Əkrəm Cəmilpaşa
Əkrəm Cəmilpaşa (kürd. اکرم جهمیل پاشا, Ekrem Cemîl Paşa; türk. Ekrem Cemilpaşa) və ya Əkrəm Cəmilpaşazadə (türk. Ekrem Cemilpaşazade; 22 fevral 1891, Diyarbəkir – 31 dekabr 1974, Dəməşq) — kürd siyasətçisi və zabiti.
| Əkrəm Cəmilpaşa | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 22 fevral 1891 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 31 dekabr 1974 (83 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Erkən həyatı
redaktəƏkrəm Cəmilpaşa 22 fevral 1891-ci ildə Osmanlı imperiyasının tərkibində olan Diyarbəkirdə mühüm kürd ailələrindən olan Cəmilpaşazadə ailəsinin nümayəndəsi Qasım bəy və çərkəzəsilli Xeyriyyə xanımın ailəsində anadan olmuşdur. Əkrəm Cəmilpaşa Diyarbəkirdə yerləşən hərbi məktəbdə təhsil almış və təhsilini İstanbulda davam etdirmişdir. Cəmilpaşa 1913-cü ildən atası tərəfindən göndərildiyi İsveçrədə riyaziyyat təhsili almağa nail olmuşdur.[1] Avropadan İstanbula qayıdarkən kürd tələbələr üçün "Hevî" assoasiyasını təsis etmişdir.[2]
Fəaliyyəti
redaktəBirinci Dünya müharibəsi başlayan zaman Əkrəm Cəmilpaşa Osmanlı imperiyasını müdafiə etməyə çağırılmışdır. Çanaqqala cəbhəsində artilleriya sahəsində xidmət etdikdən sonra Qafqaz cəbhəsinə göndərilmiş və orada yaralanmışdır. Müalicə olunduqdan sonra Mustafa Kamal Atatürkün şifrləmə katibi və Diyarbəkirdəki Nihat Anılmışın qərargahında komandir müavini vəzifələrində çalışmış, Fələstin cəbhəsinə göndərilmişdir. [1] Xidmət etdiyi hərbi birlik Meqiddo döyüşündə darmadağın edildikdən sonra Hələbdən Mardinə, oradan da Diyarbəkirə qayıtmışdır. Cəmilpaşa burada Kürdüstan Yüksəlişi Cəmiyyətinin qurucularından biri olmuş və "Jîn" jurnalının nəşrinə rəhbərlik etmişdir.[2]
Cəmilpaşa müstəqil Kürdüstanın yaradılması üçün Britaniya diplomatlarının dəstəyini qazanmağa cəhd etmişdir, lakin onun bu yanaşması uğurlu alınmamışdı.[1] 1919-cu ilin iyununda[3] Əkrəm Cəmilpaşazadə Britaniya kəşfiyyat kapitanı[4] Kovbertin Noel ilə birlikdə Diyarbəkirə gəlmişdi. Onlar aldıqları icazə əsasında regionda kürd və erməni əhalisini araşdırmaq üçün gəlmişdilər. Diyarbəkir valisinin müavini Mustafa bəyin Britaniyanın himayəsi altında Kürdüstanı qurmaq üçün ictimaiyyətə təbliğat apardığı üçün həbs qərarı vermişdi. Bundan sonra o, Diyarbəkiri tərk edərək Hələbə qaçmışdı. IX Ordu müfəttişi Mustafa Kamal Paşaya göndərdiyi teleqrama görə, Diyarbəkir valisinin müavini Mustafa bəyin qərarı ilə o dövrdə qüvvədə olan dərnəklər qanununa uyğun olaraq Kürdüstan Yüksəlişi Cəmiyyətinin bu vilayətdəki fəaliyyətinə xitam verilmişdir.[3][5] Cəmilpaşazadə Əkrəm bəy daha sonra İngilis Kəşfiyyatının kapitanı Kovbertin Noel ilə qeyri-qanuni yollarla Malatyaya gəlmiş və Atatürkün "Nitq" adlı əsərində adı çəkilən sənədə görə Əli Qalib hadisəsinə qoşulmuşdur.[6]
Cəmilpaşa Şeyx Səid üsyanı yatırıldıqdan sonra Diyarbəkirdən deportasiya edilən 500 kürd əyanından biri olmuşdur.[7] O, daha sonra həbs edilmiş və 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum olunmuşdur. O, Kastamonu həbsxanasında digər kürd məhbuslara fransız dilini öyrədirdi. Cəmilpaşa kürd dilini tədris etmək istəyirdi, lakin bu, qadağan edilmişdi.[8] 1929-cu ildə həbsdən çıxmış və kuzenləri Qədri, Mehmed və Bədri Cəmilpaşa ilə birlikdə Türkiyədən Suriyaya köçmüşdür. O, Suriyada "Xoybun"a qoşulmuş və 1939–1944-cü illər arasında onun baş katibi seçilmişdir.[2] 1973-cü ildə vəfat edənə qədər Suriyada qalmışdır.[1]
Əsərləri
redaktə- Hînkerê Zimanê Kurdî, Rehberê Ziman ê Her Du Kurdî: Kurmancî, Babanî, Ji neşriyatê Hêvî-Civata Telebeyê Kurdan, jimar: 1, Çapxaneyê Necmê Îstîqbal, İstanbul, 1921/1337.
- C.P.C., Dîrok a Kurdistan Bi Kurteliri - I, Beyrut, 1972.
- Ekrem Cemil Paşa, Muhtasar Hayatım, 1989.
- Ekrem Cemil Paşa, Kürdistan Kısa Tarihi, Doz Yayınları, İstanbul, 1998.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 Özoğlu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries. SUNY Press. 2012. 104–106. ISBN 0791485560.
- ↑ 1 2 3 Gorgas, Jordi Tejel; Tejel, Jordi. Le mouvement kurde de Turquie en exil: continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946) (fransız). Peter Lang. 2007. 132. ISBN 978-3-03911-209-8.
- ↑ 1 2 Nutuk, Atatürk, Vesikalar, Belge 60, 8 Eylül 1919, Diyabekir Erkân-ı Harbiye Reisi Halit Bey'den Mustafa Kemal Paşa'ya telgraf
- ↑ Age B. Şimşir'e göre, kendizinden belgelerde binbaşı Novil olarak söz edilmektedir. Ancak o tarihte yüzbaşı rütbesindedir.
- ↑ Nutuk, c.3 (vesikalar ve belgeler), belge 8, Diyarbakır Vali Vekilinden gelen telgraf 8 Haziran 1919. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1927. ISBN 975-16-0141-X.
Diyarbekir'de bazı gençlerden teşekkül eden Kürt Cemiyeti İngiliz Himayesinde bir Kürdistan istiklâliyetini takip eden propaganda yapması üzerine buraya gelen Süleymaniye hâkim-i siyasisi Mister Novil'in efkârına kapılarak beynelahali bunun şiddetle reddi ve bu teşebbüsatın Cemiyetler Kanununa adem-i mutabakatı hasebiyle mekûr cemiyet set ve vilâyetçe takibat-ı kanuniye yapılmakta bulunmuştur. Elveyn Diyarbekir'de İtilaf ve Hürriyet Fırkası mevcut olup bundan başka cemiyet yoktur efendim. Vali Vekili Mustafa
- ↑ Nutuk, Atatürk, Vesikalar, Belge 56, 6 Eylül 1919, Kazım (Karabekir)'den Sivas 3 Komutanınlığına telgraf
- ↑ Üngör, Umut. "Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913- 1950" (PDF). University of Amsterdam. 2009. 247–248. 3 November 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 24 July 2020.
- ↑ Üngör, Umut (2009), p. 253
Əlavə ədəbiyyat
redaktə- Malmîsanij, Diyarberkirli Cemilpaşazadeler ve Kürt Milliyetçiliği, Avesta, İstanbul, 2004, ISBN 975-8637-79-7, s. 237-273.
- Mehmet Kemal Işık (Torî), 'Ekrem Cemil Paşa', Ünlü Kürt Bilgin ve Birinci Kuşak Aydınlar, Sorun Yayınları, İstanbul, Kasım 2000, ISBN 975-431-111-0, s. 160-161.