Çuvaş dili

Çuvaş dili (Чăваш чĕлхи) - türk dillərinin oğur qoluna aid dil, Rusiyanın Çuvaşiya Respublikasının rus dili ilə yanaşı ikinci rəsmi dili.

Çuvaş dili
Orijinal adı	Чӑваш чӗлхи
Ölkə	Rusiya
Regionlar	Çuvaşıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Samara vilayəti, Ulyanovsk vilayəti, Saratov vilayəti
Rəsmi status	Çuvaşıstan
Danışanların ümumi sayı	1 152 404
Təsnifatı
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
türk dilləri Bulqar dilləri Çuvaş dili
Yazı	kiril əlifbası (çuvaş əlifbası)
Dil kodları
QOST 7.75–97	чув 795
ISO 639-1	cv
ISO 639-2	chv
ISO 639-3	chv
Dilin strukturlarının dünya atlası	chv
Atlas of the World’s Languages in Danger	338
Ethnologue	chv
IETF	cv
Glottolog	chuv1255
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müqayisə

Müqayisə

Azərbaycanca	Çuvaşca
hə	tata (тата); həmçinin ta (та), te (те)
yox	ş'ux (çух)
mən; həmçinin bən ("mən" sözünün arxaik halı, hazırda əsasən türkcədə "ben" variantında görülür)	epĕ (эпĕ)
sən	esĕ (эсĕ)
o; həmçinin ol ("o" sözünün arxaik halı, hazırda bəzən poeziyada istifadə edilir)	văl (вăл), u (у)
biz	epir (эпир)
siz	esir (эсир)
onlar	vĕsem (вĕсем)
kim	kam (кам)
nə; həmçinin nəmə, nəmənə	mĕn (мӗн)
harada	ăş'ta (ăçта)
haçan (yəni "nə zaman, nə vaxt")	xăş'an (хăçан)
necə	mĕnle (мĕнле)
bütün	pĕtĕm (пĕтĕм); həmçinin pur (пур), purte (пурте)
yarı, yarım, yarımçıq	ş'urma (çурма)("yarı, yarım, yarımçıq" mənasında)
ayrı	urăx (урăх)
böyük	pısăk (пысăк)
kiçik; həmçinin buçuq / puçuq (əsasən türkcədə "yarı, yarım" mənasında "buçuk" şəklində görülür)	pĕçĕk (пĕчĕк)
yeni	ş'ĕnĕ (çĕнĕ)
çürük	ş'ĕrĕk (çĕрĕк)
qalın	xulăn (хулăн)
dar	tǎvǎr (тǎвǎр)
uzun	vărăm (вăрăм)
uzaq, iraq	inş'e (инçе); həmçinin inçe (инче)
yovuq (yəni "yaxın")	ş'ıvăx (çывăх)
qısa	kĕske (кĕске)
ağır	yıvăr (йывăр)
yüngül	ş'ămăl (çăмăл)
çin ("doğru, gerçək, həqiqi" mənalarında, məsələn "arzularınız çin olsun" ifadəsindəki kimi)	çǎn (чǎн)
dolu	tulli (тулли)
düz	türĕ (тӱрĕ)
tən, dənk (yəni "bərabər")	tan (тан)
yumru	çǎmǎr (чǎмǎр)
incə	ş'inçe (çинче)
quru	xărăk (хăрăк)
islaq, yaş (yəni "nəm, sulu")	islençĕk (исленчĕк)
ölü	vilĕ (вилӗ)
diri, sağ	çĕrĕ (чĕрĕ)
sağlam	sıvă (сывă)
sağlıq, sağlamlıq	sıvlăx (сывлăх)
isti	ăşă (ăшă)
soyuq	sivĕ (сивĕ)
qatı, bərk	xıtă (хытă)
axmaq ("gic, ağılsız, səfeh" mənasında)	uxmax (ухмах)
ər, erkək	ar (ар)
bahadur (yəni "qoçaq, qorxmaz")	pattăr (паттӑр)
ata	atte (атте); həmçinin adi (ади)
ana; həmçinin aba (dial.)	anne (анне); həmçinin abi (аби), abay (абай)
uşaq	aça (ача)
oğul	ıvăl (ывӑл)
qız	xĕr (хӗр)
kişi	kaççă (каччă) (Qeyd: bu söz çuvaş dilində "gənc, cavan oğlan" mənasında işlədilir)
qonşu	kürşĕ (кӳршӗ)
qonaq	xăna (хӑна)
dost	tus (тус)
yoldaş	yultaş (юлташ)
ad	yat (ят)
can	çun (чун)
adam, insan	edem (эдем); həmçinin etem (этем)
din	tĕn (тӗн)
Tanrı	Tură (Турă)
iş	ĕş' (ӗҫ)
alqı-satqı, alış-veriş, ticarət	sutu-ilü (суту-илӳ)
uc (yəni "nəyinsə sonu, kənarı, qırağı, nöqtəsi")	vĕş' (вĕç) ("uc" mənasında) (Qeyd: əgər bu söz tək halda, arzu cümləsi/sözü və ya əmr cümləsi/sözü kimi (yəni optativ olaraq) istifadə edilsə (yəni "vĕş'! / вĕç!" kimi), o zaman "uc" mənasından başqa həm də omonim olan "uç!" (yəni "uçmağa başla, havalan, qanadlan") mənasında da anlaşıla bilər)
iz	yĕr (йĕр)
yara	suran (суран)
oyun	văyă (вӑйӑ)
en, enlilik	an (ан)
araba	urapa (урапа)
ip, kəndir	ş'ip (çип)
səs	sasă (сасӑ)
sabun	supănʹ (супӑнь)
kükürd	kükěrt (кӳкĕрт)
şəkər	saxăr (сахӑ)
sağ (yəni "sağ tərəf")	sıltăm (сылтăм)
sol (yəni "sol tərəf"), solaxay	sulaxay (сулахай)
orta	vata (вата)
daraq	tura (тура)
tük	tĕk (тĕк)
saç	ş'üş' (çӳç)
saqqal	suxal (сухал)
baş	puş' (пуç)
beyin	mime (миме)
göz	kuş' (куҫ)
gözlük, eynək	kuş'lăx (куҫлӑх)
yaş ("göz yaşı" mənasında)	ş'ulʹ (ҫуль) (Qeyd: bu söz çuvaş dilində arxaikləşib, və hazırda yalnızca "göz yaşı" mənasındakı "kuş'-ş'ul" (куҫ-ҫуль) ifadəsində görülür)
qulaq	xălxa (хăлха)
dodaq	tuta (тута)
dil	çĕlxe (чӗлхе)
diş	şăl (шӑл)
ağız	ş'ăvar (çăвар)
boğaz	pır (пыр) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir)
çənə	yanax (янах)
qan	yun (юн)
damar	tımar (тымар)
dəri	tir (тир)
sümük	ş'ămă (шӑмӑ)
əl, qol	ală (алӑ)
ovuc	ıvăş' (ывăç)
barmaq	pürne (пӳрне)
dırnaq	çĕrne (чĕрне)
ayaq	ura (ура)
qıç, bud	pĕş'ĕ (пĕçĕ)
öfkə (yəni "ağciyər")	üpke (ӳпке)
qarın	xırăm (хырăм)
boyun	măy (мăй)
arxa, kürək, sırt	ş'urăm (çурăм)
döş, məmə, əmcək	çĕçĕ (чĕчĕ); həmçinin çĕjĕ (чĕжĕ)
köks (yəni "sinə")	kăkăr (кăкăр)
ürək	çĕre (чĕре)
bağır (yəni "ciyər")	pĕver (пĕвер)
böyrək	püre (пӳре)
1) il (365 günə və ya 12 aya bərabər zaman vahidi) 2) yol (keçid) 3) yaş ("doğuluş, dünyaya gəlmə günündən keçən vaxt, il; insanın, heyvanın, bitkinin böyüməsində, inkişafında dövr; ömür" mənasında (məsələn "Yaşın neçədir?", "Onun 20 yaşı var"))	ş'ul (çул) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir) '
yarın (yəni "sabah, ertəsi gün")	ıran (ыран)
gecə	kaş' (каç)
gün, gündüz	kun (кун)
gün, günəş	kun (кун), xĕvel (xĕвел)
ay	uyăx (уйӑх)
ulduz	ş'ăltăr (ҫӑлтӑр)
su	şıv (шыв); həmçinin şuu (шуу)
sıvı (yəni "maye, sulu")	şĕvĕ (шĕвĕ)
köpük	kăpăk (кӑпӑк)
çay ("isti içki" mənasında)	çey (чей)
çay, axarsu, irmaq (əsasən türkcədə "çay, axarsu" mənasında "ırmak" şəklində görülür)	şıv (шыв), yuxanşıv (юханшыв), ş'ırma (çырма)("çay, irmaq" mənasında; omonim sözdür)
göl	külĕ (кӳлĕ)
dəniz	tinĕs (тинĕс)
sal ("üzərində suda üzmək, şey daşımaq və ya bir sahildən o biri sahilə keçmək üçün bir və ya bir neçə sıra bir-birinə bağlanmış şalbanlardan ibarət nəqliyyat vasitəsi" mənasında)	sulă (сулӑ)
gəmi	kimĕ (кимӗ)
göy	kăvak (кӑвак)
yaşıl	yeşĕl (ешĕл); əsasən simĕs (симĕс)(dilimizdəki "səmiz" sözüylə qohumdur)
qara	xura (хура)
sarı (yəni "ağ rəng"; "sarı" sözünün ikinci mənası)	şură (шурă)
sarı (yəni "sarı rəng"; "sarı" sözünün əsas mənası)	sară (сарă)
qızıl (yəni "qırmızı"; "qızıl" sözünün dilimizdə artıq köhnəlmiş mənası)	xĕrlĕ (хĕрлĕ)
qonur (yəni "qəhvəyi rəng")	xămăr (хӑмӑр)
dəmir	timĕr (тимĕр)
qapı	xapxa (хапха) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz "darvaza, böyük qapı" mənasında istifadə edilir)
eşik (yəni "qapı")	alăk (алăк)
körpü	kĕper (кĕпер)
yuva	yăva (йӑва)
yurd	ş'urt (çурт) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz "ev" mənasında istifadə edilir)
bölüm	pülĕm (пӳлӗм) (Qeyd: çuvaş dilində bu söz "otaq" mənasında istifadə edilir)
kömür	kămrăk (кӑмрӑк); həmçinin kăvar (кăвар)
baqır (yəni "mis")	păxăr (пӑхӑр)
altun (yəni "qızıl")	ıltăn (ылтӑн)
gümüş	kĕmĕl (кĕмĕл)
inci	ĕnçĕ (ĕнчĕ)
üzük	ş'ĕrĕ (ҫӗрӗ)
qazan	xuran (хуран)
ələk, xəlbir, süzgəc	ala (ала)
qaşıq	kaşăk (кашӑк)
bıçaq	pekĕ (пекӗ); həmçinin ş'ĕş'ĕ (ҫӗҫӗ)
balta	purtă (пуртӑ)
dağ	tu (ту); həmçinin sărt (сӑрт)(dilimizin bəzi dialektlərində və bir neçə türk dillərində "dağlıq, təpəlik ərazi" mənalarında istifadə edilən "sırt" sözüylə qohumdur)
yer	ş'ĕr (çĕр)
torpaq	tăpra (тăпра)
yük, ağırlıq	ş'ăk (ҫӑк)
daş	çul (чул)
toz	tusan (тусан)
duz	tăvar (тăвар)
yağ	ş'u (ҫу)("yağ" mənasında)
bal	pıl (пыл)
süd	sĕt (сĕт)
yumurta	ş'ămarta (ҫӑмарта)
dad	tut (тут)
dadlı	tutlă (тутлă)
şorba	yaşka (яшка); həmçinin şürpe (шӳрпе)
göbələk	kămpa (кӑмпа)
soğan	suxan (сухан)
yemiş ("meyvə" mənasında)	ş'imĕs (ҫимӗс)
alma	ulma (улма)
üzüm	iş'ĕm (иҫӗм)
giləmeyvə	ş'ırla (ҫырла)
arpa	urpa (урпа)
urluq ("toxum, dənə" mənasında)	vărlăx (вăрлăх)
anbar	ampar (ампар)
un	ş'ănăx (ҫӑнӑх)
at	ut (ут)
qısraq, madyan	kĕsre (кӗсре)
yəhər	yĕner (йӗнер)
it	yıtă (йытă)
ilan	ş'ĕlen (ҫӗлен)
kərtənkələ	kalta (калта)
balıq	pulă (пулă)
qarışqa	kătkă (кӑткӑ)
hörümçək	ereşmen (эрешмен)
kəpənək	lĕpĕş (лӗпӗш)
qurd ("həşərat növü" mənasında)	xurt (хурт)
bit ("həşərat/parazit növü" mənasında)	pıytă (пыйтă)
birə	părş'a (пӑрҫа)
aslan, arslan (yəni "şir")	arăslan (арăслан); həmçinin uslan (услан)(dial.)
tülkü	tilĕ (тилӗ)
ayı	upa (упа)
quş	kayăk (кайăк)
toyuq	çăxă (чӑхӑ)
durna	tărna (тӑрна)
qaz ("quş növü" mənasında)	xur (хур)
göyərçin	kăvakarçăn (кӑвакарчӑн)
laçın	laççăn (лаччăн)
porsuq	purăş (пурӑш)
qunduz	xăntăr (хӑнтӑр)
donuz	sısna (сысна)
inək	ĕne (ӗне)
öküz	văkăr (вăкăр)
dəvə	tĕve (тӗве)
keçi	kaçaka (качака)
eşşək	aşak (ашак)
yun	ş'ăm (ҫӑм)
buynuz	măyraka (мăйрака)
quyruq	xüre (хӳре)
qanad	ş'unat (çунат)
orman (yəni "meşə")	vărman (вăрман)
ağac	yıvăş' (йывăç)
yarpaq	ş'ulş'ă (çулçă)
qabıq	xupǎ (хупǎ)
çiçək	ş'eş'ke (ҫеҫке); həmçinin çeçek (чечек)
bulud	pĕlĕt (пĕлĕт)
şimşək, ildırım	ş'iş'ĕm (ҫиҫӗм)
yağmur, yağış	ş'umăr (ҫумӑр)
damla, damcı	tumlam (тумлам)
palçıq	pılçăk (пылчăк)
yel ("külək" mənasında)	ş'il (ҫил)
tüstü, tütün	tĕtĕm (тĕтĕм)
kül	kĕl (кĕл)
od, alov	vut (вут); həmçinin ş'ulăm (çулăм)
buz	păr (пăр)
qar	yur (юр)
qış	xĕlle (хӗлле)
yaz	ş'ur (ҫур)
yay	ş'u (ҫу)("yay fəsli" mənasında)
güz (yəni "payız")	kĕr (кĕр)
olmaq	pulma (пулма)
demək	teme (теме)
yemək	ş'ime (çиме)
içmək	ĕş'me (ĕçме) (Qeyd: bu söz çuvaş dilində "içmək" felindən başqa həm də "içki" mənasını da daşıyır)
işləmək	ĕş'leme (ĕçлеме)
başlamaq	puş'lama (пуçлама)
bişirmək	pĕş'erme (пĕçерме)
qatışdırmaq	xutăştarma (хутăштарма)
almaq	ilme (илме)
asmaq	usma (усма)
açmaq	uş'ma (уçма)
acmaq	vış'ma (выҫма)
atlanmaq ("at üstünə minmək" mənasında)	utlanma (утланма)
oxumaq	vulama (вулама)
baxmaq	păxma (пăхма)
basmaq	pusma (пусма); həmçinin taptama (таптама)(dilimizdəki "taptalamaq" sözüylə qohumdur)
pozmaq	păsma (пăсма)
qapamaq (yəni "bağlamaq")	xupma (хупма); həmçinin pitĕr (питĕр)(dilimizdəki "bitirmək" sözüylə qohumdur)
qovalamaq	xăvalama (хăвалама)
əkmək	akma (акма)
tikmək	ş'ıxma (ҫыхма)
ısırmaq (yəni "dişləmək")	ş'ırtma (çыртма)
ağrımaq	ıratma (ыратма)
əmmək	ĕmme (ĕмме)
tapmaq	tupma (тупма)
daramaq	turama (турама)
tüpürmək	surma (сурма)
qusmaq	xĕsme (хĕсме)
üfürmək, üfləmək	vĕrme (вĕрме)
fışqırmaq, fısqırmaq (yəni "fit çalmaq")	şiletme (шилетме)
kişnəmək	kĕş'enme (кĕçенме)
gülmək	kulma (кулма)
görmək	kurma (курма)
görünmək	kurănma (курăнма)
eşitmək	iltme (илтме)
iyləmək, qoxlamaq	şăşlama (шăшлама)
qoşmaq, əlavə etmək	xuşma (хушма)
bilmək	pĕlme (пĕлме)
öyrənmək, öyrəşmək	vĕrenme (вĕренме)
anlamaq	ănlanma (ăнланма)
aldatmaq	ultalama (улталама)
qorxmaq, ürkmək	xărama (хăрама)
titrəmək	çĕtreme (чĕтреме)
enmək	anma (анма)
tərləmək	tarlama (тарлама)
tökmək	tăkma (тăкма)
yanmaq	ş'unma (ҫунма)
yazmaq	ş'ırma (çырма)("yazmaq" mənasında; omonim sözdür)
yaşamaq	purănma (пурăнма)
ölmək	vil'me (вильме)
öldürmək	vĕlerme (вĕлерме)
savaşmaq	ş'apăş'ma (çапǎçма)
vuruşmaq	vărş'ma (вӑрҫма)
güləşmək	kĕreşme (кĕрешме)
təpmək, təpikləmək, təpik vurmaq	tapma (тапма)
ovlamaq	uxatana ş'üreme (ухатана çӳреме)
vurmaq, çapmaq, çırpmaq	ş'apma (çапма)
burmaq	părma (пăрма)
buraxmaq	păraxma (пăрахма)
kəsmək	kasma (касма)
soxmaq, sancmaq, batırmaq	çikme (чикме)
cırmaqlamaq, dırnaqlamaq	çărmalama (чăрмалама); həmçinin çĕrme (чĕрме), şăyărma (шăйăрма)
paylamaq	paylama (пайлама)
ayırmaq	uyărma (уйăрма)
bölmək	pülme (пӳлме)
yarmaq ("qırmaq, yarıya bölmək, ayırmaq" mənalarında)	ş'urma (ҫурма)("yarmaq" mənasında)
qazmaq	çavma (чавма)
üzmək ("suda üzmək, su ilə hərəkət etmək" mənasında)	işme (ишме)
axmaq ("suyun, mayenin axması" mənasında)	yuxma (юхма)
uçmaq	vĕśme (вĕçме)
çatmaq, yetmək	ş'itme (çитме)
yerimək, yürümək, getmək, ötmək, addımlamaq	ş'üreme (çӳреме); həmçinin utma (утма)
varmaq (yəni "harasa getmək, harasa istiqamətlənmək")	pırma (пырма)
gəlmək	kil'me (кильме)
girmək	kĕrme (кĕрме)
keçmək	kaş'ma (каçма), kuş'ma (куçма)
uzanmaq, yatmaq	vırtma (выртма)
durmaq	tăma (тăма)
vermək	parma (парма)
satmaq	sutma (сутма)
tutmaq	tıtma (тытма)
qısmaq, sıxmaq	xĕsme (хĕсме)
oturmaq, oturtmaq, otuzdurmaq	lartma (лартма)
itələmək	tĕkme (тĕкме); həmçinin tĕrtme (тĕртме)
dartmaq	turtma (туртма)
sürtmək	sătărma (сăтăрма); həmçinin sĕrme (сĕрме)
sərmək	sarma (сарма) (Qeyd: bu söz çuvaş dilində "sərmək" felindən başqa həm də "süfrə" mənasını da daşıyır)
sarmaq, sarımaq	sırma (сырма)
səpmək, səpələmək	sapma (сапма)
sevmək	savma (савма)
yumaq ("su ilə təmizləmək" mənasında)	ş'uma (ҫума)
yıxamaq (yəni "yumaq"), yaxalamaq ("yumaq" mənasında)	uxma (ухма)
silmək	şălma (шăлма); həmçinin şălsama (шăлсама)
atmaq	ıvǎtma (ывǎтма)
oynamaq	vıl'ama (выльама)
donmaq	şănma (шăнма)
şişmək	şış'ma (шыçма)
say, san	sum (сум)
saysız	sumsăr (сумсăр)
1 - bir	pĕrre (пĕрре); həmçinin pĕr (пӗр)
2 - iki	ikkĕ (иккĕ); həmçinin ikĕ (икӗ), ik (ик)
3 - üç	viş'ş'ĕ (виҫҫӗ); həmçinin viş'ĕ (виҫӗ), viş' (виҫ)
4 - dörd	tăvattă (тӑваттӑ); həmçinin tăvată (тӑватӑ), tăvat (тӑват)
5 - beş	pillĕk (пиллӗк); həmçinin pilĕk (пилӗк)
6 - altı	ulttă (улттӑ); həmçinin ultă (ултӑ), ult (улт)
7 - yeddi	ş'iççĕ (ҫиччӗ); həmçinin ş'içĕ (ҫичӗ), ş'iç (ҫич)
8 - səkkiz	sakkăr (саккӑр); həmçinin sakăr (сакӑр)
9 - doqquz	tăxxăr (тӑххӑр); həmçinin tăxăr (тӑхӑр
10 - on	vunnă (вуннӑ); həmçinin vun (вун)
20 - iyirmi	ş'irĕm (ҫирӗм)
30 - otuz	vătăr (вӑтӑр)
40 - qırx	xĕrĕx (хӗрӗх)
50 - əlli	allă (аллӑ); həmçinin ală (алӑ), al (ал)
60 - altmış	utmăl (утмӑл)
70 - yetmiş	ş'itmĕl (ҫитмӗл)
80 - səksən	sakărvunnă (сакӑрвуннӑ); həmçinin sakărvun (сакӑрвун)
90 - doxsan	tăxărvunnă (тӑхӑрвуннӑ); həmçinin tăxărvun (тӑхӑрвун)
100 - yüz	ş'ĕr (ҫӗр)
1000 - min	pin (пин)

İstinadlar

• Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии
• Picket in defense of the Chuvash in Cheboksary
• Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
• Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
• Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту