Vikipediya

Öztürkcə

Öztürkcə və ya Öz Türkcə — xarici dillərin təsirindən azad, təmiz türkcədir. Saf-türkçülük isə istifadə olunan dildən yad mənşəli sözlərin çıxarılaraq onların yerinə türk mənşəli sözlərin qoyulmasını hədəfləyən bir yanaşmadır.

Tarixi inkişafı

redaktə

Türkcənin saflaşdırılması və ya sadələşdirilməsinin vacibliyi fikrinin tarixi Tənzimat dövrünə gedib çıxır.[1] Ziya Paşa dildə əcnəbi sözlərin olmasını türkcəyə xas lüğətlərin olmaması və türkcə ilə bağlı vəsaitin olmaması ilə əlaqələndirirdi.[2] İbrahim Şinasi dildəki ərəb və fars sözlərinin türk dilinə uyğun yazılmalı olduğunu müdafiə edirdi. Bu düşüncələrinə görə dövrün digər sənətkar və ziyalılarından tənqidlər almışdı.[3] Şinasi, Mustafa Rəşid paşanın rəsmi yazışmalarda sadə dildən istifadəsini[4] şeir və qəzet dilinə tətbiq etməklə türkcənin qismən sadələşdirilməsində öncül olmuşdur.[5] Şinasinin “Şairin evliliyi” əsəri dil xüsusiyyətləri baxımından dilin sadələşməsinin, xalq dilinə meylin başlanğıcı hesab olunur.[2] Həmin dövrdə başqa bir ədəbiyyat xadimi Səid bəy də bu fikirləri müdafiə etmişdir.[4] Bu fikirləri o, bu sətirlərlə ifadə etmişdir: “Arapça isteyen Urban’a gitsin. Acemce isteyen İran’a gitsin. Ki biz Türk'üz bize Türkî gerektir”[6] O, bu fikirləri müdafiə etsə də, əsərlərində ərəb və fars söz və birləşmələrindən istifadə etməyə davam etmişdir. Namiq Kamal elmi terminlərin, xüsusən də tibbi anlayışların ərəb və latın dillərindən alınması əvəzinə, türkcə qarşılıqlarından alınmasını müdafiə edirdi.[2] Danışıq dili ilə yazı dili arasındakı fərqə də diqqət çəkən Namiq Kamal yazı dilinin sadələşdirilərək xalqın anlaya biləcəyi bir dilə çevrilməli olduğunu düşünürdü. Türk dilində göyərçin, hörümçək kimi sözlər olduğu halda, kebuter, ankebut kimi əcnəbi sözlərdən istifadənin əleyhinə olan Əhməd Midhət Əfəndi "Osmanlıcanın Islahı" adlı məqaləsində ərəb dilinə xas olan izafət, sifət, müsəkkər, müənnəs, müfred, cəm kimi qrammatik qaydaların türk qrammatikasına daxil edilməməsini, türkcəyə ərəb dilindən ayrı bir dil kimi yanaşmağı və qrammatik qaydalar yaratmağı müdafiə edirdi.[2] Türk dilindəki əcnəbi mənşəli sözlərin hər an tərk edilə biləcəyini bildirən Şəmsəddin Sami ət deyəndə lahim və ya guşt, göy durarkən isə səma, sipihr, fələk, asiman, gendun kimi sözlərin işlədilməsinə qarşı çıxırdı.[2] Əhməd Vəfik paşa o dövrdə etirazlarla qarşılansa da, sadə və kobud türkcə kimi lüğətlərdə yer almamış və getdikcə xalq dilində unudulmağa başlayan abanmak, albeni, bağdaşmak, başlangıç, benimsemek, bitkin, bulgu, çatlak, çıkar, çılgın, dargın, dişlek, doğrulmak, dokunaklı, dolmuş, dönüştürmek, düşünce, esnek, ezgi, gelişmek, gezgin, görgü, ıkınmak, ilişik, kalıntı, kanıksamak, katlamak, kavşak, kaydırak, kollamak, kuruntu, ödlek, özen, pısırık, sağlamak, sağlam, saklambaç, sayın, sevimli, sezgi, soluk, sürekli, sürüm, süs, toplamak, toptan, vurgun, yadırgamak, yanardağ, yaşıt, yatalak, yorum kimi bir çox sözləri Lehçe-i Osmanî lüğətinə əlavə etmiş, ayrıca yazılarında türkcə ibarə qaydalarından istifadə edərək, muhayyir’ül-ukul yerinə akıllar muhayyiri, zevk-i civanan yerinə civanan zevki yazaraq, özündən sonra gələn yeni dil yazarlarına böyük təsir göstərmişdir.[7] "Gənc Qələmlər" çətiri altında toplaşan Ömər Seyfəddin və Ziya Göyalp Yeni Dil Hərəkatı ilə dilin sadələşdirilməsinin zəruriliyini müdafiə etdilər.[8] “Yeni Dilli Yazarlar”a nəzər salanda diqqət çəkən başqa bir cəhət də, bu “sadələşdirmə” ideyasının təkcə ədəbi mənada deyil, həm də ideoloji mənada olmasıdır.[9] Xüsusən də Ziya Göyalp əsrlərində, “Orta Asiya türkcəsi” adlanan və yüzillər boyu işlədilməyən sözlər yer almışdır. Nümunə olaraq Ziya Göyalpın “Qızıl dastan” şeirində turan, ulus, budun, kurultay, ogan kimi sözlər yer almışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, təmizlənmədən danışmaq mümkün deyil.


Mustafa Kamal Atatürk Cümhuriyyət elan edildikdən sonra böyük inqilabları ilə yanaşı, dilin saflaşdırılması ilə də maraqlanırdı. Türkcədəki bu saflaşma hərəkatı Dil İnqilabı adlanırdı. Mustafa Kamal Atatürkün göstərişi ilə 1932-ci il iyulun 12-də qurulan Türk Dili Araşdırma Cəmiyyəti türkcənin saflaşması ilə bağlı araşdırmalar aparıb.[10] Qurum şifahi və yazılı dillərdə ərəb və fars mənşəli sözlərin türkcə qarşılığını tapmaq üçün danışıq dilindən, tarixi mətnlərdən və qəzet sorğularından istifadə etdi. O, həmçinin mövcud türk sözlərinin kök və gövdələrinə yeni şəkilçilər qataraq yeni sözlər törətməyə çalışmışdır.[11] Söz törətmələri daha çox Falih Rıfkı Atay, Saffet Arıkan, İbrahim Necmi Dilmen, Ali Muzaffer Göker, Fuad Köprülü, Saim Ali Dilemre, Fazıl Nazmi Akalın, Yusuf Ziya Özer, Fazıl Ahmet Aykaç, Naim Hazım Onat, Necmettin Sadık, Hasan Fehmi Turhal, Şükrü Akkaya, Besim Atalay, Ahmet Cevat Emre, Ali Canip Yöntem, Hasan Reşit Tankut, Refet Ülgen, İzzet Ulvi Aykurt ve Əbdülqadir İnan ibarət ibarət Müddəalar Bələdçisi Şöbəsi vasitəsilə həyata keçirilirdi və araşdırmalar nəticəsində osmanlıcadan türkcəyə və türkcədən osmanlıcaya cib bələdçiləri nəşr olundu.[12] Bu təlimatların köməyi ilə köhnə mətnlərdən seçilərəkamaç, basınç, başkan, belge, dergi, durum, evren, kapsamak, karşıt, konut, nicelik, nitelik, öğrenci, övünç, sonuç, tarım, yanıt, yargıç; xalq dilindən toplanaraq anlam, düzenek, eşit, gider, görkem, sorgu, ürün, yoksun, yöntem; məna və orfoqrafik dəyişikliklər edərək qəzet sorğularından aday, ayrıntı, çekince, çağdaş, dayanak, deyim, doğa, duyu, etki, güdü, ilgi, kavram, konum, kural, kuram, özgün, saldırgan, sanık, sezi, sığınak, söylenti, tanım, tapınak, yansımak; başqa türk dillərindən bilim, sınav, tüzük; kök və gövdələrinə hissə əlavə etməkləanıt, araç, aşama, basın, beğeni, bakan, bencil, birey, çoğul, denge, deprem, dilekçe, direnç, doku, duruşma, düzey, eğitim, etken, etkin, evrim, genel, gösteri, kanıt, kesit, kurum, okul, onay, ödev, öğretmen, önem, önlem, özel, özet, özgür, saldırı, seçmen, somut, soyut, süre, taşıt, tepki, tören, uçak, uzman, üretim, yetenek, yetki, yüzey kimi bir çox söz türkcəyə daxil edilmişdir.[13][14] Bundan əlavə, Mustafa Kamal Atatürk 1937-ci ildə nəşr etdirdiyi “Həndəsə” kitabı ilə ərəb və fars həndəsə terminlərinə cavab olaraq açı, açıortay, boyut, uzay, teğet, eğik, yatay, düşey, dikey, yöndeş, üçgen, dörtgen, beşgen, çokgen, köşegen, eşkenar, ikizkenar, yamuk, artı, eksi, çarpı, bölü, toplam, orantı kimi bir çox türk sözlərini icad etmişdir.


Cümhuriyyətin ilk dövrlərindən sonra təmizlənmə prosesində ləngimələr olsa da, bu tendensiya davam edirdi. Nurullah Ataç anlatı, çeviri, eleştiri, etkilemek, ilginç, koşul, kurgulamak, önyargı, örneğin, yapıt kimi onlarla yeni söz meydana çıxartdı.[15][16] Ali Püsküllüoğlu "Öztürkcə lüğət"ini nəşr etdi. Kompüter mühəndisi Aydın Köksal bilişim, bilgi işlem, bellek kimi xarici anlayışların türkcə ekvivalentlərini yaradıb.[17][18] Bu sözlərdən bu gün ən çox tanınanı bilgisayar sözüdür.[19] İngilis və fransız mənşəli sözlərin türkcə qarşılığını tapmaq üçün 1970-ci ildə Türk Dil Qurumunun nəzdində Qərb mənşəli sözlərinin əvəz edilməsi komissiyası yaradılıb.[20] 1979-cu ilə qədər fəaliyyət göstərən bu komissiyanın tərkibində Samim Sinanoğlu, Tahsin Saraç, Emin Özdemir, Hasan Eren, Aqop Dilaçar, Sadettin Buluç, Tahir Nejat Gencan, Berke Vardar, Cemal Mıhçıoğlu, Semih Tezcan kimi adlar yer alıb və ileti, iletişim, seçenek, yerleşke kimi bir çox yeni söz türkcəyə gətirilib. 1983-cü ildə Türk Dil Qurumunun bir dərnək olaraq hüquqi fəaliyyətinə son qoyulması ilə öztürkçülük araşdırmaları xeyli azaldı.

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ XIX. Asır Türk Edebiyatı tarihi.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 "TANZİMAT VE MEŞRUTİYET DÖNEMİ AYDINLARININ TÜRK DİLİNİN EĞİTİMİNE VE YAPISINA BAKIŞLARI". 2007. 13 Mart 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ "Atasözünden Poetikaya: Şinasi ve Ziya Paşa'nın Şiirlerinde Söylemlerarası Bir Unsur Olarak Atasözleri". 2020. 2 Şubat 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023.
  4. ↑ 1 2 "Türk Dilinde Gelişme Ve Sadeleşme Evreleri- Agah Sırrı Levend". 1 Ocak 1960. 2 Şubat 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023. (#first_missing_last)
  5. ↑ "Batılılaşma Döneminde Şinasi ve Fransız Etkisi". 2000.
  6. ↑ "SAİD BEY, Lastik" (Türkçe). 7 Mart 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023.
  7. ↑ "AHMET VEFİK PAŞA VE TÜRK DİLİNE KATKILARI" (PDF). 2011. 4 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 Temmuz 2023.
  8. ↑ Türkçenin Sadeleşme tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi.
  9. ↑ Türkçülüğün tarihi.
  10. ↑ "Tarihçe – Türk Dil Kurumu". 18 Şubat 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023.
  11. ↑ "Türk Dil Kurumu" (PDF). 19 Ağustos 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  12. ↑ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Haziran 1935.
  13. ↑ Türkçeden Osmanlıcaya Cep Kılavuzu. 1935.
  14. ↑ Osmanlıcadan Türkçeye Karşılıklar Kılavuzu. 1935.
  15. ↑ "Nurullah Ataç'ın Sözcüklerinin Kaynakları". 2021. 4 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 Temmuz 2023.
  16. ↑ "Nurullah Ataç". 13 Mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023.
  17. ↑ "bilişim" (Türkçe). 2 Şubat 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023.
  18. ↑ "Bilişim'in ve Bilgisayar'ın İsim Babası". 17 Mart 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 Şubat 2023.
  19. ↑ "bilgisayar" (Türkçe). 5 Nisan 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Şubat 2023.
  20. ↑ "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılıklar" (PDF). Haziran 1970. 4 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 Temmuz 2023.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Öztürkcə&oldid=7286315"