Özbək dili
Özbək dili (özbəkcə: Oʻzbek tili, Oʻzbekcha və ya Oʻzbek turkchasi) — özbəklərin dili.[2] Özbəkistannın dövlət dili, türk dillərinin cənubi–şərq və ya karluq qrupuna daxildir.[2] Bu dildə danışanlar əsasən Özbəkistanda, qismən Əfqanıstanda, Tacikistanda, Qırğızıstanda, Qazaxıstanda, Türkmənistanda və Rusiyada da yaşayırlar. Müxtəlif dialektləri vardır.
| Özbək türkçəsi | |
|---|---|
| Orijinal adı | Oʻzbek tili, Ўзбек тили (/ozbek/) |
| Ölkələr |
Özbəkistan – 22 646 900 (2010)[q 1] Əfqanıstan – 2 900 000 (2010) Tacikistan – 1 020 820 (2010)[q 2] Qırğızıstan – 772 600 (2009)[q 3] Qazaxıstan – 435 833 (2009)[q 4] Türkmənistan – 389 500 (1995)[q 5] Rusiya – 273 451 (2010)[q 6] Çin və s. |
| Rəsmi status |
Özbəkistan Əfqanıstan (regional)[1] |
| Tənzimləyən təşkilat | Əlişir Nəvai adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu |
| Danışanların ümumi sayı | ≈ 28 500 000 (2010) |
| Reytinq | 50 |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| Yazı | latın əlifbası, kiril əlifbası, ərəb əlifbası (özbək yazısı) |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | узб 710 |
| ISO 639-1 | uz |
| ISO 639-2 | uzb |
| ISO 639-3 | uzb, uzn, uzs |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | uzb |
| Ethnologue | uzb |
| ABS ASCL | 4306 |
| IETF | uz |
| Glottolog | uzbe1247 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Özbək dilinin təşəkkülündə qıpçaq, oğuz, karluq və uyğur tayfa birliklərinin dialektləri iştirak etmişdir.
Özbək dili, xarakterik baxımdan digər Türk ləhçələrindən fərqli xüsusiyyətlərə sahibdir. Səs uyğunlaşmasının olmaması
və özündə Karluk, Qıpçaq və Oğuz ağızlarından ünsürləri saxlayan tək Türk ləhcəsi olması, bu fərqliliklərdən
bəziləridir.[3]
- Özbək dilinin kiril qrafikalı əlifbası :
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о |
| П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц |
| Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | Ў ў |
| Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ |
- Özbək dilinin latın qrafikalı əlifbası :
| A a | B b | D d | E e | F f | G g | H h | I i |
| J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p | Q q |
| R r | S s | T t | U u | V v | X x | Y y | Z z |
| Oʻ oʻ | Gʻ gʻ | Sh sh | Ch ch | ʼ |
Mündəricat
MənbəRedaktə
- ASE, VII cild, Bakı, 1983, səh. 403
QeydlərRedaktə
- ↑ Özbəkistan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin (qısa ÖRDSK) 1 yanvar 2010-cu il tarixinə verdiyi rəsmi məlumata əsasən bu ölkə əhalisi 28001443 nəfər, etnik özbəklərin sayı isə 22878120 nəfər olmuşdur (Mənbə: Узбеки. Ответственные редакторы - З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издательство “Наука”, Москва, 2011, стр. 53-64. – ISBN 978-5-02-036991-7). ÖRDSK bu rəqəmləri 12 yanvar 1989-cu il siyahıyaalınması əsasında hesablamışdır (Mənbə: Узбеки. Ответственные редакторы - З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издательство “Наука”, Москва, 2011, стр. 53-64. – ISBN 978-5-02-036991-7). 1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Özbəkistanda 19810077 nəfər əhali qeydə alınmış, onlardan 14142475 nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. Siyahıyaalınma zamanı etnik özbəklərdən 13955712 nəfər özbək dili, 63568 nəfər rus dilini, 123195 nəfər isə öz xalqının dilindən fərqli digər dilləri ana dili olaraq bəyan etmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 186763 nəfər) 43844 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi; etnik özbək olmayanlardan (toplam 5667602 nəfər) 172377 nəfəri özbək dilini ana dili, (qalan 5495225 nəfər qeyr-özbəkdən) 766874 nəfəri isə ikinci sərbəst danışdığı dil olaraq göstərmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində ana dili olaraq 14128089 nəfər, ikinci dil olaraq isə 810718 nəfər danışırdı (iki göstərici üzrə toplam 14938807 nəfər və ya bütün ölkədə yaşayan 19810077 nəfər əhalinin 75.410141%-i); bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 13999556 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 98.989434%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. ÖRDSK 2010-cu ilin əvvəli üçün etnik özbəklərin, həmçinin digər xalqlardan nə qədərinin ana dili və ikinci dil olaraq olaraq özbək dilində danışdığı haqqında təxminini yayımlamamışdır. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (98.989434%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1 yanvar 2010-cu il tarixinə etnik özbəklərdən 22646921 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür və bu bütün ölkədə özbək dilində danışanların minimum sayı hesab edilə bilər.
- ↑ 21-30 sentyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Tacikistanda etnik özbəklərin sayı 1054726 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 1020820 nəfər (özbəklər 926344 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 903211 nəfər, laqaylar 65555 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 60392 nəfər, qonqratlar 38078 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 37831 nəfər, durmənlər 7608 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7565 nəfər, qataqanlar 7601 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7552 nəfər, barlaslar 5271 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 0 nəfər, yüzlər 3798 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 3798 nəfər, minqlər 268 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 268 nəfər, kesamirlər 156 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 156 nəfər, semizlər 47 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 47 nəfər), tacik dilini ana dili hesab edənlər 22043 nəfər (özbəklərdən 21999 nəfər, laqaylardan 35 nəfər, qonqratlardan 5 nəfər, barlaslardan 4 nəfər), rus dilini ana dili hesab edənlər 867 nəfər (özbəklərdən 866 nəfər, laqaylardan 1 nəfər), digər dilləri ana dili hesab edənlər 10996 nəfər (özbəklərdən 268 nəfər, durmənlərdən 43 nəfər, laqaylardan 5127 nəfər, qonqratlardan 242 nəfər, qataqanlardan 49 nəfər, barlaslardan 5267 nəfər) olmuşdur. Siyahıyaalınmada durmənlərin, laqayların, qonqratların, qataqanların, barlasların etnik və dil baxımdan qeyri-özbək kimi qeydə alındıqlarını nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, 10996 nəfə olaraq görünən üçüncü kateqoriyada olanların əksəriyyəti ana dilini özbək dili olaraq göstərmişdir. 2010-cu il siyahıyaalınmasında özbək dilini ana dili hesab edən ancaq digər etnik qruplara daxil olan şəxslərin sayı haqqında məlumatlar yayımlanmamışdır, baxmayaraq ki bu göstərici üzrə tacik və rus dillərinə aid məlumatlar yayımlanmışdır. Beləki, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən ölkədə qeydə alınmış 7564502 nəfərdən 7498938 nəfəri öz xalqının dilini, qalan əhalidən isə 27809 nəfəri öz xalqının dilini yox tacik dilini, 7851 nəfəri rus dilini, 29904 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. Ehtimal etmək olar ki, ikinci ən çox danışılan dil olan özbəkcəni digər etnik qrupların nümayəndlərindən olan insanlar (əslində özbəklərin sub-etnik qurupları olan ancaq siyahıyaalınmada ayrı göstərilmiş, 29904 nəfərin içərisnində hesablanılmış və ümumi sayları 10728 nəfər olan durmənlərdən, laqaylardan, qonqratlardan, qataqanlardan və barlaslardan başqa geridə qalan 19176 nəfər nəzərdə tutulmalıdır) da ana dili olaraq siyahıyaalınma zamanı göstərmişdirlər və bu say 29904 nəfərin içərisinə daxil edilmişdir. Bütün qeyd edilmiş məlumatlar üçün istinad olaraq bax: Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, саҳ. 12-16
- ↑ 24 mart 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 4822938 nəfər idi, əhalinin 664950 nəfəri öz etnik mənsubiyyətini özbək olaraq göstərmişdir. Yenə həmin siyahıyaalınmaya əsasən etnik özbəklərin 654527 nəfəri (və ya 98.4 32514%-i) ana dili olaraq özbək dilini göstərmişdir. Bütün ölkədə isə müxtəlif etnoslardan (yalnız 4657496 nəfər ana dilinin hansı dil olduğunu qeyd etmişdir) toplam 673967 nəfər (və ya ana dilini göstərənlərin 14.47587%-i) ana dilinin özbək dili olduğunu göstərmişdir.; 24 mart-2 aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 5362793 nəfər olmuşdur, bütün etnik qruplardan ana dilinin hansı dil olduğunu bildirmiş 3830556 nəfər qırğız dilini, 772.6 min nəfər isə özbək dilini ana dili kimi göstərmişdir (və ya digər mənbə: П.И. Дятленко. Русский язык в Кыргызстане: современное положение, тренды и перспективы (PDF)). İstinad olaraq bax: Перепись населения и жилищного фонда Киргизской Республики 2009 г. Книга 1. Основные социально-демографические характеристики населения и количество жилищных единиц: 2009, Бишкек: ОАО Учкун.
- ↑ 25 fevral-6 mart 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qazaxıstan əhalisi 16009597 nəfər, onlardan etnik özbəklər 456997 nəfər, etnik özbəklərdən öz xalqının dilini ana dili hesab edənlər isə 435833 nəfərdir. İstinad olaraq bax: Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан. Итоги Национальной переписи населения 2009 года в Республике Казахстан. Статистический сборник /Под ред. А.Смаилова/ Астана, 2010, стр. 251
- ↑ 12 ynavar 1989-cu il siyahıyaalınması na əsasən Türkmənistan əhalisi 3522717 nəfər, onlardan 317333 nəfəri isə etnik özbəklər idi; etnik özbəklərdən 302189 nəfəri öz xalqının dilini, 10417 nəfəri türkmən dilini, 4555 nəfəri rus dilini, 172 nəfəri isə öz xalqının dilindən fəqli digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 15144 nəfər) 1403 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi. Beləliklə bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 303592 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 95.669848%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. 10-21 yanvar 1995-ci il siyahıyaalnmasına əsasən Türkmənistanın de-yuri əhalisi 4437570 nəfər, onlardan etnik özbəklər isə 407109 nəfər olmuşdur; onlardan 2423 nəfər rus dilini ana dili hesab edirdi, ana dili olaraq rus dilindən qeyri dillərdə danışan etnik özbəklərin sayı haqqında məlumatlar verilməmişdir. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (95.669848%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1995-ci ildə siyahıyaalınma tarixində etnik özbəklərdən 389481 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür.
- ↑ 14-25 oktyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Rusiyanın de-yuri əhalisi 142856536 nəfər idi, onlardan 137227107 nəfər siyahıyaalınma zamanı etnik mənsubiyyətini göstərmişdir ki, onlardan da 289862 nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində danışa bilənlərin sayı 273451 nəfər idi.
İstinadlarRedaktə
- ↑ Əfqanıstan İslam Respublikasının 4 yanvar 2004-cü ildə qəbul edilmiş konstitusiyasının I bölmə, XVI maddəsində yazılıb: Ölkədə puştu, dari, özbək, türkmən, bəluc, paşayi, nuristani, pamiri, ərəb və digər dillərdə danışılır, puştu və dari dilləri dövlətin rəsmi dilidir. Özbək, türkmən, bəluc, paşayi, nuristani və pamiri dilləri danışanlarının çoxluq təşkil etdikləri yerlərdə puştu və dari dillərindən sonra üçüncü rəsmi dil hesab edilirlər. Mənbə: The Constitution of Afghanistan – Year 1382, Chapter One, Article Sixteen / in Pashto and Dari (PDF)Orijinal mətn (ing.)
From among the languages of Pashto, Dari, Uzbeki, Turkmani, Baluchi, Pashai, Nuristani, Pamiri (alsana), Arab and other languages spoken in the country, Pashto and Dari are the official languages of the state.
The Turkic languages (Uzbaki and Turkmen), Baluchi, Pashai, Nuristani and Pamiri (alsana) are – in addition to Pashto and Dari – the third official language in areas where the majority speaks them. The practical modalities for implementation of this provision shall be specified by law.
- ↑ 1 2 ASE, VII cild, Bakı, 1983, səh. 403
- ↑ Erdem,KONUR,"ÖZBEK TÜRKÇESİNDE HÂL EKLERİ",Turkoloji.cu.edu.tr
