Əfqanıstan Demokratik Respublikası
Əfqanıstan Demokratik Respublikası (DRA) (Dəricə: جمهوری دمکراتی افغانستان, Jumhūree-ye Dimukrātee-ye Afghahnistān), (Puştuca:دافغانستان دمکراتی جمهوریت, Dǝ Afġānistān Dimukratī Jumhūriyat), 1987-ci ildə Əfqanıstan Respublikası adlandırıldı (Dəricə: جمهوری افغانستان, Jumhūrī-ye Afġānistān, Puştuca:د افغانستان جمهوریت, Dǝ Afġānistān Jumhūriyat) — Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyası (PDPA) ölkəni idarə zamanı dövrü əhatə edir.
| Tarixi dövlət | |||||
| Əfqanıstan Demokratik Respublikası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
.svg) |
|||||
|
|
|||||
| Paytaxt | Kabul | ||||
| Dilləri | Tacik dili | ||||
| Rəsmi dilləri |
Puştu dili Dəri dili |
||||
| Dövlət dini |
Ateizm(1978–1987) Sünni İslam(1987–1992) |
||||
| Valyuta | Əfqanıstan əfqanisi | ||||
| Ərazisi |
|
||||
| Əhalisi |
|
||||
| İdarəetmə forması | sosialist dövlət, təkpartiyalı sistem, parlamentli respublika | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
.svg)
.svg)
Aprel inqilabı
redaktə1978-ci il aprelin 27-28-də Əfqanıstanda Aprel İnqilabı baş verir, nəticədə polkovnik-leytenant Əbdül Qədirin başçılıq etdiyi bir qrup hərbçi prezident M. Davudu devirir və aprelin 29-da hakimiyyəti İnqilab Şurasına verir. Yerli radioda hakimiyyətin dəyişdirilməsi ilə bağlı bəyannamə iki dildə: Dəri və Puştu dillərində oxunur. Nur Məhəmməd Taraki yeni baş nazir olur və ölkə "demokratik respublika" elan edilir. Qırmızı bayraq yeni dövlətin bayrağı oldu. 1978-ci il aprelin 30-da yeni respublika dünyanın əksər dövlətləri, o cümlədən SSRİ və sosialist ölkələri, ABŞ, Böyük Britaniya, Pakistan tərəfindən tanındı. İnqilabçı hökumət "Kəndli borclarının azaldılması və sələmçiliyin aradan qaldırılması haqqında" fərman verməklə aqrar islahat elan edir: 11 milyon kəndli sələmçilik borcundan azad edildi. Qadınların bərabərliyi və iqtisadiyyatda dövlət sektorunun gücləndirilməsi elan edildi. Əvvəlcə inqilab heç bir ciddi müqavimətlə qarşılaşmadı.
Krizisin böyüməsi
redaktəVaxtı keçmiş aqrar islahat nüfuzlu qəbilə başçılarını və ruhaniləri hökumətə qarşı çevirdiyi üçün tədricən axsamağa başladı. Ən yaxşı torpaq sahələri məmurların qohumları tərəfindən alınırdı və kasıblar çox vaxt torpaqla nə edəcəyini bilmirdilər. Nəticə etibarilə kəndlilər yeni hökumətin dayağına çevrilmədilər, daha çox kökündən qoparılan və sovet mütəxəssisləri tərəfindən yetişdirilmiş hərbçilərdən və ziyalılardan cəlb olunurdu. Qəbilə quruluşuna məhəl qoymamaq inqilabi hakimiyyətin əhalinin geniş kütlələrindən uzaqlaşmasına səbəb oldu. Eyni zamanda, DRA rəhbərlərinin deklarativ sovetpərəst mövqeyi SSRİ-nin geosiyasi opponentləri: ABŞ, Çin və İran tərəfindən rədd edildi. Eyni zamanda, hakimiyyət uğrunda partiyadaxili mübarizə gücləndi və bu, Karməlin Çexoslovakiya SR-yə sürgün edilməsi ilə nəticələndi. Rəqiblərli dəf edərkən hakimiyyət ayrı-seçkilik etmədən qəddarlıqdan istifadə edirdi. İnqilabçı hökumət sürətlə nüfuzunu itirirdi.
İlk iğtişaş 8 oktyabr 1978-ci ildə ənənəvi olaraq təcrid olunmuş Nuristanda (əvvəllər Kafiristan, yəni "kafirlər ölkəsi" adlanırdı) baş verdi. 1979-cu il martın 15-də Herat üsyan qaldırdı. Qiyamda 17-ci piyada diviziyasının əfqan hərbiçiləri iştirak edib, onlardan biri (İsmail Xan) sonradan silahlı müxalifətin liderlərindən birinə çevrilib. Üsyan zamanı üç sovet mütəxəssisi həlak oldu. Üsyançılara qarşı tanklar və təyyarələrdən (İl-28) istifadə edildi. Martın 21-də, Heratda üsyan yatırıldıqdan bir gün sonra Cəlalabad qarnizonunda sui-qəsdin üstü açıldı. 230-dan çox əsgər və zabit hökumət əleyhinə hərəkətlərdə ittiham olunaraq həbs edilib. Bu hadisələr, general B. V. Qromov özünün "Məhdud kontingent" kitabında yazır, əslində ölkədə inqilabi rejimin mövcudluğunu təhlükə altında qoyurdu. Avqustun 5-də Kabildəki Bala Hisar qalasının qarnizonu (26-cı hava desant alayı və komando batalyonu) üsyan qaldırdı.
1979-cu il sentyabrın 16-da Taraki şəxsi diktatura rejimi quran silahdaşı Əmin tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Amin repressiya və terror yolu ilə hakimiyyətini möhkəmləndirməyə çalışdı, lakin böhranın öhdəsindən gələ bilmədi. Onun xarici siyasətindən narazı qalan SSRİ rəhbərliyi Əfqanıstanda dövlət çevrilişi həyata keçirdi və Əfqanıstan rəhbərliyini marionetka ilə əvəz etdi.
Karməlin hakimiyyəti
redaktə27 dekabr 1979-cu ildə Sovet xüsusi xidmət orqanları Əmini aradan qaldırdı və hakimiyyəti hücum zamanı Baqram hərbi aerodromunda olan Karmələ verdi. Hələ iki gün əvvəl, dekabrın 25-də Sovet qoşunlarının məhdud kontingentinin Əfqanıstan ərazisinə yeridilməsi başlandı. Əvvəlcə Sovet qoşunlarının Əfqanıstan hökumət qüvvələrini gücləndirəcəyi planlaşdırılırdı, lakin sovet qoşunlarının mövcudluğuna qarşı əfqan hərbçiləri tərəfindən üsyanlar oldu. Kabilin şimalında antisovet Pəncşir cəbhəsi yaradıldı. Karməl sələflərindən daha mötədil siyasət yürütməyə çalışırdı. Ümumi amnistiya elan edərək, 15 minə yaxın məhbusu azadlığa buraxmaqla terror dövrünə son qoydu. O, həmçinin qırmızı bayraqdan imtina edərək qara-qırmızı-yaşıl üçrəngli bayrağa üstünlük verib.
1980-ci il konstitusiyasında sosializm mövzusu retuş edildi. Müsəlmanlara ibadət azadlığı elan edildi. Zəhmətkeş xalqın, o cümlədən sənətkarların və köçərilərin geniş cəbhəsinə arxalanmağa cəhd edilirdi. Aqrar islahat ruhanilərin və tayfa zadəganlarının maraqlarını nəzərə almağa başladı. Ümumi hərbi çağırışın köməyi ilə Karməl öz rejimi üçün sosial bazasını genişləndirməyə çalışdı, lakin vətəndaş müharibəsinin volanı fırlanırdı və bu cür jestlər müxalifət tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qəbul edilirdi. 1980-ci il fevralın 22-də Kabil üsyanı başladı. Həmin ilin yazında, aprelin 20–24-də Kabildə hökumət əleyhinə kütləvi nümayişlər baş verdi və alçaqdan uçan reaktiv təyyarələrin köməyi ilə dağıdıldı. 1985-ci ilin yazında sovet qoşunları əfqan əsgərləri ilə birlikdə Pakistanla sərhəd yaxınlığında düşmən bazalarına qarşı Künər əməliyyatı keçirdilər.
Nəcibullahın hakimiyyəti
redaktə1986-cı il mayın 4-də Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyasının MK-nin XVIII plenumunda Nəcibullanın Karməli əvəz etməsi, yenidənqurmanın başladığı SSRİ-də əhval-ruhiyyənin dəyişməsini əks etdirdi. Yeni xətt demokratikləşmə və silahlı müxalifətlə kompromis axtarışı ("milli barışıq") idi. Aqrar islahat məhdudlaşdırıldı, xüsusi mülkiyyətə icazə verildi, maksimum torpaq sahəsi 20 hektara qədər artırıldı. Bu arada Sovet qoşunları 1986-cı ilin avqustunda Heratda İsmayıl xanın qoşunlarını darmadağın etmək üçün uğurlu xüsusi əməliyyat keçirdilər. 2 iyul 1987-ci ildə partiyalar haqqında qanun qüvvəyə mindi, uzun illərdən sonra ilk dəfə olaraq təmsilçi hakimiyyətin Loya cirgə forması tətbiq olundu, onun ilk iclasında (1 dekabr) yeni konstitusiya qəbul edildi və Nəcibulla prezident kimi təsdiqləndi. 1987-ci ilin sonunda ölkənin cənub-şərqində sovet qoşunları ilə düşmənlər arasında şiddətli toqquşmalar baş verdi.
1988-ci il mayın 15-dən 1989-cu il fevralın 15-dək sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılması baş verdi. 1988-ci ilin sonunda vilayət mərkəzlərinin 81%-i, mahal və volost mərkəzlərinin 46,8%-i, mahal və volostların 23,5%-i Əfqanıstan hökumətinin nəzarəti altında idi.[1] Sovet qoşunlarının çıxarılmasından sonra Əfqanıstan Respublikasının hökumət qüvvələri ölkə ərazisinin böyük hissəsinə (28 vilayətdən 26-sı, 187 mahal mərkəzindən 114-ü və 6110 qışlaq), silahlı müxalifət qüvvələri isə iki vilayətə - Bamyan və Təxar — 76 mahala nəzarət edirdi.
1989-cu ili ərzində Əfqanıstan hökumət qüvvələri bir neçə mücahid hücumunu, o cümlədən Cəlalabad, Xost və Kabilə hücumları dəf etdi. Lakin sonradan beynəlxalq təcrid vəziyyətində olan Əfqanıstan Respublikası hökuməti mücahid dəstələrinin öhdəsindən gələ bilmədi.[2].
1990-cı il martın 6–7-də Tanay üsyanı başladı. Martın 6-da səhər Əfqanıstanın müdafiə naziri Tanay bir qrup zabit və güclü mühafizə ilə Kabildən 60 km şimal-qərbdə yerləşən Baqram aerodromuna gəlir və Kabilə hava zərbələri endirmək əmrini verir. Onun tərəfində 4-cü və 15-ci tank briqadaları, 52-ci rabitə alayı və 40-cı diviziya var idi. Müdafiə Nazirliyinin ərazisində və Baqram aviabazasının ətrafında hökumət qoşunları ilə üsyançılar arasında şiddətli döyüşlər getdi, nəticədə hökumət qoşunları putçistlərin müqavimətini yatıra bildi. Martın 7-də saat 12:25-də Tanay digər üsyançı generallar və onların ailələri ilə birlikdə Baqram aerodromundan Pakistana uçdular. Martın 8-də Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun iclasında Tanayı üzvlükdən çıxarıldı, martın 18-də isə Mərkəzi Komitənin plenumu onu partiyadan xaric etdi.[3]. 1990-cı ilin yayında Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyası "Vətən" partiyası adlandırıldı və kommunist ideologiyasından tamamilə imtina etdi.
11 aprel 1991-ci il — 11 illik mühasirədən sonra Xost şəhəri mücahidlərin səhra komandiri Cəlaləddin Həqqaniyə təslim oldu. 1991-ci ilin birinci yarısına qədər Nəcibulla ölkə ərazisinin cəmi 10%-nə nəzarət edirdi.[4] 1992-ci ilin martında general-polkovnik Əbdül Rəşid Dostumun komandanlığı altında 53-cü piyada diviziyası mücahidlərin tərəfinə keçdi və nəticədə Nəcibulla rejimini tamamilə sarsıtdı. 1992-ci il aprelin 28-nə keçən gecə mücahidlərin səhra komandiri Əhməd Şah Məsud və Əbdül Rəşid Dostumun qoşunları döyüşsüz Kabilə daxil oldu, bundan sonra Əfqanıstan İslam dövləti elan edildi.
Xarici keçidlər
redaktə- Sovet Hava Gücü: Əfqanıstanda istifadə olunmuş taktiklər və silahlar Arxivləşdirilib 2009-01-21 at the Wayback Machine Podpolkovnik Denni R. Nelson tərəfindən
- Qırmızı Ordu Əfqanıstanda
İstinadlar
redaktə- ↑ Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: АСТ; Астрель, 2004. — С. 112.
- ↑ Гареев М. А. Моя последняя война (Афганистан без советских войск). — М.: ИНСАН, 1996. — С. 161, 192.
- ↑ Тыссовский Ю. Заговор в Кабуле: как это было. // Известия, № 70 (22973), 11.03.1990. — С. 6.
- ↑ Rodric Braithwaite. Afgantsy. The Russians in Afghanistan 1979-89. — Oxford University Press, 2011. — P. 299.