərq xalqları ilə təmasdan aldığı sonsuz təəssüratlarını bütün dünya ilə bölüşmək istəyirdi. Onun reportajları ayrı-ayrı konkret faktlara söy­kənir, hərəsinin öz rəngi, öz ahəngi vardı. Lakin bu faktlar eyni za­manda canlı insan obrazlarını, onların yaratdığı xariqələri özündə əks etdirirdi. Adama ilk baxışdan tipik görünən bu adi həqiqətləri ta­pıb üzə çıxartmaq, ona xüsusi ideya və məna vermək yazıçıdan bö­yük istedad və bacarıq tələb edirdi. Bu rəngarəng reportajları qə­ləmə almaq üçün həm də yazıçının güclü müşahidə qabiliyyəti ol­malı idi.

Y.Fuçikin Orta Asiya səyahətləri onun həyat və yaradıcılığında silinməz iz buraxmışdır. Bu o deməkdir ki, yazıçının Şərqlə təmasları çox dərin köklərə malik olmuş və bu səbəbdən də çex oxucusunun ekzotik Şərq dünyası ilə yaxından tanışlığı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir

Ədəbiyyat

• 1. Фучик Ю. О Средней Азии. Ташкент, 1960.
• 2. Fučik J. V zemí milované. Reportáže ze Sovětského svazu. Praha, 1950.
• 3. Fučik J. V zemí, kde zítra již znamená včera. Praha, 1