Vikipediya

Türk Dil Qurumu

Türkçəni incələmək və Türkçənin inkişaf etdirmək üçün çalışmaq məqsədiylə qurulmuş dövlət qurumu

Türk Dili Qurumu (türk. Türk Dil Kurumu, TDK) — türk dilini öyrənmək və inkişaf etdirmək məqsədilə qurulan Türkiyə Cümhuriyyəti hökuməti yanında ictimai təşkilat.

Türk Dil Qurumu
TDK
Türk Dil Kurumu
Loqonun şəkli
Türk Dil Qurumunun loqosu
Fəaliyyəti Türk dilinin tənzimləyici institutu
Şüar Ölkəsini, yüksək bağımsızlığını qorumasını bilən türk milləti, dilini də xarici dillər boyunduruğundan qurtarmalıdır.
Yaranma tarixi 12 iyul 1932
Rəsmi dili Türk dili
Mərkəzi Atatürk bulvarı No.: 217, Çanqaya, 0668 Ankara, Türkiyə
Qurucusu Mustafa Kamal Atatürk
Samih Yalnızgil
Ruşen Əşrəf Ünaydın
Cəlal Sahir Ərozan
Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu[1]
Prezident Gürər Gülsevin
Vitse-prezident Feyzi Ərsoy
Büdcəsi 19.693.000₺ (2020)[2]
tdk.gov.tr
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türk Dil Qurumu Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən 12 iyul 1932-ci ildə türk dilini araşdırmaq və türkcənin inkişafı üçün fəaliyyət göstərmək üçün qurulan qurumdur. Türkiyənin paytaxtı Ankarada yerləşən qurum türk dili ilə bağlı araşdırmaların aparıldığı və nəşr olunduğu mərkəzdir. Türk Dil Qurumu 1955-ci ildən bəri müxtəlif sahələrdə mükafatlar verir. Mükafatlar hər il sentyabrın 26-da Ankarada Dil Bayramında təşkil edilən mərasimdə qaliblərə verildi. Mükafatların verildiyi sahələr zaman-zaman fərqli qaydalara uyğun olaraq dəyişdirilir. Türk Dil Qurumunun mükafatları 1983-cü ildə Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Yüksək Qurumunun tərkibinə daxil edildikdən sonra ləğv edildi. Bu gün “Türk dilinə xidmət mükafatları” verir.

Qurucuları

redaktə

Üzvləri

redaktə

Tarixi

redaktə

Qurum 1932-ci il iyulun 12-də Mustafa Kamal Atatürkün göstərişi ilə dövlətdən ayrı bir dərnək olaraq “Türk Dili Araşdırma Cəmiyyəti” adı ilə yaradılmışdır.[3][4] Qurumun qurucuları millət vəkili və dövrün tanınmış ədəbiyyat adamları olan Samih Rifat bəy, Ruşən Əşrəf Ünaydın, Cəlal Sahir Ərozan və Yaqub Qədridir. Qurumun ilk prezidenti Samih Rifat bəy, birinci baş katibi isə Ruşən Əşrəf Ünaydın olub.[5] 1933-1955-ci illərdə qurumun baş mütəxəssisi Əbdülqadir İnan[6][7][8][9], 1938-1979-cu illərdə isə Qərb dilləri üzrə baş mütəxəssisi Aqop Dilaçar olub.[10][11][12]

Türk Dili Araşdırma Cəmiyyətinin tələbi “türk dilinin öz gözəllik və zənginliyini ortaya çıxarmaq və onu dünya dilləri arasında dəyərinə layiq bir zirvəyə qaldırmaq” olaraq təyin edilmişdir. Atatürkün sağlığında 1932, 1934 və 1936-cı illərdə keçirilən üç qurultayda Qurumun rəhbər orqanları seçilib, dil siyasəti müəyyən edilib, elmi məqalələr təqdim edilib müzakirə edilib. 26 sentyabr-5 oktyabr 1932-ci il tarixləri arasında Dolmabahçe sarayında keçirilən Birinci Türk Dili Qurultayı üçün dərc edilmiş bəyannamədə bildirilirdi ki, təkcə ekspertlər, türk ədəbiyyatı müəllimləri və yazıçılar deyil, ictimaiyyətdən də iştirak etmək istəyənlərin Konqresə qatılmaları istənilirdi. Yayımlanan bəyannamədə “Kişi-qadın hər bir Türk vətəndaşı, “Dil Araşdırmaları Cəmiyyətinin üzvüdür, özünü Konqresə dəvətli saymalıdır” yazılırdı[13]. Qurultayın sonunda qurumun “Lüğət-terminologiya, qrammatika-sintaksis, tərtibat, linqvistik-filologiya, etimologiya, nəşr” adlı altı bölmədə fəaliyyətini davam etdirəcəyi qəbul edilib[14].

Atatürk özü türk dili ilə bağlı yerli və xarici araşdırmaları öyrənərək, dövrünün alimlərini türk dili ilə bağlı araşdırmalar aparmağa istiqamətləndirmişdir. Əslində türk dilinin ən qədim abidələri olan Göktürk yazılı mətnlərinin ilk iki cildi onun sağlığında nəşr olundu; 1940-cı illərdə nəşr olunan “Divanü Lüğat-it-Türk”, “Qutadqu-bilik” kimi əsərlər üzərində iş onun sağlığında aparılmağa başlandı. Daha sonra bir çox cildlərdə çıxacaq Tarama və Tərtib Lüğəti üzərində iş Atatürkün sağlığında başladı. Bu lüğətlər, 13-cü əsrdən başlayaraq Qərbi Türkcənin köhnə əsərlərindən seçilməsi və Anadolu ləhcələrində işlənən sözlərin bir araya toplanması ilə yaradılmış böyük lüğətlərdir. Müasir türkcənin qrammatikası, lüğəti, orfoqrafiyası və terminləri ilə bağlı araşdırmalar da Atatürk tərəfindən maraqla izlənilib.

Türk Dil Qurumunun yaradılması ilə birgə çağdaş türkcədə Atatürkün rəhbərliyi ilə saflaşma hərəkatı başladı. Atatürkün ölümündən sonra “Öztürkcə” hərəkatı türk ziyalıları arasında daim müzakirə olunan mövzulardan biri olub. Türk Dil Qurumu 1983-cü ilə qədər bu hərəkatın öncüllüyünü davam etdirdi.

Ölümündən az əvvəl yazdığı vəsiyyətnamədə Atatürk mülkünün bir hissəsini Türk Dil Qurumuna və Türk Tarix Qurumuna buraxıb. Lakin Atatürkün vəsiyyətinə zidd olaraq 1983-cü ildə Türk Dil Qurumu milliləşdirildi[15][16].

Türk Dil Qurumu 1940-cı ildə Nazirlər Şurasının qərarı ilə “ictimai maraq üçün çalışan dərnəklər” statusu qazanmışdır. 1951-ci ildə Demokratik Partiya hökumətinin büdcə müzakirələri zamanı qurumun maliyyəsinin kəsilməsi qərara alındı[17]. Digər mühüm struktur dəyişikliyi 1982-1983-cü illərdə baş verdi. 1982-ci ildə qəbul edilən və hal-hazırda qüvvədə olan Konstitusiya ilə Türk Dil Qurumu və Türk Tarix Qurumu, Konstitusiya qurumu olan Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Yüksək Qurumunun çətiri altına alınaraq milliləşdirildi və onların hüquqi şəxsləri dərnək olaraq ləğv edildi.

1 noyabr 1936-cı ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 5-ci dövrü və 2-ci qanunvericilik ilinin açılış nitqində Atatürk Türk Dil Qurumunun və Türk Tarix Qurumunun gələcəyi ilə bağlı arzularını bu sözlərlə ifadə etdi:

Hörmətli təhsil nazirimizin rəhbərlik etdiyi Türk Tarix Qurumunun və Türk Dil Qurumunun hər gün yeni üfüqlər açan ciddi və davamlı işini yüksək qiymətləndirirəm. Əminliklə deyə bilərəm ki, bu iki milli qurum tariximizin, dilimizin qaranlıqlar içində unudulmuş dərinliklərini, dünya mədəniyyətinin başlanğıcını təmsil etdiklərini məqbul elmi sənədlərlə üzə çıxardıqca təkcə türk millətinin deyil, bütün elm dünyasının marağını və oyanışını artıran müqəddəs bir vəzifə yerinə yetirir. Alacahöyükdə aparılan qazıntılar nəticəsində Tarix Qurumunun üzə çıxardığı beş min beş yüz illik maddi Türk tarixi sənədləri dünya mədəniyyət qəhrəmanlarının tarixinin yenidən araşdırılmasını və dərinləşdirilməsini tələb edəcək. Bir çox avropalı alimlərin iştirakı ilə keçirilən sonuncu Dil Konqresinin parlaq nəticələrini görməkdən çox şadam. Ümid edirəm ki, bu milli qurumlar qısa müddətdə milli akademiyaya çevriləcək. Bu səbəbdən inşallah, zəhmətkeş tarixçilərimizin, dilçilərimizin və alimlərimizin elmi dünya tərəfindən tanınacaq orijinal əsərlərini görməkdən məmnun olarsınız.

Nəşrləri

redaktə

Təşkilat, Güncel Türkçe Sözlük ilə yanaşı, əsasən türk dilləri ilə əlaqəli tədqiqatlar, ixtisaslaşdırılmış lüğətlər, filoloji kitablar və ədəbiyyat əsərlərindən ibarət 850-dən çox dilçilik kitabı nəşr etmişdir.

TDK, eyni zamanda, Türk Dili (1951-ci ildən), Belleten (1953-cü ildən) və Türk Dünyası (1996-cı ildən) adlı türk dili və ədəbiyyatı mövzusunda müxtəlif jurnalları nəşr edir.

Lüğət

redaktə

Türk Dili Qurumu tərəfindən nəşr olunan "Güncel Türkçe Sözlük" adlı türk dilinin rəsmi lüğətinin 2005-ci il nəşrində 104.481 söz var idi ki, onlardan təxminən 86%-ı türk, 14% -ı xarici mənşəli idilər.[18] Türk lüğətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş xarici dillər arasında ərəb, fransız, fars, italyan, ingilis və yunan dilləri var.[19]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Türk Dil Kurumu - Başkanlar". TDK Official (Turkish). Çankaya, Ankara: Turkish Language Association. 6 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 March 2015.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2020-09-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-03.
  3. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 30 Ekim 2007 tarixində arxivləşdirilib.
  4. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 27 Nisan 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  5. ↑ Türk dili (Türkçe). Türk Dili Tetkik Cemiyeti. 27 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  6. ↑ "İki Kurum: Mustafa Kemal Atatürk'ün kurduğu, görevlerini belirlediği iki kurum... Türk Dil Kurumu ve Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi..." (PDF). Türk Dil Kurumu.
  7. ↑ Türk Dili (Türkçe). Türk Dili Tetkik Cemiyeti. 27 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ Üçüncü Türk Dil Kurultayı, 1936: tezler, müzakere, zabıtlar (Türkçe). Devlet Basımevi. 27 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ (Türkçe) https://islamansiklopedisi.org.tr/inan-abdulkadir (#bare_url_missing_title).
  10. ↑ Kuruluşunun 70. Yıl Dönümünde Türk Dil Kurumu (Türkçe). Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-975-16-1482-7. 29 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. (#first_missing_last)
  11. ↑ "Anılarla Türk Dil Kurumu" (PDF). Türk Dil Kurumu. 27 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). (#first_missing_last)
  12. ↑ Dördüncü Türk Dil Kurultayı 1942: toplantı, tutulgaları, tezler (Türkçe). Alâeddin Kıral Basımevi. 27 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  13. ↑ Hatıralar, TDK Yayını, 1943.
  14. ↑ Tarihçe bölümü[ölü keçid] TDK resmî internet sitesi
  15. ↑ Prof. Dr. Afet İnan, Yayına Hazırlayan: Arı İnan, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005, s. 124: "1980 ihtilalinden sonra çıkarılan bir yasayla TTK ve TDK'nin (Atatürk'ün vasiyeti de hiçe sayılarak) özel statüleri değiştirilmiştir."
  16. ↑ "Ayrıca bakınız Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun Esas 2004/4-371, Karar 2004/375 sayılı 23.06.2004 günlü kararı ve karşıoy gerekçesi". 27 Ocak 2012 tarixində arxivləşdirilib.
  17. ↑ 24 Şubat 1951, TBMM Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı bütçe görüşmeleri, 627. bölüm
  18. ↑ "Güncel Türkçe Sözlük" (türk). Turkish Language Association. 2005. 2007-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-03-21.
  19. ↑ "Türkçe Sözlük (2005)'teki Sözlerin Kökenlerine Ait Sayısal Döküm (Numerical list on the origin of words in Türkçe Sözlük (2005))" (türk). Turkish Language Association. 2005. 2007-03-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-03-21.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Türk_Dil_Qurumu&oldid=7899626"