Əhməd Kamal

Əhməd Kamal — 1906–1911-ci illərdə Bakıda müəllimlik edən, bir müddət Balaxanıdakı "Nəşri-maarif" məktəbində müdir olan osmanlı jurnalisti. "Füyuzat" jurnalının ən fəal əməkdaşlarından biri olub. Əhməd Kamal müəllimliklə bir sırada Bakının mətbuat həyatında da fəal çalışırdı. 1910–1911-ci illərdə "Günəş" qəzetinin (cəmi sayı 121) baş redaktoru olmuşdu. Kitab maqnatları – Orucov qardaşlarının naşirliyi ilə çıxan qəzetdə baş redaktorla bir sırada Mirzə Ələkbər Sabir, Abdulla Şaiq, Qafur Rəşad, Abdulla bəy Divanbəyoğlu kimi tanınmış azərbaycanlı müəlliflərin əsərləri çap edilmişdi.

Əhməd Kamal
türk. Ahmed Kemal Akünal
Doğum tarixi	30 noyabr 1873(1873-11-30)
Doğum yeri	İstanbul, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi	1942
Vəfat yeri	İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Fəaliyyəti	jurnalist, şair, müəllim
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı və təhsili

Əhməd Kamal 1873-cü ildə İstanbulda anadan olmuşdur. Atası Miralay Rasim bəy qəflətən öldüyü üçün Darüşşəfəq də təhsil aldı və 13 mart 1893-cü ildə birinciliklə məzun oldu.. stanbulda, 1873-cü ildə doğulmuşdu. Atası tanınmmış Ocaqağasızadələr ailəsindən Osmanlı ordusunun miralayı (polkovnik –V. Q.) Əhməd Rasim idi. O, Bosniya-Hersoqovina üsyanı zamanı aldığı yaralardan vəfat edəndə oğlunun cəmisi dörd yaşı vardı. Əhməd Kamalın təlim-tərbiyəsi ilə dayısı Fərid İsmayıl Paşa məşğul olmuşdu.

Təhsilini Osmanlı imperiyasının elitar təhsil müəssisəsində – Darüşşəfəq məktəbində almış, 1893-cü ildə buranı "birinci tələbə" ünvanı ilə bitirmişdi. Parisə, Sorbonna Universitetinə getmək istəsə də, Fransa paytaxtının II Sultan Əbdülhəmidə qarşı çıxan "gənc türklər" hərəkatının başlıca mərkəzlərindən birinə çevrilməsi səbəbindən arzusunu gerçəkləşdirə bilməmişdi.

Paris xülyalarını kiçik məmur həyatı ilə dəyişmək lazım gəlmişdi. Əhməd Kamal Avropa fikrinin və yasaq mətbuatın İstanbula daxil olduğu əsas mərkəzlərdən birində – Qalata poçtunda çalışmağa başlamışdı. Həm də bitirdiyi Darüşşəfəq məktəbində müəllimlik etmişdi. XX əsr Azərbaycan publisistikasının tanınmış nümayəndəsi Ömər Faiqin xatirələrindən göründüyü kimi, İstanbulda təhsilini başa vurduqdan sonra o da bir müddət eyni poçt idarəsinin məmuru olmuş, məhz burada müxalif fikirli nəşrlərlə tanışlıq imkanı qazanmışdı.

Xəbərlərdən birincilər sırasında tanışlıq imkanının açılmasına baxmayaraq monoton məmurluq həyatı Əhməd Kamalı özünə çəkməmişdi. Çox tezliklə əsl yerini ədəbiyyat və mətbuatda tapmışdı. İlk şeiri 1895-ci ildə İsmayıl Səfanın redaktorluğu ilə çıxan "Maarif məcmuəsi"ndə çap olunmuşdu. 1899-cu ildə Cənubi Afrikada ingilis-bur müharibəsi başlananda II Sultan Əbdülhəmidin Böyük Britaniya ilə münasibətləri çox gərgin idi. Bu zaman aralarında Əhməd Kamalın da olduğu təxminən 30 nəfərlik bir qrup sultan əleyhdarı eyni ilə Birinci Dünya müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətini istəyən bolşeviklər kimi hərəkət etmişdi. Onlar ingilislərin qalib gələcəyi təqdirdə II Əbdülhəmidin vəziyyətinin daha da pisləşəcəyini göz önünə alaraq İstanbuldakı Britaniya səfiri Nikolas O`Konnora məktub imzalamışdılar. Məktub müəllifləri 1853–1855-ci illər Krım savaşı zamanı Türkiyə ilə eyni cəbhədə vuruşan dost ingilislərə qələbə arzuladıqlarını bildirirdilər. Missiyanın məqsədi müvafiq şərait yetişdiyi təqdirdə Britaniyanın sultan hökumətinə təzyiqinə nail olmaq idi.

Fəaliyyəti

1893-cü ildə Darüşşəfəqdə ədəbiyyat və qeyri üzvi kimya müəllimi olaraq işləməyə başladı. Darüşşəfəqin 1886-cı ildə ki məzunlarından olan İsmayıl Səfanın rəhbərliyində fikri və ədəbi inkişafını davam etdirdi. Üçüncü nüsxəsindən etibarən Pul jurnalının baş yazarlığını etdi. İsmayıl Səfanın idarəsində çıxdığı dönəmlərdə Maarifin daimi yazarlarından oldu. Məlumat, Məktəb və Sərvəti Fünun kimi dövrünün önəmli jurnallarında şeirləri yayımlandı. Despotizm hökuməti əleyhinə fəaliyyətə başladı. Daşqəsəbdəki evində Ahmet Rza və İsmayıl Səfa kimi ziyalıların da iştirak etdiyi gizli toplantılar təşkil etdiyi üçün bir neçə dəfə həbs olundu. 28 avqust 1900-cü ildə yenidən həbs olunmaq təhlükəsi ilə üzləşdikdə qaçıb bir fransız gəmisi ilə Püreyə getdi. Afinada İcma-i Ümmət qəzetini nəşr etdi. Bir müddət sonra Əhməd Kamal öncə Qahirə, Paris, Afina, Berlin kimi şəhərlərdə görüldü. Nəhayət ki, Qahirəyə geri döndü. Burada "Doğru yol" qəzetində işləməyə başladı. Qısa bir müddətdən sonra qəzetin adı "Doğru söz" olaraq dəyişdirildi. Və 22 mart 1906-cı ildən etibarən qəzetin rəhbərliyinə Əhməd Kamal keçdi. Qəzetin Kipr, Azərbaycan, Krım və Afrikanın müsəlman dövlətlərində geniş bir oxucu kütləsi var idi. Bu dövrlərdə Bakıda Füyuzat jurnalını nəşr edən Əli Bəy Hüseynzadə Əhməd Kamal ilə əlaqə quraraq onu Azərbaycana dəvət etdi. Bakıya gələn Əhməd Kamal Balaxanıdakı Türk məktəbinə direktor təyin olundu. Növbəti il İstanbuldan gələn kitab və müəllim köməyi ilə böyük bir uğur əldə etdi. 1907–1908-ci il dərs ilinin bitməsinə iki il qalmış rus hökuməti tərəfindən fəaliyyətinin dayandırılması istənildi. Ruslar tərəfindən həbs olunaraq ölümə məhkum edildi. Lakin İsmail Hakkı Paşanın köməyi ilə həbsdən azad olan Əhməd Kamal İstanbula qayıtdı. İstanbula qayıtdıqdan sonra Cığır qəzetində baş redaktor oldu. Bundan əlavə "Haqq" qəzetində də yazılar nəşr etdi. Balkan müharibəsindən sonra Gelenbevi sultanisi ədəbiyyat müəllimi, Ankara sultanisi müdirü oldu. Son vəzifəsi Beykoz Bələdiyyəsində baş katiblik olub. Azərbaycanın başqa bir görkəmli şəxsiyyəti – Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əhməd Kamalın milli mətbuatımız qarşısındakı xidmətlərini qədirşünaslıqla qiymətləndirmişdi. 1928-ci ildə İstanbulda nəşr olunan "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərindən götürülmüş aşağıdakı sətirlər bunu bir daha sübut edir: "Hüseynzadə Əli bəy tərəfindən təsis olunub Əhməd Kamal bəy kimi jon türk mühərrirlərin təhrir müavinəti ilə çıxan ədəbi "Füyuzat" məcmuəsi Kafkasiya mühitində yeni bir zövqi-ədəbi tərbiyə edir, azəri türkcəsinin qərbləşməsinə şaik oluyordu". Əhməd Kamal Bayıl həbsxanasında "Müsavat" partiyasının qurucularından biri, Məmməd Əminin ən yaxın silahdaşı Abbasqulu Kazımzadə ilə eyni kamerada cəza çəkmişdi. Və təbii ki, istər onun, istərsə də ətrafındakı digər azərbaycanlıların yardımlarından faydalanmış, himayələrini hiss etmişdi. Amma İstanbula döndükdən sonra onu axtaran, soraqlayan yenə də Abbasqulu bəy olmuşdu. Bunu Bakıdan "Tənin" qəzeti redaksiyasına göndərilən aşağıdakı məktub da sübut edir. "Əfəndim Əhməd Kamal, – deyə A. Kazımzadə yazırdı: – Dörd dəfə sizə məktub yazıb cavabınıza nail olmamışam. İki dəfə məktubu "Tənin" qəzetəsinə göndərmişəm, sizə versinlər əfəndim. Bizim həbsxanada danışdıqlarımız böyləmi oldu, əfəndim? Hər halda yoldaşlarımız sizdən müəyyən vaxtlarda məktub almağa müntəzir olurlar. Əcələ məktub yazın. Sonra müfəssəl yazarız".

Gətirdiyim bütün bu misallar istər həyatının Bakı dövründə, istərsə də sonralar həmvətənlərimizin Əhməd Kamala nə qədər diqqət və ehtiramla yanaşdıqlarını ortaya qoyur. Və bütün bunların qarşılığında onun ömrünün sonuna qədər atəşin Azərbaycan təəssübkeşi kimi qalacağını düşünməyə əsas verir. Amma belə olmamışdı. Məmləkətimiz həyatının nə faciəli, nə də möhtəşəm günlərini yaşayanda Əhməd Kamalın səsi eşidilməmişdi. Əksinə, Azərbaycanla bağlı məsələlərdə anlaşılmaz bir etinasızlıq nümayiş etdirmişdi. Tanınmış türk tarixçisi Osman Nuri Ergün (1883–1961) yuxarıda adını çəkdiyim Mehmet Cövdət İnancalp haqqında "Müəllim Cövdət: həyatı, əsərləri, kitabxanası" tədqiqatı üzərində işləyərkən Əhməd Kamala "Həyatınızın Bakı dövrü? Azərbaycanlılar haqqında qənaətiniz nədir?" sualları ilə müraciət etsə də, cavab ala bilməmişdi. Əslində onun ölkəmiz və xalqımız haqqında obyektiv, xeyirxah sözünə ehtiyac vardı…

1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutu nəticəsində Əhməd Kamalın Bakıdan yaxşı tanıdığı, hətta əqidə yoldaşı sayılacaq bir sıra şəxslər mühacir kimi Türkiyəyə sığınmalı olmuşdular. Onlardan birinin – artıq İldeniz soyadını qəbul etmiş Abbasqulu Kazımzadənin keçmiş kamera qonşusu ilə əlaqə yaratmaq cəhdləri 25 il əvvəldəki kimi sonralar da uğursuzluqla nəticələnmişdi. 1936-cı il dekabrın 30-da İldəniz-Kazımzadə qısa bir kağızla əski münasibətləri təzələmək istəmişdi: "Pək Möhtərəm Əhməd Kamal bəy! Dün möhtərəm məktubçu Osman Bəyəfəndidən zati-alinizin adresini bir təsadüf olaraq öyrəndim. Bu münasibətlə sizin yeni yılbaşınızı kutlamakla kəsbi-şərəf eylərəm. Azərbaycan paytaxtı Bakıda haziran 1911-də Bayıl dustaqxana arkadaşlarınızdan Kazımzadə Abbas İldəniz". Ancaq bu məktub da cavabsız qalmışdı.

Ölümü

1923–1934-cü illər arasında Türkiyədə "Yeni Kafkasiya", "Odlu yurd", "Azəri-Türk", "Bildiriş", "Azərbaycan Yurd Bilgisi" kimi qəzet və jurnallar çap olunmuşdu. Xüsusi ilə sonuncu nəşr öz neytral mövqeyi ilə seçilərək başdan-başa dilçilik, tarix, ədəbiyyat, türk xalqlarının ortaq mədəni və mənəvi dəyərləri kimi məsələləri işıqlandırırdı. Bu mətbuat orqanlarına yazanların, orada çalışanların bir çoxunu Əhməd Kamal daha əvvəllərdən tanıyırdı. Amma o dörd ilə yaxın torpağında yaşadığı, üstəlik də kədərli mühacir həyatı keçirən, bir təsəlliyə, xoş söz ehtiyac duyan azərbaycanlılarla təmas qurmağa ehtiyac görməmişdi.

Bu hər şeydən öncə keçmiş füyuzatçının özünün ağır maddi və mənəvi durumu ilə bağlı idi. Tədqiqatçısı M. Kayahan Özgülün də yazdığı kimi, o, "jon türklük üçün çalışmış, iqtidarı və iqbalı başqaları qapmışdılar, Milli Mücadilə üçün çalışmış, sonunda Beykoz Bələdiyyəsində kiçik məmur olmuşdu". Uğursuzluq zolağından çıxa bilməməsi, xidmətlərinin müqabilində çox kiçik qazancla kifayətlənməsi sonda Əhməd Kamalın xarakter və psixikasına da təsirsiz qalmamışdı. O, mətbuat mühitindən, ədəbiyyat və siyasət aləmindəki dostlarından uzaqlaşmış, inzivaya çəkilmişdi. Xatirələrini yazmağa başlasa da yarımçıq buraxmışdı. Həyatının sonunda sirroz xəstəliyi ilə mübarizə apararaq hökumətdən aldığı cüzi pensiya ilə güzəranını keçirmişdi. Adı yaddaşlardan silinmiş, hamı tərəfindən unudulmuşdu.

Bu səbəbdən 1942-ci ilin dekabrına təsadüf edən ölümü də yaxınlarından başqa kimsənin diqqətini çəkməmişdi.

Şəkillər

• 
  Füyuzat jurnalı

Xarici keçidlər

• https://525.az/site/?name=xeber&news_id=10738#gsc.tab=0
• http://www.anl.az/down/meqale/525/2013/iyul/319244.htm