Ərdoğanın İran ilə şeir qalmaqalı

Ərdoğanın İran ilə şeir qalmaqalı — 10 dekabr 2020-ci ildə Bakı şəhərində və Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsində qazanılmış qələbəsini qeyd etmək üçün təşkil edilən Qələbə Paradına qatılan Rəcəb Tayyib Ərdoğan Azərbaycanın hər iki sahilinin (Cənubi Azərbaycan və Şimali Azərbaycan) birləşməsi ilə əlaqələndirilən şeir səsləndirdi. Azərbaycanın Qarabağı ermənilərdən geri almasından sonra baş verən bu hadisə İran İslam Respublikası ilə gərginliyə yol açdı.

Rəcəb Tayyib Ərdoğan 2020 Bakı Qələbə Paradında

Şeir və konteksti

Rəcəb Tayyib Ərdoğanın səsləndirdiyi şeir Bəxtiyar Vahabzadə tərəfindən yazılmış Gülüstan poemasında keçməsi iddia edilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında isə şeir xalq bayatısı olaraq keçməkdədir. Şeir Araz çayının hər iki sahilində yaşayan və ayrı düşmüş millətin ayrılığına həsr edilmişdir. Şeir İranda yaşayan türklərin və ya Azərbaycan türklərinin birləşmə istəyinin simvolu hesab edilir. Şeir Sovet İttifaqının Azərbaycan SSR-də yaranmış ədəbi janrın bir hissəsidir, konteksti İranın Azərbaycan bölgəsi ilə bağlıdır.

Şeirin mənşəyi

Ərdoğanın səsləndirdiyi şeirin mənşəyi barədə müxtəlif iddialar səsləndirilməkdədir. Əsasən ingilisdilli mənbələrdə bu şeirin Bəxtiyar Vahabzadə tərəfindən yazıldığı bildirilməkdədir. Bu tipdə olan yazılarda Cənubi Azərbaycanla birləşmək istəyinin əsasən Sovet dövründə ortaya atıldığı və anti-iran ritorikasına əsaslandığı qeyd edilməkdədir.

Şimali Azərbaycanda Cənubi Azərbaycan məsələsi Sovet dövrünün 1950-ci illərindən sonra daha da hakim olmağa başlamışdır. Belə bir mühitdə formalaşdırılan ədəbiyyatı tarixçi və politoloq Zaur Qasımov "Araz çayı boyunca millətin "bölünməsinə" damğa vuran açıq-aşkar Azərbaycan millətçiliyinin nümunələri, həmçinin İran azərbaycanlılarının iqtisadi və mədəni istismarının pislənməsi və s." kimi xarakterizə edir. Belə mövzular, o cümlədən Vahabzadənin poeması Azərbaycan SSR-in tarix və ədəbiyyat kurikulumlarına daxil edilmişdir. Qasımov əlavə edir:

"Bu ədəbi janrın mühüm əlavə məhsulu güclü şəkildə ifadə olunmuş anti-İran ritorikası idi. Kommunist hakimiyyətin bu anti-İran ritorikasına dözümlülük və hətta dəstək verməsi göz qabağında idi."

Məsələn, Vahabzadə Azərbaycan SSR-də məktəb proqramına daxil edilmiş əsərlərinə görə dəfələrlə hakim hakimiyyət orqanları tərəfindən mükafatlandırılmışdır.

Şeirin sözləri də nəsr formasında "onlar Arazı ayırdılar, qum ilə doyurdular. Mən səndən ayrılmazdım, zor ilə ayırdılar" mənasına gəlməkdədir.

İndilisdilli mətbuatda şeirin Vahabzadənin "Gülüstan" poemasında yazıldığı bildirilir, lakin şeirin xalq bayatısı olduğunu iddia edən mənbələrdə mövcuddur.

Hüseyn Feryzullahinin yayımlanmış əsərində bu şeir bayatı və Cənubi Azərbaycana aid olaraq qeyd edilir. Bayatıda Azərbaycanı iki yerə ayıran Araz çayına müraciət edilir. Azərbaycan xalq ədəbiyyatının müəllifi anonim olan bu bayatısının sözləri müxtəlif cür qeyd edilməkdədir. Bayatıda "Arazı ayırdılar" hissəsindən sonra qan, qum və ya su sözündən istifadə edilir. Bayatının bir versiyasi Türkiyənin azərbaycanlılar yaşayan regionlarından olan İğdır regionunda da mövcuddur. Bu bayatı Cənubi Azərbaycanda da istifadə edilməkdədir. Mehmet Özbek adlı şəxsin 1980-ci ildə Təbriz şəhərindən yığdığı bayatı nümunələrindən biri də məhz bu bayatıdır.

Reaksiyalar

Azərbaycan türkcəsinin yayılma arealı.

İran tərəfindən

Əl-Cəzirə xəbər kanalının bildirdiyinə görə, Ərdoğanın Bakıdakı paradda çıxışından sonra farsdilli sosial media qəzəblənmiş və onu tənqiq etməyə başlamış, öz ölkələrindən isə buna sərt reaksiya göstərməyi tələb etmişdirlər. Sosial mediadakı farsdilli istifadəçilər Ərdoğanı İranda separatçılığı təşviq etməkdə ittiham edirdilər.

11 dekabrda İranın o dövrki xarici işlər naziri Cavad Zərifi özünü Twitter səhifəsində hadisə ilə bağlı fikirlərini yazdı:

Kimsə Ərdoğana Bakıda yanlışlıqla oxuduğu şeirin Araz çayının şimal bölgələrinin İranın ana torpaqlarından zorla ayrılması ilə bağlı olduğunu deməyib. Görəsən, bu şeirlə Azərbaycanın suverenliyinə zərər verdiyini bilməyirdimi ? BİZİM sevgili Azərbaycanımız haqqında HEÇ KİM danışa bilməz.

Bir müddətdən sonra İran XİN sözçüsü Səid Xətibzadə də hadisə ilə bağlı tvit atdı:

Şeirin oxunmasından qısa müddət sonra Türkiyənin Tehrandakı səfiri Dərya Örs İran XİN-ə çağırıldı. Bildirilənə görə, görüş zamanı Dərya Örsə "ekspansionist imperiyaçılıq dövrünün çoxdan sona çatdığı" bildirilmişdir. Eyni zamanda səfirə İranın hadisə ilə bağlı açıqlama gözlədiyi də çatdırılmışdır. 2020 Bir müddətdən sonra İran XİN sözçüsü Səid Xətibzadə də hadisə ilə bağlı tvit atdı:

Türk səfirinə bildirildi ki, xarici siyasəti illuziyalara əsaslandırmaq müdrik addım deyil. Türkiyədə tarixi bilə çoxdur. Şeirləri oxumadan əvvəl, hökumətin məsul şəxslərinə bəstələrin ana kökənlərini xatırlatmaları lazımdır. Qeyrətli Azərbaycan İranın tenindən bir parça və daima vətənin sağlam bir qalası olmuşdur.

İran parlamentinin üzvlərinin böyük əksəriyyəti (290 nəfərdən 225-i) daha sonra televiziyada yüksək səslə oxunan bəyanatı imzaladılar və Ərdoğanın sözlərini kəskin şəkildə pislədilər. Birgə bəyanata görə, şeir "təəccüblü və qəbuledilməz" kimi qiymətləndirilmişdi.

Buna cavab olaraq Türkiyə də ölkəsindəki İran səfirini XİN-ə çağırdı və İranın bəyanatlarına öz etirazını bildirdi.

İran Milli Məclisinin spikerinin müavini Əli Nikaz çıxışında "cənab Ərdoğan, siz ya tarixi oxumamısınız, ya da onu təhrif etmək istəyirsiniz" deyə çıxış etdi. İran Milli məclisinin bir başqa üzvü Məhəmməd Rza Mirtacəddini isə "Ərdoğan sərhədlərini aşdı və görünür, 2016-cı il çevrilişi gecəsi hara üz tutduğunu unudub!" kimi çıxış etdi.

İran Məclisi Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komisiyası rəhbəri Müctəba Zünnür sosial mediada bunları paylaşdı:

Əgər Ərdoğan tarix, ədəbiyyat və coğrafiyada sinifdə qalmamış olsaydı bu şeirin Azərbaycanın ana vətəni İrandan ayrılışının yasını tutarkən yazıldığını bilərdi. Səddamın qədərindən ibrət dərsi almalı, birləşmiş və çalışqan İran millətidən üzür istəməlidir.

Bir digər iranlı millət vəkili Əli Əsgər Xanii də bənzər bir şəkildə paylaşım etdi. Xanii Səddam Hüseynin edam ediliş şəkilini paylaşaraq "Cənab Ərdoğan, bu böyük İran torpaqlarına göz dikən son şəxsin aqibəti" ifadələrini yazdı. Tvitter bunun ifadə qaydalarını pozduğunu əsas gətirərək paylaşımı silməsindən sonra Xanii tvitteri Ərdoğanı dəstəkləməkdə və ifadə azadlığına xələ vurmaqda ittiham etdi.

İranlı millət vəkili Seyid Ğani Nəzəri də "neo-osmanlıçılıq xarici siyasəti Ərdoğanın beynini eləsinə qarıştırmış ki, bölgə tarixini unutdu. Türkiyədəki tarix profesorları və siyasət elmi kürsüləri ona Böyük Azərbaycanın haraya aid olduğunu xatırlatmalıdır. Torpağın bütünlüyü qırmızı xəttimizdir" deyə paylaşım etdi.

İran prezidentinin köhnə sözçüsü Abdullah Ramazanzadə isə bu paylaşımı etdi:

Osmanlı Xəlifəsi "Arazı ayırdılar, bizi zora ayırdılar" deyir. Bundan daha doğrusu "Bakı və çevrəsindəki bir çox bölgəni zorla İrandan ayırdılar" deyilməlidir. Azərbaycan, yəni İranın canı.

İran Səhiyyə Nazirliyinin xalqla əlaqələr mərkəzinin rəhbəri Kiyanuş Cahanpur İdlibə aid şəkil paylaşaraq ərəbcə etdiyi çıxışda Rəcəb Tayyib Ərdoğana "Rəcəb Paşa" şəklində xitab etdi. O, Türkiyənin özünə qonşu ölkələrdə problemlər yaratdığını, başqalarının işlərinə açıq müdaxiləı etdiyini, bir çox ölkədə xaos, münaqişə və qeyri-sabitliyə yol açdığını, Suriyə və İraqda terrorizmə dəstək verdiyini iddia etdi.

İran lideri Əli Xamaneyinin Azərbaycan türklərinin yaşadığı Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Zəncan və Ərdəbildəki nümayəndələri Ərdoğanın Bakıdakı şeiri haqqında ortaq açıqlama etdilər:

İnsanlıq tarixində bir çox həsrət şeiri yazılmışdır. Bunlar içərisində iki dənəsi ən ürəyə toxunandır. Biri Gülüstan və Türkmənçay müqaviləsi ilə Sovetlər tərəfindən ana vətənlərindən qoparılan iranlıların yas şeirləri, digəri də Şah İsmayılın ayrılığı nədəniylə 25 milyon Anadolu Ələvisinin yaş şeirləridir. Şah İsmayılın dünyadan ayrılışının üzərindən 450 il keçməsinə rəğmən, yas şeirlərinin hələ Türk cəm evlərində oxunması heyrəyə şayandır. Başda İran, Azərbaycan və Türkiyə olmaqla bütün müsəlmanları bölgənin həssas vəziyyəti məsələsində çox diqqətli olmağa, düşmənin qarmaşık bölücü qəsdlərinə alət olmamağa çağırırıq.

İran prezidentliyi Strateji Araşdırmalar Dairəsi başqanı Hüseyni Qarabağ savaşında Ermənistanı tam mənası ilə dəstəkləməyərək səhv etdiklərini, bu xətanın nəticəsində Ərdoğan və Əliyevin İranın torpaq bütünlüyünə göz dikdiklərini bildirdi.

İran Məclisinin Başqanlıq Heyyəti Sözçüsü Məhəmməd Hüseyn Fərhəngi məclisin iclasında Ərdoğanı tənqid edən milltə vəkillərini tənqid etdi. Fərhəngi məclis kürsüsündən etdiyi çıxışında İran ilə Türkiyənin "bölgədə çox güclü qonşular olduğunu bildirərək, birlikdə hərəkət etdikləri xüsuslarda düşmənlərimizin qəsdləri mütləq olaraq uğursuz oldu" dedi. Ərdoğanı tənqid edən millət vəkillərinə də işarə edən Fərhəngi "bügün məcclis kürsüsündə çox qəribə ifadələr istifadə edildi və bunlar qarşısında təəccübləndik" deyə əlavə etdi.

Hadisədən bir neçə il sonra, 2023-cü ildə İran ad çəkmədən Azərbaycanı təhdid edən bir animasyon də paylaşdı. Paylaşılan bu animasyonda Ərdoğanın bu sözügedən şeiri də xatırladılmışdı. "Mesajımız açıq: Bir gün gələcəyik" sözləri ilə paylaşılan videoda bundan başqa Türkiyə Respublikası prezidenti Ərdoğanın oxuduğu bir şeirdən də istifadə edilmişdi. İran İnqilab Keşikçiləri Korpusu tərəfindən paylaşılan videoda Azərbaycana müxtəlif təhdidlər edilməkdə idi. Videoda İran-Azərbaycan sərhədindəki Araz çayına doğru uçan vəhşi bir quşun saniyələr içində Şahid-136 kamikadze pilotsuz döyüş vasitəsinə çevrildiyi əks etdirilmişdi. Sosial mediada geniş yayılan videonun sonunda "Mesajımız açıq: Bir gün gələcəyik" sözləri yer almışdı.

Türkiyədən

Türkiyənin Tehrandakı səfiri Dərya Örsün Ərdoğanın oxuduğu şeirə görə İran Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılmasına görə Ankara buna reaksiya göstərdi. Türkiyə cavab olaraq İranın ölkəsindəki səfiri Məhəmməd Ferazməndi XİN-ə çağırdı və Ərdoğana yönəlmiş iddialar məsələsində narahatlıq duyduqlarını bildirdilər.

"Euronews"un bildirdiyinə görə, Türkiyə XİN İran tərəfindən edilən iddiaları rədd etmiş, İranın duyduğu narahatlığı bildirəcəyi diplomatik kanallar mövcud ikən açıq şəkildə Tvitterdən çıxış etməsinin qəbul edilməz olduğu bildirilmişdir. Türkiyə prezidentinin kommunikasiya üzrə direktoru Fəxrəddin Altun isə bunlara "Mənası bilərəkdən kontekstdən çıxarılan şeirin oxunmasına görə prezidentimizə və ölkəmizə qarşı təhqiramiz ifadələr işlədilməsini pisləyirik" dedi. Altun əlavə etdi ki, şeir "Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsindən əziyyət çəkən xalqın emosional təcrübəsini ehtirasla əks etdirir (...) İrana heç bir göndərmə ehtiba edilməyib. Bu ölkə [İran] heç bir şəkildə, formada və ya məzmunda nəzərdə tutulmayıb". Türkiyənin xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu bildirib ki, “İranın prezidentimizə ünvanlanmış əsassız və ağır bəyanatları qəbuledilməzdir”. Çavuşoğlu əmin edib ki, “Ərdoğan İranın milli suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə tam hörmət edir”.

Ərdoğanın oxuduğu şeirə Türkiyənin Millətçi Hərəkat Partiyasının rəhbəri Dövlət Baxçalı öz dəstəyini bildirmişdi. Sosial media hesabından iranlı vəkillərin çıxışlarına reaksiya göstərən Baxçalı, Ərdoğanın oxuduğu şeirin sözlərini paylaşdı. Daha sonra isə bu şeirində heç bir şeyin yanlış olmadığını, "Ermənistana açıq şəkildə dəstək verənlər bizə nə izah edirlər? Arazı ayırdılar, hətta qopardılar" deyə bildirdi:

Cənab prezidentimizin oxuduğu bir şeir özəlliklə İranda böyük bir narahatlıq oyandırmışdır. Bu ölkənin Xarici İşlər naziri əsassız reaksiya göstərmiş, İran Məclisində çalışan 225 millətvəkili də hazırlanan qınama mətubuna müştərəkən imza atmışlardır. Mərhum şairimiz Arif Nihat Asya baxın nə deyirdi:

"Ağlayın, barmaqları nur, sularından xınalı qızlarım; ağlasın Marağa göylərindən, Marağaya baxıb ulduzlarım, bu yaxın suların qolu nədən bükülməz, Fərat nə üçün, Dəclə nə üçün, Araz nə üçün məndən doğar, mənə tökülməz?

Haydi buyursunlar, bu şeirə də reaksiya göstərsinlər. Marağanın harada olduğunu bilənlər bilir, bilməyənlər də bu surətlə inşallah öyrənərlər. Türkün sünnisi, şiəsi olmaz, nəticə olaraq Türk Türkdün, başqa təsvirə və tekfrikə sığmaz. Türklüyə bənd atıla bilməz, divar hörülə bilməz. Bilinskin ki, Ötükənin strateji ağlı bulandılıra bilməz, qutlu hədəflərinin üstündən xətt çəkmək olmaz.

Azərbaycandan

Cənubi Azərbaycandan

Ərdoğanın şeirinə İran tərəfindən reaksiyalar gəldikdən sonra sosial mediada İran azərbaycanlılarının Ərdoğana dəstək paylaşımları meydana çıxmağa başladı. Güney azərbaycanlılar dəstək üçün "Araz" şeirini oxuyub video kimi sosial mediada paylaşmaqda idilər. İran Azərbaycanı xəbərlərini əks etdirən bir sıra sosial media platformalarında başladılan kampaniyada azərbaycanlı vətəndaşlar Ərdoğanın oxuduğu bayatını oxuyaraq videolar paylaşırdılar. "Arazı ayırdılar" və "birlik üçün oxu kimi" haştaqlar ilə Twitter və Instagram sosial şəbəkələrində yayılan videolarda vətəndaşların hər videonun sonunda və şeiri vəya mahnını oxuduqdan sonra “Yaşasın Azərbaycan”, “Yaşasın Türkiyə” və “Nə Mutlu Türkəm Deyənə” şüarlarını səsləndirdikləri müşahidə olunurdu. Kampaniyaya qatılan İran Azərbaycanında yaşayan vətəndaşların çəkdikləri videolarda Azərbaycan, Türkiyə və Traktor futbol komandalarının bayraqlarına da yer verdikləri görünürdü.

Şimali Azərbaycandan

Ərdoğanın şeirinin İrandan etirazlarla qarşılanmasından sonra ona Azərbaycan Respublikası ictimaiyyətindən güclü dəstək göstərildi. Jurnalistlər, siyasətçilər və tarixçilər arasından dəstək çıxışları həyata keçirdilər.

Nəticə

Hadisədən bir neçə gün keçdikdən sonra İranın prezidenti Həsən Ruhani bildirdi ki, İran Türkiyə tərəfinin verdiyi açıqlamalardan sonra bu diplomatik gərginliyi geridə buraxa bilər, lakin xalqın həssaslığı da çox vacib məsələdir.

2021-ci ilin sentyabr ayında İran ilə Azərbaycan Respublikası arasında yeni bir gərginlik meydana çıxdı. Azərbaycan rəsmi və qeyri-rəsmi kanallarla İrandan Qarabağa yük daşınmasını dayandırmağı tələb etmiş, bunun müsbət qarşılığını almadıqda isə Qafan-Gorus yolunun öz ərazisindən keçən hissəsini bağlamışdı.  Məsələni həll etmək üçün İranın Azərbaycandakı səfiri Seyid Abbas Musəvi İlham Əliyevin köməkçisi Hikmət Hacıyevlə görüşsə də, cəmi bir-iki gün sonra həmin yoldan istifadə edən iki iranlı sürücü "Azərbaycan ərazilərinə qanunsuz girmə" ittihamı ilə saxlanıldı. Münasibətlər belə ikən, İran özünün Azərbaycan ilə sərhədində hərbi təlimlərə başladı. Hərbi təlimlər Azərbaycan Respublikasında İranın güç nümayişi və hədələmə metodu kimi qarşılandı. Xüsusən İranın  ordusunun körpü quraraq Araz çayını keçmə videosunu yayması birmənalı qarşılanmadı.

Bununla eyni zamanda, təlimdə iştirak edən ordu bölmələrində xidmət edən İran türkləri olduqları iddia edilən şəxslərin ənənəvi olaraq türkçülüyün simvolu olan bozqurd işarəsi tutaraq çəkdirdikləri şəkillər sosial şəbəkələrdə yayıldı (Modern, 3 oktyabr 2021). Münasibətlər belə bir səviyyədə gərgin ikən yenidən Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən İrandakı Azərbaycan türkləri məsələsi gündəmə gətirildi. Belə ki, o, jurnalistlərin suallarını cavablayarkən İran-Azərbaycan gərginliyi ilə bağlı suala “....[İran] Azərbaycanı hədəf taxtasına qoymaq kimi bir vəziyyətə girməz. Çünki bugün İrandakı Azəri nisbəti ortadadır. Bu təbiiki düşündürür. Elə asan deyil...” deyə cavab verdi.  Bu artıq müharibədən keçən qısa müddət ərzində İran azərbaycanlıların gündəmə gətirilməsi hadisəsinin ikinci dəfə təkrarlanması idi. Xüsusən müharibədən sonra Azərbaycan və Türkiyə tərəflərinin dəfələrlə iki dövlətin xarici siyasətini bir-biri ilə məsləhət və razılıq formasında formalaşdırdıqlarını bildirdiklərini nəzərə alsaq iddia edə bilər ki, bu nümunədə etnik məsələ Azərbaycanın ehtiyyatlı formada verdiyi razılıqla, əvvəlcədən planlanaraq Türkiyə prezidenti tərəfindən dilə gətirilir.

Həmçinin bax

• İran–Türkiyə münasibətləri
• Azərbaycan–İran münasibətləri
• Azərbaycan–Türkiyə münasibətləri
• Bütöv Azərbaycan

Mənbə

• Özçelik, Nurettin, Hüseyn Feyzullahinin "Azerbaycan Bayatıları" İsimli Eseri, Tebriz, H. 1363, Marmara Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Enstitüsü, 2010
• Seli, Timur, Kavimler Köprüsü Aras, Bilig-3/Güz 96, 1996
• Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, , Bakı: Elm, 1988 https://bakubookcenter.az/product/50136
• İdrisi, Habib, Azerbaycan Bayatılarında Araz Nehrinin Yeri (PDF), Çukurova Türkoloji Araştırmaları Merkezi, 1992
• Makas, Zeynalabidin, Aras Üzerine Maniler, Milli Molklor Dergisi, 1997
• İmamverdiyev, İlqar, Azerbaycan Müzik Kültüründe Bayatılar, Ankara: İksad Yayınevi, 2019
• Maziar, Motamedi, Why did President Erdogan’s poem infuriate Iranians?, Why did President Erdogan's poem infuriate Iranians?: www.aljazeera.com., 2020
• Gasimov, Zaur, Zaur, Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan, Iranian Studies. 55 (1), 2022
• RFI, Azerbaïdjan: un poème suscite des tensions entre la Turquie et l'Iran, www.rfi.fr, 2020
• BBC News Türkçe, İran'ın Ankara Büyükelçiliği: Çavuşoğlu ve Zarif görüştü, yanlış anlama giderildi, www.bbc.com, 2020
• Reuters, Rouhani says Iran can move beyond row with Turkey over Erdogan poem, www.reuters.com, 2020
• Yılmaz, Adem, Aras şiiri sonrası İran'dan Erdoğan'a tepkiler: Saddam hatırlatması, Neo-osmanlıcılık ve 15 Temmuz vurgusu, İndependent Türkçe, 2020
• Yeni Şafak, İran'ın hadsiz çıkışına Azerbaycanlılardan şiirli tepki, www.yenisafak.com, 2020b
• Yeni Şafak, İran Meclisi Başkanlık Heyeti Sözcüsünden Erdoğan'a tepki gösteren milletvekillerini eleştiri: İran ve Türkiye çok güçlü komşulardır, www.yenisafak.com, 2020a
• Euronews, Erdoğan'ın okuduğu şiiri kınayan İran'a Türkiye'den tepki, tr.euronews.com, 2020
• Ortahamamcilar, Burak, Türkiye'nin Tahran Büyükelçisi Derya Örs, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın perşembe günü Azerbaycan'da okuduğu şiir nedeniyle İran Dışişleri Bakanlığına çağrıldı., tr.euronews.com, 2020
• Yeni Şafak, MHP Genel Başkanı Bahçeli'den Cumhurbaşkanı Erdoğan'a şiir desteği: Aras'ı ayırdılar, mil ilen doyurdular, www.yenisafak.com, 2020c
• Rudaw, İran'dan Azerbaycan’a Erdoğan’ın şiiriyle tehdit: Bir gün geleceğiz!, Rudaw.net, 2023
• Məlikoğlu, Hamid, İran Azərbaycanında Ərdoğanın oxuduğu şeirə dəstək kampaniyası başlanıb, Amerikanın Səsi Azərbaycanca, 2020
• GADTB, Güney Azərbaycandan Zərifə ertiraz, Prezident Ərdoğana kütləvi dəstək- Video, gadtb.com, 2020
• Ərəblinskaya, Samirə, O şeiri bir də söylə, Ərdoğan, sherg.az, 2020
• Quliyev, Cəmaləddin, Araz niyə səbrləri daşırdı? - Cəmaləddin Quliyev yazır, reyting.az, 2020
• Salamoğlu, Emil, Sabir Rüstəmxanlı: “Araz bir simvoldur, ayrılıq varsa, Araz da var”, www.musavat.com, 2020
• BBC News Azərbaycanca, İranın müharibə oyunları - Azərbaycanla sərhəddə nə baş verir?, BBC, 2021
• Akifqızı, S., İran və Azərbaycan arasında gərginliyin səbəbi nədir, sonu nə olacaq?, www.bbc.com, 2021
• Hürriyet, Cumhurbaşkanı Erdoğan'dan 10 büyükelçi mesajı: Bunları ülkemizde ağırlamak gibi bir lüksümüz olamaz, Hürriyet.com.tr, 2021
• Modern, İran hərbçiləri yenə “Bozqurd salamı” verir1, Modern.az, 2021
• Müsavat.az, “Mənim muskuluma baaax!” – Araz qırağındakı təlimlərin pərdəsinin bərisində baş verənlər, www.musavat.com, 2021