Aşıq havaları — Azərbaycan musiqi folklorunun əsas sahələrindən biri. Müasir aşıqların repertuarında daim işlənib kamilləşən yüzdən artıq klassik hava və onun variantları mövcuddur. Aşıq havalarının xalq dastanları ilə birgə yarandığı, əvvəllər yalnız dastanlarla, sonralar isə eyni zamanda, müstəqil oxunduğu ehtimal edilir. Aşıq havaları məzmun və xarakterinə görə qəhrəmanlıq ruhunda, lirik və nəsihətamiz planda satirik və komik səciyyəli olur. Bu havalarda xalqın sevinc və kədəri, zülm və əsarətə qarşı etirazı, vətənpərvərliyi, qəhrəmanlıq və rəşadəti əks olunmuşdur. "Koroğlu", "Misri", "Orta divani"də mərdlik, cəsurluq, "Qəmərcan", "Gözəlləmə", "Göyçəgülü"ndə oynaqlıq, şən əhvali-ruhiyyə, "Dilqəmi", "Yanıq Kərəmi", "Təcnis"də lirik məhəbbət duyğuları, qüssə və həsrət duyğuları ifadə edilir. Aşıq havaları xüsusiyyətinə görə, əsasən, üç qrupa bölünür: reçitativ (dastanla bağlıdır), yarımreçitativ, mahnı xarakterndə olan havalar. Reçitativdən təğənniyə doğru inkişaf yolu keçmiş Aşıq havaları melodika, vəzn-ritm xüsusiyyətlərinə görə çox zəngin və rəngarəngdir; adətən, strofik formada olur. Bütün havalarda instrumental müqəddimə, əsas mövzu və tamamlama (koda) mövcuddur. Səsin eyni ucalıqda təkrarı, musiqi motivi rüşeymi və bütov ifadələrin variant şəklində təkrar edilməsi, melodiyanın pərdələrlə aşağı hərəkəti, enən sekvensiya Aşıq havalarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir. Musiqi formasına görə aşıq havaları sadə və mürəkkəb olur. Aşıqlar, adətən, yuxarı registrdə oxuyur, bəndin sonunda (kadansda) aşağı registrə keçir və axırıncı səsi xeyli uzadırlar. İfa zamanı sazı səs diapazonlarına uyğun şəkildə müəyyən səs yüksəkliyinə kökləyirlər. Aşıq havalarının diapazonu kiçikdir (əsasən, kvarta, kvinta və seksta intervalı həcmində), bəzi hallarda ifanın sonunda musiqi diapazonu böyük tersiya, septima və ya oktava intervalı həcmində genişlənir.

"Paşaköçdü", "Əfşarı", "Şahsevəni" və sair havalarda qədimliyi göstərən pentatonika əlamətləri də var. Aşıq havalarının ritmik xüsusiyyətləri şeirin forması və vəzni ilə əlaqədardır; havanın melodiya və ritminin müəyyənləşməsində misralardakı hecaların sayı həlledici rol oynayır. Müasir aşıqların ən çox işlətdiyi şeir formaları gəraylı, qoşma, təcnis, bayatı, divani, müxəmməs və sairədir. 2/4, 3/4, 4/4, 3/8, 5/8, 6/8, 7/8, 9/8 və sair ritmik quruluşlar aşıq havaları üçün xarakterikdir. Ədəbi mətnin və melodiyanın xüsusiyyətindən asılı olaraq, bir hava üstündə bir neçə şeir oxuna bilər. Aşıq havalarının adları şeir formalarından ("Gəraylı", "Təcnis", "Müxəmməs" və s.), dastan qəhrəmanlarının ("Koroğlu", "Kərəmi" və s.), yarandığı yerin adından ("Naxçıvani", "Şərili" və s.) götürülmüşdür. Məşhur aşıqların adı ilə bağlı Aşıq havaları da ("Cəlili", Bəhməni", "Dilqəmi" və s.) var. Aşıq havaları diatonikaya əsaslanır; ayrı-ayrı hallarda təsadüf edilən xromatik səslər yardımçı rol oynayır. Aşıq havalarının əsas lad-intonasiya quruluşu Şur muğamının lad quruluşu ilə sıx bağlıdır. Segah, Rast, Mahur, Bayatı-Şiraz və sair muğamların lad quruluşuna uyğun aşıq havaları da mövcuddur.

Aşıq havaları, əsasən, sazla və balabanın müşayiəti ilə ifa olunur. Müşayiətedici melodiya vokal melodiyanın ya eyni (unison) olur, ya da dəmkeş funksiyası daşıyır. Aşıq havalarının harmonik əsasını sazın köklərindən irəli gələn akkordlar kompleksi təşkil edir. Bunlardan "Şah pərdə kökü" (Qaraçı kökü"), "Baş pərdə kökü" ("Dilqəmi kökü"), Orta pərdə kökü ("Ürfani kökü"), "Ayaq divani kökü", "Bayatı" ("Atüstü Kərəmi") və s. əsas köklərdir. Bu köklərin üzərində qurulmuş akkordlar aşıq havalarının zəngin harmonik dil xüsusiyyətlərini ortaya çıxarır. Aşıq havaları Azərbaycan xalq musiqisinin başqa janrları ilə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etmişdir. Aşıq musiqisinin professional musiqi sənətinə güclü təsiri var. Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu", Reynhold Moritseviç Qlierin "Şahsənəm", Qara QarayevCövdət Hacıyevin "Vətən" operalarında, Qara Qarayevin 3-cü simfoniyasında (2-ci hissə), Fikrət Əmirovun "Azərbaycan süitası"nda və başqa bəstəkarların əsərlərində aşıq havalarının üslub xüsusiyyətlərindən istifadə edilmişdir.[1]

Siyahısı

redaktə
  1. Yanıq Kərəmi
  2. Ovşarı (Əfşarı)
  3. Bozoxu[2]
  4. "Dilbər" — Müəllifi Aşıq Pənah
  5. "Yeddi qardaş" — Müəllifi Aşıq Pənah
  6. "Azərbaycan" — Müəllifi Aşıq Pənah
  7. Ruhani (Urfanı)
  8. Misri
  9. Göyçə gülü
  10. Baş Sarıtel
  11. Orta Sarıtel
  12. Qaraçı
  13. İrəvan çuxuru
  14. El havası
  15. Dübeyti[3]
  16. İncə gülü[4]
  17. Bayatı
  18. Gəraylı
  19. Divani
  20. Dübeyt ("Borçalı dübeyti", "Zülfüqar dübeyti", "Şahsevən dübeyti", "Mirzə dübeyti", "Azaflı dübeyti")[5]
  21. Təcnis
  22. Müxəmməs
  23. Sallama gəraylı
  24. Şahsevəni (Koroğlu qaytarması)
  25. Baş dübeyt
  26. Koroğlu müxəmməsi
  27. Paşa köçdü
  28. Laçını
  29. Gödəkdonu
  30. Heydəri
  31. Ayaq Cəlili
  32. Cəngi Koroğlu
  33. Şahsevəni gəraylısı
  34. Dübeyt gəraylısı
  35. Hüseyni
  36. Bəhməni
  37. Cəlili
  38. Koroğlu
  39. Kərəmi
  40. Dərbəndi
  41. Naxçıvani
  42. Dərələyəz gəraylısı
  43. Göyçə gülü
  44. Ayaq Divani (Osmanlı Divanisi)
  45. Ağır Şərili
  46. Susənbəri
  47. Dolhicranı
  48. Sallama Kərəmi
  49. Quba Kərəmi
  50. Mansırı
  51. Sürütmə Koroğlu
  52. Şah Xətai
  53. Zarıncı Şikəstə
  54. Badamı Şikəstə
  55. Sarıtorpaq Şikəstəsi
  56. Şirvan Şikəstəsi
  57. Döymə Kərəmi
  58. Fəxri
  59. İbrahimi
  60. Aran Gözəlləməsi
  61. Kərəm Köçdü
  62. Meydan Koroğlu
  63. Mixəyi
  64. Turcacı
  65. Yüngül Şərili
  66. Qəhrəmanı
  67. Şirvan Gözəlləməsi
  68. Tərəkəmə Gözəlləməsi
  69. Kərəm Gözəlləməsi
  70. Dəmir Gözəlləməsi
  71. Orta şəşəngi
  72. Güllü şəşəngi
  73. Ağır gözəlləmə
  74. Dilqəmi
  75. Bayramı (Gülabı)

İstinadlar

redaktə
  1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. ISBN 978-9952-441-00-0.
  2. Oktay. “Bozoxu” havası: [aşıq havalarının tarixi haqqında] //Xalq cəbhəsi.- 2013.- 22 may.- S. 13.
  3. Usubova, V. Dübeyti: [Aşıq Ədalətin ifası haqqında] //Mədəni həyat.- 2012.- №11.- S.14-15.
  4. Ormanlı, H. Şen ol İncə dərəsi: “İncə günü-İncəgülü” saz-söz şöləninin təəssüratları: [Qazax mahalının folkloru haqqında] //Olaylar.- 2012.- 31 may.- S.10.
  5. "Aşıq sənəti / Aşıq poeziyası". 2021-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-12.

Mənbə

redaktə
  • Köçərli, İ. Aşıq havalarında musiqili-poetik sintez problemlərinin tədqiqi //Musiqi dünyası.- 2011.- №2/47.- S. 54-56.
  • Anatolluoğlu, A. Qədim el havalarımız: Musiqi folkloru //Qobustan: sənət toplusu.- 2012.- № 4.- S.86-89.