"Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi

"Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi — Naxçıvan şəhərinin cənubunda, XVIII əsrdə inşa edilmiş memarlıq abidəsi. 23 oktyabr 2010-cu il tarixdən burada Xan Sarayı Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi fəaliyyətə başlamışdır.

Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi
Ölkə	Azərbaycan
Şəhər	Naxçıvan
Yerləşir	Əcəmi seyrangahı
Vəziyyəti	fəaliyyət göstərir
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
İstinad nöm.	5295
Naxçıvan xan sarayı

Tarixi

Xan sarayı tarix-mədəniyyət abidəsi Naxçıvan şəhərində Xan dikində, Möminə Xatın türbəsinin yaxınlığında yerləşir. Naxçıvan xanı I Kalbalı xan Kəngərliyə və onun varislərinə məxsus olan bu saray Azərbaycanın orta əsrlər memarlığının nadir incilərindən biridir. Abidənin binası 1780-ci ildə, 1797-ci ildən 1820-ci ilədək Naxçıvan xanlığının hakimi olmuş Ehsan xanın atası Kalbalı xan Kəngərli tərəfindən tikdirilmişdir. Naxçıvan xanlığının əsasını qoyan Heydərqulu xan və onun varisləri bu yaşayan saray kompleksdə yaşamışdır. Həmin kompleksindən indiyədək qalan ən möhtəşəm bina Xan sarayıdır. Bir vaxtlar həmin binalarda Naxçıvan Şəhər Polis İdarəsi, hərbi idarələr, Naxçıvan (sonralar Babək) rayon xəstəxanası fəaliyyət göstəribdi. Heydərqulu xanın oğlu Şükrulla xanın nəvə-nəticələri 1920-ci ilədək burada yaşamışlar. I Kalbalı xanın tərəfindən inşa etdirilmiş Xan sarayına sonralar onun oğlu I Ehsan xan tərəfindən əlavələr olunmaqla təmir olunmuş, dövrünün diqqətçəkən memarlıq nümunəsi kimi diqqəti çəkmişdir. İsveçrəli səyyah Dyubua de Monpere Parisdə “Qafqaz ətrafında səyahət” adlı 6 cildlik əsərində ona yüksək qiymət verərək yazmışdır: “Bu qədim abidələr arasında Naxçıvanın indiki hakimi Ehsan xan özünün İran dəbinə uyğun bir neçə həyət və xeyli bəzədilmiş zəngin otaqlardan ibarət sarayını tikdirmişdir”. Azərbaycanda sovet hökuməti qurulandan sonra – 1926-cı ildə Naxçıvana elmi axtarışlara gələn arxeoloq V.M.Sısoyev “Araz üstdə Naxçıvan” əsərində abidə haqqında belə yazmışdır: “Hazırda (1926-cı il, yay) Atabəy qülləsindən cənub-qərbdə geniş bağ və tikililərdən sonra böyük ikimərtəbəli ev – keçmiş Naxçıvan xanlarının sarayı yerləşir. Yəqin ki, bu, həmin saraydır ki, haqqında Dyubua de Monpere söhbət açıb. Güman ki, bu sarayı Naxçıvan xanı Ehsan xan tikdirib (ola bilər ki, yenidən bərpa etdirib?) Yuxarı mərtəbədə bir neçə kiçik otaqlar var, ancaq binada çox böyük salon var. Divarların bir hissəsi güzgülərlə bəzədilib. Bundan əlavə, həm içəri, həm də eşik divarlarda pəncərələrdəki şüşələr rənglidir. İndi bu binada məktəb yerləşir”. Şərq memarlığı üslubunda inşa edilən saray XVIII əsrin ortalarından XX əsrin əvvəllərinədək Naxçıvan xanlarının yaşayış evi olmaqla yanaşı, həm də xanlıq dövründə dövlətin siyasi iqamətgahı funksiyasını yerinə yetirmişdir. Naxçıvan xanı Rəhim xan da burada yaşamışdır. Xan Sarayı müxtəlif dövrlərdə baxımsız vəziyyətə düşsə də, qorunub saxlanmışdır. 1998-2020-ci illərdə binada Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyi fəaliyyət göstərmiş, 2010-cu ildən isə Xan Sarayı Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyinin ekspozisiyası yerləşdirilmişdir.

Memarlıq quruluşu

Xan Sarayının binası zirzəmidən və ikinci mərtəbədə yerləşən 8 otaqdan ibarətdir. Bişmiş kərpicdən tikilmiş, pəncərələrdə şəbəkə üslubundan, otaqlarda qala qədim Naxçıvan yaşayış evlərinə xas taxça formalarından geniş istifadə olunmuşdur. Binanın yüksək təpə (Xan diki) üzərində inşa edilməsi onu son dərəcə əzəmətli və gözəl göstərir. Xan Sarayı 3600 m² sahəsi olan saray kompleksinin qərbində, xan dikinin relyefinə uyğun olaraq üzü günçıxana tərəf inşa edilmişdir. Xan Sarayı kompleksində 42x8 m ölçüdə yardımçı bina, yeni inşa olunmuş hovuz, su quyusu, yaşıllıq zolaqları, bəzək və meyvə ağacları var. Bina iki mərtəbəlidir. Vaxtilə saray iki ayrı-ayrı bölmədən ibarət olub. Cənub bölmə inzibati işlər və yüksək mənsəbli qonaqların qəbulu, şimal bölmə isə xan ailəsinin yaşayışı üçün istifadə olunmuşdur. Bölmələrə ikimərtəbəli, balkon tipli çatma tağlı dəhlizlərdən girilmişdir. Hal-hazırda sarayda muzey yerləşdiyinə görə yalnız cənub dəhlizdən istifadə olunur. Bölmələr arasında daxili keçid yaradılmışdır. Dəhlizlər əsas fasaddan qabağa çıxarıldığı üçün binaya xüsusi gözəllik verir. Dəhlizlərə qırmızı qum daşı ilə döşənmiş pilləkənlərlə qalxılır. Pilləkənlərin ətrafı kərpiclə hörülüb və ağac məhəccərlərlə əhatə olunub.

Xan Sarayının ümumi sahəsi 382 m²-dir. Divarlarının qalınlığı 60 sm-dən 1,1 m arasında dəyişir. Bina 20x20x5 sm ölçüdə bişmiş kərpiclə tikilmişdir. Birinci mərtəbədə 3 otaq, 2 mərtəbədə 8 otaq (2 zal) və otaq kimi istifadə olunan vestübüllərin üzərində 2 mansar yerləşir. Hər iki mansardan dəhlizlərin üstündəki açıq balkonlara çıxış var. Mansarlara vestübüllərdən açılmış kərpic pilləkənlərlə qalxılır. Xan Sarayının cənub zalı daha dəbdəbəlidir. Qonaq qəbulu üçün nəzərdə tutulmuş zalın qərbində döşəmədən 40 sm hündürlükdə taxt yaradılmışdır. Taxtlı güşənin açılan pəncərələri yerdən tavana qədər şəbəkələrlə, tavanı isə kiçik güzgü parçaları ilə nəfis bəzədilmişdir. Zalın digər divarları taxçalar, nəbati və süjetli rəsmlərlə işlənmişdir. Sonralar aparılan çoxsaylı təmir və bərpa işləri zamanı rəsmlər pozulmuş və ya üzəriləri suvaqla örtülmüşdür. Zalın əzamətini cənub divardakı, ətrafı həndəsi formalar və güzgü parçaları ilə bəzədilmiş buxarı daha da artırır. Bina divarlara yerləşdirilmiş iki buxarı vasitəsilə isidilirmiş.

Muzeyin ekspozisiyası

Muzey yarandığı dövrdə 150 eksponatla fəaliyyətə başlasa da, hazırda eksponatların sayı 3 minə yaxındır. Həmin eksponatların 334-ü ekspozisiya zallarında nümayiş və təbliğ edilir, digər hissəsi isə fond otaqlarında qorunub mühafizə olunur. Birinci mərtəbədə iş otaqları, fond, təsərrüfat otağı və digər yardımçı sahələr, ikinci mərtəbədə 8, üçüncü mərtəbədə isə 1 sərgi-ekspozisiya salonu fəaliyyət göstərir. Eksponatlar içərisində arxiv sənədləri, Naxçıvan xanlarının şəcərəsi, xəritəsi, xanlığın tarixi və atributları ilə bağlı nəşr olunan kitablar və xanlığın xəritəsi mövcuddur. Burada bütün xalça növlərinin (xovlu: gəbə, zili və xovsuz: sumax, vərni, kilim, palaz, şəddə, cecim və s.) və xalça məmulatlarının (məfrəş, heybə, xurcun, çuval, örkən və s.) nümunələri nümayiş etdirilir. Muzeydə Gəncə–Qazax, Quba–Şirvan, Qarabağ, Təbriz–Naxçıvan xalçaçılıq məktəblərinə XVIII-XIX əsrlərə aid xalça nümunələri saxlanılır. Çeşnilərinə görə "Qollu çiçi", "Pirəbədil", "Alpan", "Qədim əfşan", "Ovçuluq", "Zili", "Köhnə buta", "Naxçıvan", "Qasımuşağı" və s. xalçalarla yanaşı, süjetli xalçalar Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin portreti toxunmuş xalça (xalq rəssamı K.Əliyev), "Leyli və Məcnun", "Qarabağ mənzərəsi", "Boz qurdlar", "Gəncə gözəli" və s. da əhəmiyyətli yer tutur. Muzeydə məişət əşyaları – misgərlik nümunələri, saxsı və çini qablar, qədim kişi və qadın milli geyimləri də nümayiş etdirilir. Muzeyin, mənbələrin toplandığı ikinci, salonunda 40 ədəd eksponat, şüşə qapaqlı 5 vitrin və 16 divar taxçası vasitəsilə nümayiş etdirilir.

Həmçinin bax

• Naxçıvan xanlığı
• Naxçıvan xan sarayı