Vikipediya

Ale Khirtsizhiqo

Xırtsıjıqo Alə Cançat (adıq Джанчатэ Хъырцыжъыкъо Алэ) Çərkəz komandanı və əsgəri. Rus-Çərkəz Müharibəsində iştirak etmişdir.[1][2][3][4]

Ale Khirtsizhiqo
Şəxsi məlumatlar
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1836
Vəfat yeri
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti Çərkəzistan

Bioqrafiya

redaktə
redaktə

Alənin soyadı Cançat olub, Xırtsıjıqo, Xırtsıjın oğlu mənasını verir. Çərkəzlərin '-qo' sonluqları olan həm soyadları, həm də ləqəbləri var. Bu əlavə, Türk dillərindəki '-oğlu' əlavəsi ilə eyni mənanı daşıyır. Edmund Spencerin kitabında 'Hirsiz Sultanoglu' kimi qeyd olunur.[5]

Ertəki illəri

redaktə
 
Cançatə sülaləsinintamgası[6]

Çərkəzlər tarixlərini yazmadıqları və bütün məlumatlar xaricdən gəldiyi üçün Xırtsıjıqonun erkən həyatı haqqında çox az şey qeydə alınıb. Mənbələr, Çərkəzistanın Abadzex bölgəsinin Şax kəndində doğulduğunu və Cançatə nəsilindən olduğunu bildirir. Doğum tarixi məlum deyil, lakin 1776-cı ildə Don Kazaklarına qarşı təşkil edilən bir səfərə hələ gənc bir oğlan kimi qatıldığı qeyd olunub.

Rus-Çərkəz Müharibəsi

redaktə

Ünlənməsi

redaktə

Xırtsıjıqo, qısa zamanda hərbi uğurları ilə tanındı. Ğış Nuh, onu belə təsvir edib:[7][8][9]

  Xırtsıjıqo Alə və yaxın dostlarının ən diqqətə çarpan xüsusiyyətləri kin və intiqam deyil, cəsarətli və zarafatcıl olmalarıdır. Həyatlarında igidlik və zarafat o qədər iç-içədir ki, bilmiriksə düşmənlə oynadıqlarını düşünə bilərik. Qorxu dediyimiz şey onların ağlına gəlmir, hərəkətlərində də görünmür. Hədəflərinə çatarkən bir problem ilə qarşılaşdıqları zaman, dostlarından biri həmişə bir çıxış yolu tapır. Xırtsıjıqo Ale, rəhbər və komandan olaraq hər zaman ön plandadır. Ən çətin işləri idarə edir. Dostları da onun yanındadır. Onu diqqətlə izləyirlər və igidlik söz mövzusu olduqda ondan geri qalmazlar. Alə müharibədə əsgərlərinə komanda edərkən, dostları da bu arada böyük bir problem ilə məşğuldurlar.  

Çərkəz bayrağını dalğalandırması

redaktə

1830-cu ildə Seferbiy Zaneqo tərəfindən Çərkəz bayrağı layihələndirildi.[10][11] 1836-cı ildə bayrağın ilk nüsxəsi Çərkəzistana çatdıqda, Nur Muhammed Hağur tərəfindən qəbul edilərək hazırda Soçidə yerləşən Geş vadisinə gətirildi. Burada bütün Çərkəz vilayətlərinin başçıları toplanaraq bayrağı qəbul etdilər və komandan Xırtsıjıqo Alə bayrağı ilk dəfə Çərkəz torpağına sancan şəxs oldu.[5][12][13]

Zass ilə düşmənçiliklər

redaktə

1833-cü ildə Qriqori Zass Rus-Çerkəs Müharibəsinin baş komandanı təyin edildi və tam səlahiyyətlə Kuban cəbhəsinə gəldi.[14] Zass, Çerkəsələrə olan nifrəti ilə tanınırdı[15] və dostlarına göndərdiyi məktublarda Çerkəs mülki vətəndaşların kütləvi qətlini tərifləyirdi.[16] Zassın əsas qərargahı Proçnıy Okop qalasında yerləşirdi. Zass’a zərbə vurmaq istəyən Xırtsıjıqo Alə, Çerkəs ordusundakı yoldaşları ilə birlikdə bu yerə hücum edərək general Zassın qızını qaçırdı. 3 ildən sonra Zass’a qızını qaytaracaqlarını bildirən bir məktub göndərərək təslim yeri və şərtləri barədə razılaşdılar.[11][17] Çerkəs arabulucuları müəyyən olunan vaxtda gəldilər və Çerkəs paltarları geyinmiş qızı atdan alaraq atasına təqdim etdilər. Qız, atasını Çerkəsləri bağışlaması üçün inandırdı və hər iki tərəf də qərargahlarına döndü.[11][17][18]

Rus birləşmələrinin mühasirəyə alınması

redaktə

Xırtsıjıqo Alə və Alcəriyeqo Kuşuk bir gecə vaxtı arazidə qonaq olarkən Rus ordusu tərəfindən mühasirəyə alındılar. Səhər olduğunda, hər iki komandan öncülük edərək mühasirəni yardılar. Sayım aparıldıqda, bütün dostlarının sağ olduğunu gördülər, lakin Alcəriyeqo Kuşukun xidmətçisi yox idi. Xırtsıjıqo Alə, tək başına Rus birləşmələrinin içinə dalaraq xidmətçini xilas etdi və beləliklə, heç bir itki vermədən mühasirədən qurtuldular.[19]

Ölüm

redaktə

1836-cı ildə Şapsuqlar və Hajjret Kabardalıların daxil olduğu 2.000 nəfərlik (1.200-ü qan yemini etmiş[1]) Abadzex ordusu, Xırtsıjıqo Alə və oğlu komandanlığı altında bir basqın həyata keçirmək üçün toplandı. Ancaq General Zass'ın agentləri bu qərarı öyrəndiyindən, Zass’ın ordusu Çərkəzləri izləməyə başladı. Çərkəzlərin Batalpaşinskaya basqın etməyi planladıqları xəbəri gəldikdə, Zass Batalpaşinskayanın ətrafındakı keçidləri gizli şəkildə mühasirəyə almışdı. Lakin Çərkəzlər izlənildiklərini anlayanda birdən bu basqından vaz keçərək, 800 nəfərlə Kuban çayını keçdikdən sonra 100 kilometr məsafədəki Kislovodsk yaxınlığında bir Rus qarnizonu üzərinə hücum etdilər. Hücumda Rus əsgərlərini öldürdükdən sonra, 5 əsir və 20 araba dolusu qənimətlə kəndlərinə dönməyə başladılar.[20]

Bu zaman Ruslara sadiq olan 200 Çərkəz və Noqay, Rus ordusuna qatıldı. Sadiq Çərkəzlər, Rus ordusunu qısa yollar istifadə edərək Çərkəz ordusunun keçəcəyi nöqtəyə çatdırdılar. Səhər olarkən Çərkəz ordusu yaxınlaşırdı və Ruslar döyüşə hazırlıq görməyə başladı. Çərkəzlər Rus ordusunu 3 kilometr məsafədən gördü və döyüşlər başladı. Ruslar yuxarıdan Çərkəzlərin üstünə top atışı edirdilər və bu da Çərkəzlərin nişan almasını çətinləşdirirdi. Topun alt hissələrində Rus snayperləri yerləşmişdi. Hər iki tərəf də salvo atəşindən sonra otların arasında siper alaraq tüfəklərini doldurub bir-birinə doğru irəliləyirdi. Kazaklar hücuma keçsə də geri çəkilməyə məcbur olub atəş etməyə davam etdilər.[20]

Bütün bu zaman ərzində, Rus cəbhəsi irəliləyərək Çərkəzlərdən 5–6 nəfərlik bir qrup, snayperlərin qarşısındakı dağa çatmışdı. Qrup, Rus cəbhəsinin içində qaldığı üçün Kazakları narahat edirdi. Qrupda cüssəli, uzun boz saqqallı, yaşlı və yaxşı geyinmiş Xırtsıjıqo Alə də vardı və hər atışı isabet edirdi. Kornet Kokoff, Alə tərəfindən vurulduqda, ona birbaşa atəş açıldı və Alə bir neçə dəfə ağır yaralandı. Hər iki tərəf də onun kim olduğunu başa düşmüşdü. Tüfəğini yenidən qaldırmağa çalışarkən tarazlığını itirərək tüfəklə daşların üzərinə düşdü və özü də uçurumdan aşağı düşdü. Düştükdən sonra yenidən ayağa qalxmağa çalışıb düşmən əlinə keçməməsi üçün qılıncını və tapançalarını daşlara vuraraq sındırmağa çalışdı. Nəhayət, bilincini itirərək son bir çöküşlə Kazakların arasına düşdü.[20]

Bu baş verərkən bir dəqiqə ərzində heç kəs atəş açmamışdı. Alə'nin cəsədi düşmədən əvvəl Çərkəzlər sırtlarında tüfəklə, ağızlarında çəkilmiş qılıncları və əllərindəki tapançalarıyla qəzəblə müharibə naraları ataraq Kazaklara doğru qaçaraq hücuma başladılar. Kazaklar panik içində geri çəkilməyə başladı. Bir neçə Çərkəz, Alə'nin cəsədini hayqıraraq yerindən qaldırdı. Bu zaman Rus snayperləri qayalardan enərək Çərkəzləri əhatə etdi. Kazaklar bu durumu başa düşdükdə geri çəkilməyi dayandırdı. Etrafı sarılmış olanlardan çox azı çıxa bildi, amma Alə'nin cəsədini qurtardılar. Alə'nin yaxın silah yoldaşları və hayatta qalan tək oğlu da bu vaxt öldürüldü.[20]

Çərkəzlər, düşmənin əlinə keçməməsi üçün atlarının eyerlərini aldıqları sonra onları öldürərək Alə'nin cəsədilə birlikdə dik yamacları tüfəng atəşi altında sürətlə dırmaşdılar və ən yüksək təpədə, liderlərinin cəsədinin ətrafında toplandılar.[20]

Qeydlər

redaktə
a.↑ "Kan yemini," düşmana qarşı həyata keçirəcəkləri hücumlar üçün strategiya müəyyənləşdirmək məqsədilə bir araya gəldikləri bir toplantıda, həyat və ölüm üzərinə etdikləri müqəddəs bir and içmə ənənəsidir. Bu and, müharibədə ölənlərin cəsədlərini vətən torpaqlarına geri gətirmək və itirilmiş mülkləri sağ qalanlar arasında bölüşdürməkdən ibarətdir. Toplantıdan sonra, iştirakçılar müəyyən etdikləri hədəflərə hücum edərək qənimətlə birlikdə dağlara geri dönürlər.[20]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 2021. 15 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Ağustos 2021.
  2. ↑ "Лъэпкъым ишъхьафитныгъэ псэемыблэжьэу фэбэнагъэх — Адыгэ макъ" (rus). 15 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Ağustos 2021.
  3. ↑ "Тибыракъ мамырэу къытшъхьащэрэт!". Koshvesti. 15 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Ağustos 2021.
  4. ↑ "- АДЫГЭ ПСАЛЪЭ - ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ" (İngilizce). 15 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Ağustos 2021.
  5. ↑ 1 2 Spencer (capt.), Edmund. Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 1837. 19 Haziran 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 Ekim 2023.
  6. ↑ Цуекъо, Алый. Адыгэ лъэкъуацIэхэмрэ тэмыгъэхэмрэ (Adigece). Адыгэ лъэкъуацIэхэмрэ тэмыгъэхэмрэ. 2012. səh. 149. İstifadə tarixi: 18 Mart 2023.
  7. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :4 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  8. ↑ ГЪЫЩ, Нухь. "ГъукIэлIым иIашэр гущыI". Adıge Maq dergisi. 2017. 18 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 Nisan 2023.
  9. ↑ noname. "ГъукIэлIым иIашэр гущыI — Адыгэ макъ" (rus). 18 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 Mart 2023.
  10. ↑ Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. ISBN 9781543447651. İstifadə tarixi: 10 Haziran 2019.
  11. ↑ 1 2 3 Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. ISBN 1543447643.
  12. ↑ "ПУТЕШЕСТВИЯ В ЧЕРКЕСИЮ". www.vostlit.info. 21 Kasım 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 Kasım 2019.
  13. ↑ "АП №92 (01.08.2024) | Портал СМИ КБР". smikbr.ru. İstifadə tarixi: 12 Ekim 2024.
  14. ↑ "Jembulat Bolotoko: The Prince of Princes (Part One)". Jamestown (ingilis). 25 Ekim 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 Ocak 2021.
  15. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Rutgers University Press. 9 Nisan 2013. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 Mart 2023.
  16. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :05 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  17. ↑ 1 2 "General Zass'ın Kızının Adigeler Tarafından Kaçırılışı". ÇERKES-FED (Türkçe). 31 Mayıs 2018. 14 Ocak 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ağustos 2021.
  18. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :11 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  19. ↑ "Çetao İbrahim | KAHRAMANLARIMIZI TANIYALIM (2) - HIRTSIJIKO ALE". Cherkessia.net. 13 Mayıs 2014. 5 Temmuz 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 Temmuz 2024.
  20. ↑ 1 2 3 4 5 6 Neumann, Karl Friedrich. Russland und die Tscherkessen (alman). Cotta. 1840. 81–90. ISBN 978-5-87731-629-4.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ale_Khirtsizhiqo&oldid=7810422"