Vikipediya

İran Nasional Sosialist İşçi Partiyası

İran Nasional Sosialist İşçi Partiyası[1] (farsca: حزب سوسیالیست ملی کارگران ایران, transliterasiya: Hezb-e Sosiyālist-e Melli-ye Kārgarān-e Irān) və ya farsca adının baş hərflərindən ibarət abreviatur olan SUMKA (farsca:سومکا) adı ilə tanınan, İranda fəaliyyət göstərmiş neonasist partiyadır.[3] Partiyanın simvolu Faravaharin sadələşdirilmiş versiyası idi və həm fon rənginə, həm də işarəsinə görə Nasist Almaniyasının bayrağına çox bənzəyirdi.[4][5][6]

İran Nasional Sosialist İşçi Partiyası və ya farsca adının baş hərflərindən ibarət abreviatur olan SUMKA ()

farsca: حزب سوسیالیست ملی کارگران ایران, transliterasiya: Hezb-e Sosiyālist-e Melli-ye Kārgarān-e Irān) və ya farsca:سومکا
Lideri Davud Münşizadə
Quruluş tarixi 1951 və ya 1952-ci ilin apreli[1]
Baş qərargah "Qara EV", Xaqaneh küçəsi, Tehran, İran [1]
İdeologiya Nasizm
İran millətçiliyi[2]
Faşizm[1][2]
Antikommunizm[1]
İdeoloji spektr İfrat sağçılıq
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaradılması redaktə

 
Davud Münşizadə və SUMKA üzvləri Xuzistanda

Partiyanın əsası 1951-ci ildə Davud Münşizadə tərəfindən qoyulmuşdur.[7][a] Partiyanın özü-özlüyündə çox az səviyyədə sahib olduğu dəstək İran universitetlərindəki tələbələrdən gəlməkdə idi. Məhəmməd Rza şah Pəhləvi hakimiyyətinin tənqidçiləri iddia edirlər ki, o, SUMKA-nı maliyyələşdirmiş və siyasi dəstək vermişdir.[9]

Faəliyyəti redaktə

Partiyanın real qurulması 1952-ci ildə baş verdi. Münşizadə ilə partiyanı quran əsas şəxs Morteza Kossariyan idi.[10] Münşizadə 1937-ci ildən etibarən Almaniyada yaşamışdı və keçmiş SS üzvü olmuş, Berlin döyüşündə iştirak etmişdi. O, bu döyüşdə yaralanmışdı. Kossarian özü də keçmiş SS üzvü idi və Barbarossa planının hazırlanmasında iştirak etmiş, Kiyev, Stalinqrad kimi döyüşlərdə almanlar tərəfində döyüşmüşdü. O da, bu döyüşlər zamanı yaralanmışdı. Münşizadə Münxen Lüdviq-Maksimilian Universitetində professor olaraq işləmiş və Xose Orteqa y Qassetin fəlsəfəsindən təsirlənmişdi. SUMKA qısamüddətli şəildə İranda olan bəzi gənc ziyalıların dəstəyini qazana bilmişdi. Partiyaya ilk qatılan belə ziyalılardan biri Dariyuş Hümayun idi. Dariyuş Hümayun daha sonradan çox məşhurlaşdı və görkəmli dövlət xadimlərindən biri oldu.[9] SUMKA svastikanı və qara köynəyi özünün simvoluna və uniformasına çevirmişdi.[9][11]

 
Tehran şəhərinin Xanqah küçəsində yerləşən SUMKA-nın evi. "Qara Ev" ləqəbi ilə tanınmışdır.

Partiya müəyyən nüfuza malik olduğu dövrdə qəti şəkildə Məhəmməd Müsəddiqin hakimiyyətinə qarşı çıxmış, Müsəddiqi devirən Fəzlullah Zahedi ilə birlikdə fəaliyyət göstərmişdir. 1953-cü ildə partiyanın üzvləri Məhəmməd Rza şah Pəhləvinin sarayına tərəf yürüş edən və ondan Məhəmməd Müsəddiqin baş nazirlikdən qovulmasını tələb edən etirazçıların sırasına daxil idilər.[12] Bu yürüşə Fəzlullah Zahedi təşkilatçılıq etmişdi və bir çox antimüsəddiq siyasi çevrələr tərəfindən dəstəklənməkdə idi. Partiya Məhəmməd Müsəddiqə və Tudə Partiyasına qarşı mübarizə və onların tərəfdarlarına qarşı küçə toqquşmaları ilə tez-tez assosiasiya edilirdi.[1][13]

Partiyanın dağılması redaktə

1953-cü ilin avqustunda şah ilə Müsəddiq arasındakı münaqişə özünün zirvə dövrünü yaşayarkən şah ölkəni tərk etdi. Bu zaman Müsəddiq tərəfindən həbs etdirilmiş Münşizadə yazdığı və partiya qəzetində çap etdirdiyi yazısında şahı ağır tənqid etdi. O, şahın taxtını və ölkəsini qoyub qaçmaqla onları müdafiə edəcək qabiliyyətə sahib olmadığını göstərdiyini bildirirdi. Lakin hadisələrin gedişatı fərqli oldu və Müsəddiq devrildi, şah isə ölkəyə geri döndü. Hələ avqust ayında həbsdən azad edilmiş Münşizadə şah ilə görüşməyi bacardı və ondan ölkəni qorumaq üçün partiyasının silahlandırılmasına yardım etməsi istənildi. Bu təklif şah tərəfindən qəbul edilmədi. Ümumiyyətlə, partiya şaha sadiq idi. Lakin mühafizəkarların qələbəsindən və Müsəddiqin İranın siyasi həyatından devrilməsindən sonra Münşizadə və onun partiyası İran şahı — Məhəmməd Rza Pəhləvi və onun ətrafı tərəfindən İran hökumətinin o dövrün dövlət ideologiyası sayılan İran millətçiliyini dəstəkləməsi faktına baxmayaraq, Hitler yönümlü olduqlarına görə təzyiq etməyə başladılar. Bundan bir neçə il sonra, yəni 1958-ci ildə Münşizadə polkovnik Qaraninin şaha qarşı qurduğu planların bir parçası oldu. Qaraninin planları üzə çıxdıqdan sonra o, məcburi şəkildə ölkədən xaricə göndərildi. Onun həbs və ya edam edilməməsinin səbəbi isə özünün ona qədər gördüyü işlər idi.[14]

SUMKA və İslam redaktə

Partiyanın hədəflərindən biri İslamı həm İrandan, həm də cəmiyyətdən tamamilə təmizləmək idi. Partiya üzvlərinə və. dəstəkçilərinə görə, iranlıların zəifliyinin və ölkə problemlərinin kökü İslam faktoruna dayanmaqda idi. Partiya İslam və Yəhudiliyi seminitik xüsusiyyətləri ehtiva etdiklərinə görə Aryan irqinin ən böyük düşmənləri adlandırırdılar. Üzvlər Aryan irqinin İslamı öz həyatından tamamilə uzaqlaşdıracağı halda yenidən güclənəcəyinə inanırdılar. Yəhudilər, ərəblər və müsəlmanlar əsasən partiya üzvləri tərəfindən aşağı irq hesab edilirdilər. Onların fikrinə görə, bu qruplar Aryan irqinin inkişafı önündəki əsas əngəllər idi.

Partiya ifrat sağ diskurs ilə əhalinin fərqli qruplarından olmaqla ətrafında xeyli dəstəkçi toplaya bilmişdi. Partiyanın əsas dəstəkçiləri tələbələr idi. Bu illərdə İranda mövcud olan siyasi qruplar və partiyalar öz dəstəkçilərini əsasən gənc insanlar, xüsusən də tələbələr arasında axtarırdılar. Beləliklə, həmin dövrdə tələbələr arasında 3 əsas partiya məşhur idi: Millətçi Sosialist SUMKA, sol-liberal İran Milli Cəbhəsi və marksist-leninist Tudə Partiyası.

Partiyanın çökməsindən sonra onun üzvlərinin bir hissəsi general Həsən xan Ərfənin yenə ifrat sağçı və irqçi faşist partiyası olan Arya Partiyasına qatıldılar. 1979-cu ildə İslam inqilabı meydana çıxdıqdan sonra neonasist partiyalar da daxil olmaqla, əksər siyasi partiyaların fəaliyyəti qadağan edildi. Belə partiyaların üzvləri və rəhbər şəxslərinin çoxu xaricə qaçmağa məcbur edildilər. Qaçmağı bacarmayıb ölkədə qalanların çoxu ya edam edildi, ya da İslam İnqilab Məhkəmələri tərəfindən müxtəlif həbs cəzalarına məhkum edildilər.

Hal-hazırda keçmiş SUMKA üzvləri və dəstəkçilərinin çoxu ABŞ, Kanada və Avropa Birliyi ölkələrində (əsasən Almaniya, Avstriya, İtaliya, İsveçrə, Böyük Britaniya, İsveç, Norveç, Danimarka) yaşamaqdadırlar. Verilən məlumata görə, hələ də İranda öz fikirlərini gizlədən, amma müəyyən gücə malik olan SUMKA ideologiyası tərəfdarları qalmaqdadırlar.

Şok qoşunları redaktə

SUMKA-nın sayı təxminən 100 nəfərdən ibarət olan həmlə qrupu mövcud idi. Bu üzvlər əsasən anti-kommunist hücumlar həyata keçirməklə məşğul idilər. Onların əsas hədəfində sosialist Tudə Partiyası, Sovet Mədəniyyət Mərkəzi və Macarıstan Ticarət Ofisi də daxil idi. İranın İmperial Hərbi Hava Qüvvələrindən təqaüdə ayrılmış Polkovnik Fateh bu birləşmənin üzvlərinin təlimindən cavabdeh şəxs idi.[1]

 
1950-ci illərdə SUMKA mərasimi.

Maliyyə mənbələri redaktə

Polkovnik Fateh partiyanın rəsmi patronu vəziyyətində idi.[1] 1953-cü ildə Məhəmməd Müsəddiqin devrilməsi ilə nəticələnən çevrilişdən sonra partiya polis və digər təhlükəsizlik orqanlarından aylıq 2500 İran rialı dəyərində pul almaqda idi. 1958-ci ildə Münşizadə İranın məxfi polisi olan SAVAK-dan ABŞ-yə getmək üçün 7 min dollar dəyərində pul almışdır.[1] Partiyanın İranda olan xarici ölkə səfirliklərindən də pul alması ehtimal edilir. 1952-ci ilin aprelində İran polisi məruzə etmişdi ki, Münşizadə Britaniyadan pul əldə edə bilmək üçün bu ölkənin səfirliyi ilə əlaqə yaratmağa çalışır. Eyni zamanda partiyanın ABŞ-ın MKİ-nın TPBEDAMN proqramı vasitəsiylə də maliyyələşdirildiyi iddia edilir.[1][15]

Mirası redaktə

İranda hal-hazırda bilinən neo-nasist partiyası olmasa da, nasizmin tərəfdarları ölkədə hələ də mövcuddurlar. Onlar internetdə, xüsussən də söhbət saytlarında aktiv şəkildə SUMKA kimi qrupların yenidən canlandırılması üçün təbliğat aparırlar.[16] 2010-cu ildən etibarən onların beynəlxalq səviyyədə İran gənclərinin kiçik, lakin yavaş-yavaş artan azlığı olduğu bildirilir.[17]

Qalereya redaktə

Partiyanın qolları redaktə

  •  
    SUMKA – İran Gəncliyi qolu.
  •  
    SUMKA – Həmlə qrupu.
  •  
    SUMKA – Texniki birlik.
  •  
    Ölümsüz birlik və Lider emblemi.

Şəxslər redaktə

  •  
    SUMKA həmlə qrupları və yaraqlı şəxsləri üçün yaradılan vahid forma.
  •  
    Davud Münşizadəvə SUMKA üzvləri.

Qeydlər redaktə

  1. ↑ Davud Münşizadənin əsli İrəvan şəhərindən idi. Onun atası İbrahim Münşizadə və babası Kərim xan Münşizadə 1889-cu ildə İrəvandan İrana köçmüşdürlər. Atası siyasi aktivist olmuş, Məşrutə inqilabına qatılmış, "vətən xaini" hesab edilən şəxsləri öldürmək üçün qurulan Cəzalandırma Komitəsini yaradan iki nəfərdən biri olmuş və 1918-ci ildə həbs edildikdən sonra öldürülmüşdür. Ailə soyunun Səfəvi dövründə Şirazdan İrəvana köçdüyünü iddia etmişdir.[7][8]

Həmçinin bax redaktə

İstinadlar redaktə

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Rahnema, 2014. səh. 54–57
  2. ↑ 1 2 Bashiriyeh, 2012. səh. 14
  3. ↑ Dabashi, 2015. səh. 106
  4. ↑ Rahnema, 2014. səh. 54
  5. ↑ Amanat, 2017. səh. 535
  6. ↑ "Historical Flags of Our Ancestors – Flags of Extremism – Part 3 (O-z)". www.loeser.us. 2008. 2024-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 aprel 2024.
  7. ↑ 1 2 Adhami, 2018
  8. ↑ Çinfizoğlu, 2011. səh. 11–14
  9. ↑ 1 2 3 Fardust, 1999. səh. 62
  10. ↑ Monshizadeh, 1999. səh. 62
  11. ↑ Katouzian, 1990. səh. 89
  12. ↑ Gasiorowski, 1987. səh. 270
  13. ↑ "is the blood of grapes, not of you [the people]". azworld.org. 22 iyun 2006. 26 aprel 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 aorel 2024.
  14. ↑ Homayoon, 1387. səh. 53-60
  15. ↑ Gasiorowski, 2004. səh. 233
  16. ↑ Sinaiee, 2010
  17. ↑ Galliot, 2010

Mənbə redaktə

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İran_Nasional_Sosialist_İşçi_Partiyası&oldid=7601088"