Andi Göysu

Gürcüstan və Rusiyada çay

Andi Göysu — Gürcüstan (Kaxeti) və Rusiya (Dağıstan) ərazisindən axan çay.

Andi Göysu
avar. Гӏанди гӏор
Sulakın hövzəsi
Sulakın hövzəsi
Ölkələr
Regionlar
Mənbəyi Pirikitelskaya Alazan
Tuşeti Alazan
 • Yüksəkliyi 1603 m
Mənsəbi Sulak çayı / Xəzər dənizi
 • Yüksəkliyi 355,4 m
Uzunluğu 144 km
Su sərfi 69,6 m³/san
Hövzəsinin sahəsi 4810 km²
DSR[rus.] 07030000112109300000261
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Andi Göysu çayı Sulak çayının sol qoludur. Çayın uzunluğu 144 km-dir.

Toponimiyası

redaktə

“Göysu” adı türkcə (qumuq) “k'oy suv”– göy su adından götürülmüşdür.[1] XX əsrin ortalarına qədər "Göysu" adını Sulak çayı daşıyırdı.

Relyefi

redaktə

Andi Göysu çayı Sulak çayının sol qoludur. O, mənbələrini dağlıq ərazi olan Tuşetiyadan götürən Pirikitel Alazani və Tuşeti Alazani çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Andi Göysu Çirkata kəndindən 6 kilometr şərqdə Avarskoe Koisu çayı ilə birləşərək Sulak çayını əmələ gətirir.

İki çayın qovuşduğu yerdən çayın uzunluğu 144 km (Tuşeti Alazani mənbəyindən –192 km), ümumi enmə 2500 m, su toplama sahəsi 4810 km², orta hündürlüyü 2140 m-dir. Çay hövzəsindəki buzlanma sahəsi 14 km²-dir. Buzlaqlar Boqosski, Piriketelski və Sneqovoy silsilələrinin ən yüksək ərazilərində geniş yayılmışdır.

Andi Göysu çayı hövzəsinin əhəmiyyətli bir hissəsi (84%) dəniz səviyyəsindən 1500 metr yüksəklikdə, o cümlədən 10% 3000 metrdən yuxarıdır.

Botlix rayonu ərazisində, çayın sol sahilində, XI–X əsrlərə aid qədim Ortakolo şəhərinin qalıqları yerləşir. Ortakolo şəhərində ali silkin nümayəndələri xristian dininə, sadə insanlar isə bütpərəst ayinlərə riayət edirdi.[2]

Hidrologiyası

redaktə

Çay yağış, qrunt suları və qar suları ilə qidalanır. Andi Göysu yaz-yay daşqınları və aşağı su dövrləri olan çaylara aiddir. Çayda daşqınlar əsasən (60-70%) isti mövsümdə (may - avqust) baş verir. Bir qayda olaraq, ən böyük daşqın iyun ayında, ən kiçik daşqın isə fevral ayında baş verir. Çayın orta illik su sərfi 72,0 m³/s, maksimum qeyd olunanı isə 830 m³/s-dir.

Qolları

redaktə

Andi Göysu çayı hövzəsində ümumi uzunluğu 4020 km olan 874 çay var. Əksər çayların (828) uzunluğu 10 km-dən azdır.

Çayın Əsas qolları:

  • Pirikitel Alazani (144 km, sol qolu)
  • Tuşet Alazani (144 km, sağ qolu)
  • Metluda (108 km, sağ qolu)
  • Qakko (103 km, sağ qolu)
  • Xvarşi (96 km, sağ qolu)
  • Sasitliqaya (Sasitlinka) (93 km, sol qolu)
  • Kila (Tindinskaya) (86 km, sağ qolu)
  • Xuştada (77 km, sağ qolu)
  • Ansalta (63 km, sol qolu)
  • Çankovskaya (61 km, sol qolu)
  • Axvax (57 km, sağ qolu)
  • Unsatlen (51 km, sol qolu)
  • Emita (32 km, sağ qolu)
  • Engeruk (21 km, sağ qolu)
  • Tlyarota (18 km,sol qolu)
  • Qadaritlyar (7,8 km,sol qolu)

Çayın tədqiqi

redaktə

Andi Göysu çayının illik axın rejimini tədqiq etmək üçün onun üzərində 7 elmi stansiya mövcuddur. Bu stansiyalar Şenako, Ağvalı, Botlix, Tlox, Saqra, Çirkota və Aşıltinski körpüsüdür. Hazırda Ağvəli və Çirkota stansiyaları dövlət məntəqəsi kimi fəaliyyət göstərir.

Andi Göysu çayının kənd təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyəti var. Onun suyundan ətraf kəndlərin və əkin sahələrinin su təchizatı və suvarılması üçün istifadə olunur. Çay böyük hidroenergetika potensialına malikdir. Tantariskaya, İqalinskaya, İnxoiskaya, Ortokalinskaya, Muni, Botlixskaya, Sumadinskaya və Ağvalinskaya çaylarında 8 su elektrik stansiyasının inşası planlaşdırılır.

İstinadlar

redaktə
  1. Кумыкско-русский словарь (Къумукъча-орусча сёзлюк), Бамматов Б. Г., Гаджиахмедов Н. Э. 2013 г.
  2. "В горах Дагестана обнаружен древний христианский город, торговавший с Китаем и Персией". 2014-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-23.

Xarici keçidlər

redaktə