Yuxarı Açaluk
Yuxarı Açaluk (inquş Йоккха Ачалкхе) - İnquşetiya Respublikasının Malqobek rayonunda yerləşən kənd.[4][5]
| Yuxarı Açaluk | |
|---|---|
| Йоккха Ачалкхе, Черкъий-Юрт | |
 | |
| 43°20′49″ şm. e. 44°41′51″ ş. u. | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 473 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəsmi dili | |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Poçt indeksi | 386338 |
.svg)
Coğrafiyası redaktə
Kənd Açaluk çayının hər iki sahilində, regional mərkəz Malqobekdən 30 km cənub-şərqdə və Maqas şəhərindən 25 km şimal-qərbdə yerləşir.
Ən yaxın yaşayış məntəqələri: şimal-qərbdə - Qeyrbek-Yurt kəndi, şimal-şərqdə - Orta Açaluk, cənub-şərqdə - Barsuki və Plievo kəndləri, cənubda - Nazran şəhəri və cənub-qərbdə - Dolakovo və Kantışevo kəndləri.[6].
Açaluk çayı kəndin şimal kənarından axır. Çay əsasən yağışla qidalanır və buna görə yay fəslində tez-tez quruyur. Kəndin mərkəzində, şimal yamacını qəbiristanlıqlar tutan “Bur-boarz” məzarlığı var.
Kənd hər tərəfdən təpələrlə əhatə olunmuşdur və ərazi əsasən yüksəklikdədir. Açıq ərazilərdə tez-tez müxtəlif heyvan və bitki növlərinə rast gəlinir: dovşan, tülkü, dovşan, kəklik və s.[7].
Kənddə məşhur adlarda çoxlu təpə var: "İki qəbirin təpəsi", "Köpək təpəsi". Yaxınlıqda qurudulmuş bataqlıqlar var. Orta Açaluk yaxınlığındaki heyvanlar üçün suvarma yerinin yaxınlığında təmiz bulaqlar olan bir gölməçə var idi. Bu gün bu gölməçə hər tərəfdən qamışlarla əhatələnib.[7].
Etimologiyası redaktə
Kəndin adı yerləşdiyi vadidə axan Açaluk çayından gəlir. Lakin toponim adının dəqiq mənşəyi hələ müəyyənləşdirilməyib.
İnquş tədqiqatçıları Kodzoyev N. və Qazikov B. "Açaluk" termininin türk mənşəli olmasını irəli sürdülər. Belə düşünülür ki, monqol-tatar işğalı zamanı xanın yaxın adamlarından birinin çaya yaxınlaşaraq ondan bir qurtum su içdi və dedi: "Açalki". Bu söz türk dilində "acı-duzlu su" kimi tərcümə olunur.
Başqa bir versiyaya görə, burada çaya öz adını vemriş Kabarda şahzadəsi Açalukonun kəndi vardı.
Tarix redaktə
XIX əsrin əvvəllərində bu ərazi Kiçik Kabardanın bir hissəsi idi və kabardalılar tədricən qərbə doğru axan Açaluk çay vadisində yaşayırdılar.
Yuxarı Açalukun adı ilk dəfə 1820-ci il sənədlərində, torpaqları Kabardiya knyazlığından aldıqdan sonra dağlara köçmək qərarına gəlmiş inquşları məskunlaşdırmaq üçün Rusiya İmperatoru II Aleksandr tərəfindən azad edildiyi zaman qeyd edildi.[8]
Yerli məlumatlara görə, Bekovların nümayəndələrinin Yuxarı Açaluk kəndinə ilk məskunlaşanlar olduğu güman edilir.[9] Çelikov, Çaniyev, Qoqiyev, Akiyev, Yevloyev və digər adları da daxil olmaqla 1820-ci illərdə mağaralı Bekov Çerxin rəhbərliyi ilə Bekov klanı 60 həyət ölçüsündə müasir kəndin ərazisində məskunlaşdı və ilk məskunlaşanlar dağın ətəyində yerləşdilər. Ən təpədə təhlükə olduqda bu barədə kəndlilərə tez bir məlumat verən bir gözətçi dayandı. Sakinlər növbə ilə kəndi qoruyurdular.[9]
İnquş şairi və maarifçisi Tembot Bekov yazır: “Beləliklə, Bur-boarza ətrafında Açaluk kəndi quruldu. Yaşıl parça ilə bir buynuzu bükərək, Boer-Boarz ətrafında üç dairə düzəltdilər, ağ bir qoç kəsdilər; Hamının gözü qarşısında Camar Çerkje əlində bir fincan bal və ov tüfəngi tutaraq və ov tüfəngləri dualar söylədi. ”
İnsanlar tədricən bu yerlərə yerləşdilər, evlər tikdilər, ev təsərrüfatları qurdular. 1886-cı ildə Yuxarı Açalukda artıq 195 məhəllə var idi və demək olar ki, 1200 nəfər burada yaşayırdı.
1932-1934-cü illərdə İnquş kəndlərində, xüsusən də Açaluk kəndlərində dəhşətli bir qıtlıq oldu. Yuxarı Açalukda gündə bir dəfə çörək verilən yalnız bir yer olduğu bilinir. Bu qıtlığa güclü quraqlıq və sonrasında meydana gələn məhsul azlığı səbəb oldu.[9]
1944-cü ilin fevralında inquş xalqı deportasiya edildikdən sonra dağlı İnquşetiya Gürcüstana birləşdi, düzənlik ərazi isə Qroznı bölgəsinə daxil olan Qalaşki bölgəsi istisna olmaqla Şimali Osetiya Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının bir hissəsi oldu. Yaşayış məntəqələrinin adları kütləvi şəkildə dəyişdirildi. 29 aprel 1944-cü ildə Açaluk rayonunun Nartovski rayonu, Yuxarı Açaluk kəndinin Yuxarı Asilik adlandırılması haqqında fərman verildi.[8][10]
1957-ci ildə inquşlar əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtdılar. 1958-ci ildə Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının yenidən qurulması ilə köhnə adlar yaşayış məntəqələrinə qaytarıldı.
Əhali redaktə
Əhalinin sayı redaktə
| İl | 1926 | 2002 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əhali | 2859 | 8513 | 8871 | 8962 | 9061 | 9208 | 7468 | 7489 | 7633 | 7756 | 7943 | 8112 | 8229 | 8337 | 8399 | 8457 |
Əhalinin milli tərkibi redaktə
2010-cu ildə aparılan siyahıya almaya görə Yuxarı Açalukun milli tərkibi belədir:[16]
| Millət | Sayı nəf. |
Ümumi əhaliyə nisbəti, % |
|---|---|---|
| inquşlar | 7399 | 99,1 % |
| digərləri/bilinməyən | 69 | 0,9 % |
| cəmi | 7468 | 100,00 % |
İstinadlar redaktə
- ↑ 1 2 http://www.gks.ru/free_doc/2016/oktmo/tom4_oktmo.rar.
- ↑ 1 2 GEOnet Names Server. 2018.
- ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
- ↑ "Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-рз «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»". 2018-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-25.
- ↑ "Поиск кодов ОКАТО. Сельское поселение Верхние Ачалуки, Малгобекский район". 2018-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-25.
- ↑ "Карта Чечни и Ингушетии" (rar). не ранее 1995. 2012-02-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-02. Объём 8 МБ
- ↑ 1 2 Чапанов А. К. Село Верхние Ачалуки: история и современность// Материалы региональной научно-практической конференции студентов, аспирантов и молодых учёных «Молодые исследователи — в поиске». Назрань, 2012. С. 126.
- ↑ 1 2 Куркиев А. О некоторых топонимических названиях плоскостной Ингушетии. Журнал «Литературная Ингушетия». Назрань, 2002, № 2 (20).
- ↑ 1 2 3 Чапанов А. К. Село Верхние Ачалуки: история и современность// Материалы региональной научно-практической конференции студентов, аспирантов и молодых учёных «Молодые исследователи — в поиске». Назрань, 2012. С. 125.
- ↑ В Президиум Верховного Совета РСФСР. Президиум Верховного Совета Северо-Осетинской АССР просит утвердить его постановление о переименовании населённых пунктов в новых районах, вошедших в состав Северо-Осетинской АССР... Arxivləşdirilib 2022-03-28 at the Wayback Machine (см. документ № 99)
- ↑ 1 2 "Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года" (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2019. July 19, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- ↑ "Россия / Rossija". pop-stat.mashke.org (ingilis). January 11, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- ↑ "Том 1. Численность и размещение населения". www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. September 11, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- ↑ "ЧИСЛЕННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ". www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2012. May 13, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- ↑ "ЧИСЛЕННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ". www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2013. May 13, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- ↑ "Том 4. Таблица 04-04. Население Ингушетии по национальности и владению русским языком". 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-22.