Vikipediya

Alaş muxtariyyəti

Qazaxıstan ərazisində muxtar dövlət quruluşu

Alaş muxtariyyəti (qaz. Алаш автономиясы; 1917–1920) — XX əsrin əvvəllərində müasir Qazaxıstan ərazisində, "Alaş-Orda" adlı hökumətin nəzarəti altında mövcud olan qazaxların muxtar dövlət quruluşu. Alaş muxtariyyəti, Alaş partiyası tərəfindən elan edilmiş və 5–13 dekabr 1917-ci il tarixlərində Orenburqda Ümumqırğız (Ümum-Qazax) Konqresi tərəfindən qurulmuşdur. 5 mart 1920-ci ildə Qırğızıstan Bölgəsinin işğal edilməsi ilə Bolşevik Hərbi İnqilab Komitəsi tərəfindən ləğv edilmişdir. Sovet hökuməti onun yerində 17 avqust 1920-ci ildə Qırğızıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, 1925-ci ildə onun adını dəyişdirərək Qazaxıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, 1936-cı ildə isə Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası təşkil etdi.[3]

parlament respublikası
Alaş muxtariyyəti
qaz. Алаш автономиясы
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
← 
 →
1917 — 1920
Paytaxt Alaş Semipalatinsk
Ən böyük şəhər Semey
Dilləri Qazax dili
Rəsmi dilləri qazax dili
Dövlət dini dünyəvi dövlət[1]
Ərazisi 1 724 825 km² (1917)
Əhalisi 4 262 762 nəfər. (1917)
İdarəetmə forması parlament respublikası
hökumət sədri
 •  Əlixan Bökeyxan[2]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

redaktə

İkinci Ümumqırğız Qurultayı (İkinci Ümumqazax Qurultayı)

redaktə
Əsas məqalə: İkinci Ümumqırğız (Ümumqazax) Qurultayı
 
Əlixan Bökeyxan, Alaş muxtariyyəti Hökumətinin sədri

Qazaxlar arasında, Alaş Orda partiyasının yeganə siyasi rəqibi, hədəfləri olduqca qəribə olsa da, Alaş partiyasının hədəflərindən çox da fərqlənməyən, lakin qısa müddətdə bolşeviklərin müttəfiqlərindən birinə çevrilən və 1917-ci ilin dekabrında təsis məclisinə namizədliyini irəli sürən "Uç Jüz" partiyası idi. Bu namizədlərdən biri də Saken Seyfullin idi. Sarı-Arka qəzeti bu seçkilərin nəticələrini dərc etdi. Petropavlovsk uyezdində Alaşa 26.814 səs verildi, "Uç Juz" yalnız 36 səs aldı. Semipalatinsk bölgəsində Alaş 58.300, "Üç Juz" — yalnız 1, Omsk uyezdində də nəticələr oxşar idi — Alaşa 16.200 və 300 səs — "Üç Juz" üçün verilmişdi. Seçkilərin uğursuzluğundan sonra "Üç Juz" partiyası bolşevik proqramını qəbul etdiyini elan etdi. O, qazaxları Alaşın muxtariyyət tələbini rədd etməyə, gəncləri Alaşın yaratdığı milislərə verməməyə, onlara bir qəpik pul ianə etməməyə çağırdı.

Belə şaraitdə və 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra mövcud olan vəziyyətə dair fəaliyyət proqramı hazırlamaq üçün, II Ümumqazax Qurultayı keçirmək qərarı alındı. 1917-ci il dekabrın 5–13-də Orenburq şəhərində keçirilən II Ümumqazax Qurultayında qazaxların neçə yaşayacaqları, hansı idarəetmə formasından istifadə edəcəkləri, kimlərlə ittifaqa girəcəkləri geniş müzakirə olundu. Türkistanın hər yerindən nümayəndə heyəti onun işində iştirak etdi. Qurultaya Bukey quberniyası (keçmiş Bökey Ordası), Ural, Turqay, Akmola, Semipalatinsk, Yeddisu, Sırdərya, Fərqana, Səmərqənd, Zakaspiysk vilayətlərindən, Altay quberniyasından və Amudarya torpaqlarından və qırğız mahallarından nümayəndələr qatılmışdılar. Dəvət olunanlar arasında yeni yaradılan Türkistan muxtariyyətinin baş naziri Mustafa Çokay da var idi. Qurultay Əlixan Bökeyxan, Əhməd Baytursunov, Miryaqub Dulatov, habelə İ. Omarov, S. Kadırbayev, S. Dosşanov tərəfindən təşkil edilmişdi. B. Kulmanov qurultayın sədri idi.

Qurultayın açılışında, nümayəndə heyətləri, əsasən Türkistanın cənubunun aclıq içində olduğunu söyləyərək açıqlamalar verdilər. Onlar insanların çaşqınlıq içində olduğunu, yerli hakimiyyət orqanlarının nizam-intizamı bərpa edə bilmədiyini bildirdilər. Bu xaişləri qətnamənin birinci bəndi olaraq müzakirə edən qurultay, "xalqı partiya mübarizəsinə son qoymağa və birləşməyə" çağırdı.

Qurultayın gündəmində əsas məsələlər aşağıdakılar idi:

  1. Sibir, Türkistan və cənub-şərq birliyinin muxtariyyətinə münasibət;
  2. Bölgələrin muxtariyyəti;
  3. Polis;
  4. Milli şura;
  5. Təhsil;
  6. Milli fond;
  7. Müftilik;
  8. Xalq məhkəməsi;
  9. Kənd rəhbərliyi;
  10. Qida problemi.

Qurultayda əsas məsələ muxtariyyətin yaradılması idi. Əlixan Bökeyxan muxtariyyət haqqında məruzə etdi. Onun məruzəsi və Qazaxıstan muxtariyyəti məsələsi xüsusi komissiyaya təqdim edildi. Komissiya adından X. Qabasov çıxış etdi. Hesabatı müzakirə etdikdən sonra, faktı nəzərə alaraq:

  ... oktyabr ayının sonunda Müvəqqəti Hökumət süquta uğradı, Rusiya Respublikası etimad və mənəvi nüfuza sahib olan gücünü itirdi, ölkədə heç bir güc olmadığı üçün vətəndaş müharibəsi baş verə bilər, anarxiya dalğası bundan yaranır. Əyalət daxilində şəhər və kəndlərdə anarxiya hər gün böyüyür. Bu çətin vəziyyətdən yeganə çıxış yolu Qırğızıstan bölgələrinin bütün əhalisi tərəfindən tanınacaq möhkəm bir hökumət təşkil etməkdir.  

Qurultay yekdilliklə Qırğızıstan bölgələrinin Muxtariyyətinin qurulmasına və ona "Alaş" adı verilməsinə qərar verdi.[4]. Ardınca çoxluğun səsverməsi ilə Alaş Orda Muxtariyyatının qurulduğu elan edildi. 25 üzvdən ibarət müvəqqəti bir xalq məclisi quruldu, onlardan 10 yeri ruslara və bölgənin digər xalqlarının nümayəndələrinə verildi. Daha sonra Alaş-Kala adlandırılan Semipalatinsk, paytaxt seçildi.[5]

Yeni qurulan hökumətin rəhbərliyinə Əlixan Bökeyxan seçildi. Qurultay Sovet hakimiyyətini tanımamağa qərar verdi. Qırmızı Ordunun Qırğızların ərazisinə girməsi vəziyyətində onu dəf etmək üçün öz milli ordusunu yaratmağa qərar verildi. Əlixan Bökeyxan və onunla həmfikir olanlar Başqırt-Tatar və Kokand Muxtariyyatı ilə birliktə hərəkət etməyi qəbul etmədi. Lakin yeni qurulan hökumətin yetərincə kadrı, ordusu olmadığından qazaxların yaşadığı böyük bir ərazini yeni qaydalarla idarəetmək mümkün olmur. Təsis məclisinin çağırılmasından və Rusiyada dünya dövlətləri tərəfindən tanınmış hökumətin qurulmasından əvvəl "Alaş-Orda" Ümumqırğız Müvəqqəti Xalq Şurası vasitəsilə qırğızların muxtar özünüidarəetməsinin dərhal həyata keçirilməsinə başlamaq təklif edildi.[6].

"Ağlar" və "Qırmızılar"la münasibət

redaktə

Alaş Orda liderləri Sovet hökuməti ilə təmasda olmuşdular. Jaxanja Dusmuhəmmədov və Xəlil Dusmuhəmmədov V.İ.Lenin və İ. V. Stalinlə görüşmüşdülər. H. Qabbasov da İ. V. Stalin ilə Millətlər Xalq Komissarı olaraq danışıqlar aparmışdı.[7] 1918-ci ilin yanvarında Alibi (Əli-Bəy) Cangildin (xaç suyuna salınmış qazax — Nikolay Stepnov adını almışdır.) Stalinə, Alaşın muxtariyyətini zəiflətmək üçün Turqay vilayyətində bolşeviklərin tərəfdarlarından qüvvələr toplamağa söz vermişdi. Yaz aylarında Dəşt-i Qıpçaq çölərindəki siyasi rəqabət anarxiyanın və şiddətin hökm sürdüyünü göstərirdi. 1918-ci ilin martında, Sarı Arka qəzeti, Alaş mətbəəsinin dağıldığını və bunun nəticəsində "Qazax" qəzetinin bağlanmasına məcbur olduğunu bildirdi. Məqalədə bolşeviklər bu hücuma görə, xüsusən Alibi (Əli-Bəy) Cangildin təşkilatçı kimi tənqid olunurdu.

Eləcə də, Alaş-Orda liderləri ataman A. Dutovla Sovet hakimiyyətinin Orenburqda devrilməsindən sonra, Samaradaki Təsis Məclisi Komitəsi ilə, Omskdakı Müvəqqəti Sibir Hökuməti (Ufa Kataloqu) ilə əlaqələr qurdular. 1917-ci il mayın 15–17-də Qostanayda Başqırd və Qazax milli hərəkatlarının — Başqurdistan və Alaş Cümhuriyyətinin nümayəndələrinin görüşü keçirildi, burada ortaq əks-sovet mübarizəsinin təşkili müzakirə edildi. Sovet hökuməti ilə təmaslardan və güzəştlərdən, Alaşordalılar Sovetlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün Omsk hökuməti ilə ittifaqa girdilər.

1918-ci ilin iyununda Alaş-Ordanın qərarı qəbul edildi: "Sovet hökumətinin muxtar Alaş ərazisində verdiyi bütün fərmanlar etibarsız sayılacaq. Alaş-Orda Sədri A. Bukeyxan, üzvləri M. Tınışpaev, H. Qabbasov." Ancaq müstəqil Alaş-Orda Omskda yerləşən Müvəqqəti Ümumrusiya Hökumətinə lazım deyildi. 4 noyabr 1918-ci il fərmanı ilə Qazaxıstanı özünə tabe etmək üçün onu ləğv etməyə çalışdılar. Rusiyanın ali hökmdarı Admiral A. Kolçak da Alaş-Ordanın tanınmasını rədd etdi.

Avqust ayında Semipalatinskdə ilk Alaş süvari alayı yaradıldı.

11 sentyabr 1918-ci ildə Alaş-Ordanın Qərb şöbəsi, J. Dosmuhammedovun rəhbərlik etdiyi Ural bölgəsi mərkəzi Cambeytidə yerləşməklə quruldu. Şərq şöbəsinin mərkəzi Semipalatinskdən Jan Semeyə köçdü. 1919-cu ilin martında Kolçakın qoşunları Samara və Kazana qarşı qəti bir hücuma başladılar, aprel ayında bütün Uralı işğal etdilər və Volqaya yaxınlaşdılar. Qırmızı Ordunu güclü şəkildə didərgin saldılar. Vəziyyətdən istifadə edib "Alaş-Orda" Torqay çöllərində antisovet üsyan qaldırdı. Makan Jhumagulovun "Qartallar hündürlükdə ölür" kitabında bildirilir ki, sonra Mirjakip Dulatov başda olmaqla Alaş orda xalqı həbs olundu və 18 mayda qırmızı komandir Amangəldi İmanov güllələndi.

1919-cu ilin yayında, Şərqi Cəbhənin 1-ci Ordusunun İnqilabi Hərbi Şurası, nümayəndə heyətini danışıqlara göndərmək barədə Alaş-Ordanın Ural qrupuna ultimatum göndərdi:

  Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikası missiyası və ordunun İnqilabi Hərbi Şurası tərəfindən bizə verilən səlahiyyətlərlə elan edirik: 1). Orenburq kazaklarının tam məğlubiyyəti haqqında; 2).Türkistan yolunun təmizlənməsi və 3).Qırğızıstan bölgələrini düşməndən azad etmək üçün geniş əməliyyatların başlanması.

...Orenburq kazaklarından nümunə götürərək güclü Qırmızı Orduya qarşı yararsız və fəlakətli müharibəyə son qoymağı və Sovet hökumətinin mərhəmətinə təslim olmağı təklif edirik ... və hakimiyyətinin tanınması əsasında bizimlə danışıqlar aparırıq. Orenburqdakı Ümumqazax Hərbi İnqilab Komitəsi və bu Qazaxıstan Konqresinin müstəqil Qazaxıstan Cümhuriyyətinin əsasını qoyacaq Komitə tərəfindən qəbul edilmiş qərarlar icra ediləcək.

Sovet Komissarları Sovetinin Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizədə iştirak edən bütün qazaxların əfv və bağışlanmasına dair fərmanını yaymağa hazırıq ...

Bunu etməklə Qazaxıstan xalqının bir hissəsi üçün bu həlledici və kritik məqamda Qazaxıstan ərazisindəki vətəndaş müharibəsinin bütün nəticələrindən və müqavilədən imtina etməyinizə məcbur olacağımız tədbirlərdən qaçacaqsınız...

Tam səlahiyyətlə. İnqilabi Hərbi Şurası. Murat-Lejava (Eliava).

Möhkəmləndirilmiş Ural Hərbi Şurasının üzvləri.
Alaş Orda, sənədlər toplusu, Martınenko tərəfindən tərtib edilmişdir, Qızıl-Orda, 1929
  

1919-cu ilin dekabrında Alaş-Orda Sovet təzyiqi və hərbi müdaxiləsi səbəbindən tabe olmaq məcburiyyətində qaldı. Alaş muxtariyyətinin bütün inzibati resursu məcbur şəkildə Sovetlərin idarəetmə orqanlarına tam inteqrasiya edildi. Alaş-Orda dərhal ləğv edildi və amnistiyaya baxmayaraq bütün liderləri 30-cu illərdə güllələndi və yaxud represiyaya uğradıldı. Alaş-Orda liderlərinin edamının qanuniliyi ilə bağlı istintaq rəsmi səviyyədə müzakirə olunmadı.[8].

Alaş muxtariyyəti Müvəqqəti Xalq Məclisi üzvləri

redaktə

Haqqında sənədli filmlər

redaktə
  • Kalila Umarov. "Mağcan" — "Mağcan", Qazaxtelefilm. 1990. Dahi qazax şairi Mağcan Cumabayev haqqında sənədli film.
  • Kalila Umarov. "Naubet" — "Böyük Jute", Qazaxtelefilm. 1992. Qazaxıstandakı Qolodomor haqqında sənədli film (1931–1932)
  • Kalila Umarov. "Mirjkıptın oralıy" — "Mir-Yakubun qayıdışı", Qazaxtelefilm. 1993. Sənədli film
  • Kalila Umarov. "Alaş turalı soz" — "Alaş haqında söz", Qazaxtelefilm. 1994. Sənədli film
  • Kalila Umarov. "Alaşorda", Qazaxtelefilm. 2009. 1917–1920-ci illərdə ilk qazax milli muxtariyyəti haqqında sənədli film.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "The Alash Movement and the Soviet Government: A Difference of Positions" (PDF). 2018-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  2. ↑ Ubiria, Grigol. Soviet Nation-Building in Central Asia:The Making of the Kazakh and Uzbek Nations. Routledge. 16 September 2015. səh. 77. ISBN 9781317504351. 13 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2020.
  3. ↑ Peimani, Hooman. Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. ABC-CLIO. 2009. səh. 124. ISBN 9781598840544. 14 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2020.
  4. ↑ "Казахстан в период гражданского противостояния". 2019-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  5. ↑ "От Созака до Астаны". 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  6. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  7. ↑ "Досмухамедов Джаганша Досмухамедович". 2020-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  8. ↑ "Коллектив авторов. Историческая энциклопедия Сибири / Гл. ред. В. А. Ламин. — Новосибирск: Издательский дом «Историческое наследие Сибири», 2009. — Т. Первый: А-И. — С. 60—61. — 716 с. — ISBN 5—8402—0230—4" (PDF). 2020-10-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  9. ↑ "Члены народного совета правительства Алашорды | Алаш Орда". 2020-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  10. ↑ "Алашорда Үкіметінің Толық Құрамына Кімдер Мүше Болды?". 2020-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.

Ədəbiyyat

redaktə
  • Бочагов А. К. "Алаш-Орда". Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917–19 гг., Кзыл-Орда, 1927.
  • "Алаш Орда", (Сборник документов, сост. Н. Мартыненко, Кызыл-Орда,1929), переизд. Алма-Ата, "Айкап", 1992, предисловие К. Сарсекеева.
  • Сарсекеев К. "Смута", Алма-Ата, 1989.
  • Аманжолова Д. "Партия "Алаш": история и историография". Семипалатинск, 1993.
  • Аманжолова Д. "Казахский автономизм и Россия. История движения "Алаш", Москва, 1994.
  • Нурпеисов К. "Алаш" и "Алаш-Орда",Алматы, 1995.
  • Нурсалиев Р. Ауэзов и "Алаш", Алматы, 1995.
  • Койгельдиев М. "Алаш козгалысы" (Движение "Алаш"), Алматы, 1996.
  • Нурсалиев Р. "Алашординцы", Алматы, 2004.
  • Steven Sabol "Russian Colonization and the Genesis of Kazak National Consciousness", Palgrave Macmillan, 2003, pp. 143–144.

Xarici keçidlər

redaktə

Həmçinin bax

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Alaş_muxtariyyəti&oldid=7604602"