Azərbaycan mediası
Bu məqalədəki və ya bölmədəki məlumatlar köhnədir. |
Azərbaycan mediası Azərbaycan Respublikasında yerləşən kütləvi informasiya vasitələrinə istinad edir. Televiziya, jurnal və qəzetlərin hamısı həm dövlət, həm kommersiya, həm də reklam, abunə və satışla əlaqəli digər gəlirlərdən asılı olan şirkətlər tərəfindən idarə olunur. Azərbaycan Konstitusiyası söz azadlığına zəmanət verir. Azərbaycan Konstitusiyasının 47-ci maddəsi[1] fikir və söz azadlığına həsr olunub, hər kəsin öz fikirlərini sərbəst ifadə etmək hüququna malik olduğu bildirilir.
Tarix redaktə
Azərbaycan mediası və mətbuat tarixinin bir neçə mərhələsi var[2]: 1832-ci ildən başlayaraq 1917-ci ilə qədər davam edən çar Rusiyası dövründə nəşr olunan mətbuat, 1918-1920-ci illəri əhatə edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə mətbuat, 1920-ci ildən 1991-ci ilə qədər Sovet İttifaqı dövrü mətbuatı, mühacirət mətbuatı və müstəqillikdən bu günümüzə qədər olan mətbuat.[3]
İlk Azərbaycan mediasının tarixi 1875-ci ildə "Əkinçi" qəzetinin Həsən bəy Zərdabi tərəfindən ilk dəfə nəşr edildiyi vaxtdan başlayır.[4] "Əkinçi" Azərbaycan dilində ilk dəfə nəşr olunan media idi.[5] Azərbaycan xalqı öz milli mətbuatına sahib olmaq üçün çox səy göstərdi, çünki XIX əsrin sonlarında dövlətlər arasında mədəni əlaqələr iqtisadi və siyasi münasibətlərlə paralel olaraq xeyli böyüdü. Nəticə etibarilə, Azərbaycanın savadlı insanları Rusiyada, İranda və bir qədər Avropa ölkələrində baş verən vəziyyətlərdən təsirlənmiş və bu onları ölkədə baş verənləri ifadə etmək üçün yerli və milli qəzet yaratmağa təşviq etmişdir. Ancaq bu asan məsələ deyildi: Azərbaycan Rusiyanın nəzarəti altında idi və zülm hər zamankindən daha sərt olduğundan senzura səbəbindən baş verənləri əks etdirmək çətindi. Həsən bəy Zərdabi və silahdaşları problemin həlli üçün fərqli bir yol seçdilər: senzuradan yayınmaq üçün işçi sinfinə, əsasən də satiraya xas olan çox sadə bir dil istifadə etdilər.[6] Jurnalın əsas məqsədi isə tamamilə fərqli idi. Rus çar təzyiqləri səbəbindən "Əkinçi" nəşrini dayandırmalı idi və bu iki il ərzində 1875-ci il 22 iyul-dan 1877-ci il sentyabrın 29-dək cəmi 56 sayı çıxdı və ayda iki dəfə 300-400 arasında tirajla nəşr olunurdu.
Milli mətbuatın inkişafındakı ikinci mərhələ Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə mətbuatdır. Hökumət həmin dövrdə mətbuatın və ümumilikdə çap mediasının modernləşdirilməsi ilə bağlı qaydalar qəbul etdi. Məsələn, 1919-cu il oktyabrın 30-da qəbul edilmiş yeni qayda ilə mətbuat, litoqrafiya və digər oxşar fondların yaradılması, bundan əlavə, mətbu materialların çapı və satışı da pulsuz oldu. Yeni qurulan hökumət 9 noyabr 1918-ci ildə kütləvi informasiya vasitələrinə dövlət nəzarətini ləğv edərək fərman verdi. O dövrdə Azərbaycan, rus, gürcü, yəhudi, polyak və fars dillərində 100-ə yaxın qəzet və jurnal nəşr olunurdu. Dövrün mətbuatının əsas nümunələri "Molla Nəsrəddin", "İstiqlal", "Azərbaycan", "Açıq söz", "İqbal", "Dirilik", "Təkamül", "Mədəniyyət", "Qurtuluş" dur. Söz, mətbuat və inanc azadlığı ən yüksək səviyyədə idi. AZƏRTAC həmçinin Azərbaycan Demokratik Respublikasının mirasıdır.[7]
1900-cü ilin dekabrında "İskra" nəşr olunanda Azərbaycanda yeni mətbuat növü quruldu. Azərbaycanda "bolşevik" ideyalarını hazırlayan ilk qəzet idi. 1904-cü ilin oktyabrında ilk dəfə sosial-demokratik mətbuat olan "Hümmət" Məmməd Əmin Rəsulzadə, Məşədi Əzizbəyov, Nəriman Nərimanov, Sultan Məcid Əfəndiyev, Prokofy Caparidze daxil olmaqla bir qrup sosial-demokrat ilə birlikdə gizli şəkildə Azərbaycan dilində nəşr olunurdu.
Qanunvericilik redaktə
Söz və məlumat əldə etmə azadlığı ilə bağlı qanunvericilik bazasına Azərbaycan Konstitusiyası, Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında Qanun və İnformasiya əldə etmək hüququ haqqında Qanun daxildir.
Məlumat əldə etmə normaları (eləcə də digərləri) 2012-ci ildən sonra düzəliş edildi. Düzəlişlər kommersiya şirkətlərinə qeydiyyat, sahiblik və quruluşu barədə məlumatları gizlətməyə imkan verir və bununla da siyasətçilər və ictimai xadimlərin aktivlərinin müəyyənləşdirilməsini məhdudlaşdırır.
Diffamasiya Azərbaycanda cinayət tərkibi olaraq qalır, böyük cərimələr və 3 ilə qədər həbs cəzası ilə cəzalandırıla bilər. "Prezidentin şərəf və ləyaqətinə xələl gətirən məlumatların yayılması" cinayət əməlidir (Konstitusiyanın 106-cı maddəsi və Cinayət Məcəlləsinin 323-cü maddəsi), iki ilə qədər həbs cəzası ilə cəzalandırılır. 2013-cü ildən bəri diffamasiya qanunları onlayn məzmuna da tətbiq olunur. Azərbaycan Ali Məhkəməsi diffamasiya ilə bağlı normaların AİHM standartlarına uyğunlaşdırılmasını təklif edib.[8]
Media vasitələri redaktə
Azərbaycanda çap və yayım mediası əsasən dövlət mülkiyyətindədir və ya hökumət tərəfindən maliyyələşdirilir. Azərbaycanda 9 milli televiziya stansiyası,12-dən çox regional televiziya stansiyası, 25 radio kanal, 30-dan çox gündəlik qəzet var.[9]
Çap mediası
Azərbaycanda rəsmi olaraq 3500 nəşriyyat var. Qeydiyyata alınan gündəlik qəzetlərin sayı 30-dan çoxdur. Ən çox oxunan Yeni Müsavat və Azadlıq qəzetləridir. 2014-cü ilin may ayında Zerkalo maliyyə itkisi səbəbindən çap nəşrlərindən imtina etdi.
Radio yayımı
2014-cü ildə Azərbaycanda 9 AM stansiyası, 17 FM stansiyası və bir qısa dalğalı stansiya var idi. İlkin şəbəkə təminatçısı Azərbaycan Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyidir (RİTN).
Televiziya yayımı
Üç dövlət televiziyası var: AzTV, İdman TV və Medeniyyet TV. Bir ictimai kanal və 6 özəl kanal var: Ictimai Televiziyası, Space TV, Lider TV, Azad Azərbaycan TV, Xəzər TV və Region TV.
Azərbaycanda cəmi 47 televiziya kanalı var ki, bunlardan 4-ü ictimai, 43-ü özəl, 12-si milli, 31-i regional televiziya kanallarıdır. Azərbaycan Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin (RİTN) məlumatına görə, 2014-cü ildə televizorun yayılma səviyyəsi 99% təşkil edib.[10] 2013-cü ildə Azərbaycanda kabel televiziyasının yayılma nisbəti ev təsərrüfatlarının 28,1% -ni təşkil etmişdir. Kabel televiziyası abunəçi bazasının təxminən 39% -i böyük şəhərlərdə cəmləşmişdir. Bakı şəhərində nüfuzetmə səviyyəsi 59,1% -dir.[11]
2010-cu ildən 2014-cü ilə qədər Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu (IRFS) gündəlik olaraq ifadə azadlığı və insan haqlarını işıqlandıran onlayn xəbər kanalı olan Obyektiv TV istehsal etdi.
Kino
Azərbaycanda kino sənayesi 1898-ci ildən başlayır. Əslində, Azərbaycan kinematoqrafiya ilə məşğul olan ilk ölkələrdən biri idi.[12] Buna görə də, bu aparatın tezliklə Bakıda ortaya çıxması təəccüblü deyil - XX əsrin əvvəllərində Xəzərdə dünyadakı neft tədarükünün 50 faizindən çoxunu istehsal edilirdi. Bu gün olduğu kimi, neft sənayesi investisiya qoymağa və işləməyə can atan əcnəbiləri cəlb etdi.[13]
1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə 28 May Azərbaycanın Müstəqillik Yubileyini qeyd etməsinə sənədli filmi çəkildi və 1919-cu ilin iyununda Bakının bir neçə teatrında premyerası edildi.[14] 1920-ci ildə Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov Azərbaycan kinosunu milliləşdirən fərman imzaladı. Bu da Azərbaycan animasiyasının yaranmasına təsir etdi.
1991-ci ildə Azərbaycan Sovet İttifaqından müstəqillik qazandıqdan sonra Bakıda ilk "Şərq-Qərb" Beynəlxalq Bakı Film Festivalı keçirildi. 2000-ci ilin dekabrında Azərbaycanın keçmiş Prezidenti Heydər Əliyev 2 Avqustun Azərbaycan Kinorejissorlarının peşə bayramı elan edilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Bu gün Azərbaycan rejissorları 1920-ci ildə Sovet İttifaqı qurulanadək kinematoqrafçıların üzləşdikləri bənzər mövzularla yenidən məşğul olurlar. Filmlərin həm məzmunu, həm sponsorluğu seçimi əsasən rejissorun təşəbbüsünə bağlıdır.
İnternet
2014-cü ildə Azərbaycan əhalisinin 61% -i internetə qoşulmuşdur. Facebook, İntagram və Twitter kimi sosial şəbəkələr yaygındır, məlumat və fikir mübadiləsi üçün istifadə olunur.[15]
Media təşkilatları redaktə
Tənzimləmə orqanları
Kütləvi İnformasiya Vasitələri və İnformasiya Nazirliyinin ləğvindən bəri medianın tənzimlənməsi iki idarəetmə orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan Mətbuat Şurası (APC) ölkədə çap mediasının özünü tənzimləyən orqandır. Milli Televiziya və Radio Şurası (MTRŞ) Azərbaycanın elektron media tənzimləyicisidir. Onun 9 üzvü məhdud müddət olmadan hökumət tərəfindən təyin olunur.
Həmçinin bax redaktə
İstinadlar redaktə
- ↑ ""The Constitution of the Republic of Azerbaijan"" (PDF) (ing. ). 9 oktyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 21 noyabr 2019.
- ↑ "AZERBAIJAN'S FIRST NEWSPAPER" (ing. ). 2019-09-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 noyabr 2019.
- ↑ Akif, Aşırlı (2009). Azərbaycan mətbuatı tarixi. Baku: Elm və Təhsil. Mətbuat tariximizin dövriləşmə konsepsiyasına daha dəqiq və geniş yanaşmanı BDU-nun tarix və ideoloji iş metodları kafedrasının tədris proqramında görmək mümkündür. Beş mərhələdən ibarət olan mətbuat tarixinin xronoloji çərçivəsi bu şəkildə müəyyənləşdirilib: 1. "Əkinçi"yə qədərki hazırlıq dövrü. 2. Azərbaycan milli mətbuatının və jurnalistika sisteminin yaranması(1875-1917) 3. AXC dövrü mətbuatı və jurnalistikası (1918-1920) 4. Sovet dövrü Azərbaycan jurnalistikası (1920-1991) 5. Müasir Azərbaycan jurnalistikası (1991 - hazırkı dövrədək).
- ↑ ‘Ekinchi’ was the first national Azerbaijani-language newspaper. It first appeared in Baku on 22 July 1875. Undoubtedly, this very fact was a significant event in the public, political and spiritual life of the Azerbaijani people. The creation of a national newspaper is the strongest indication of the national existence of any people and is an important condition for progress and evolution. It is to Hasan bey Zardabi’s credit that he took the first practical step along this very difficult path. There is no doubt at all that by its very existence, ‘Ekinchi’, considered to be the “first swallow” of the Azerbaijani press, gave a powerful impetus to the formation of a national press. ""Azerbaijan's first newspaper"" (ing. ). 9 oktyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ ‘Ekinchi’ was the first national Azerbaijani-language newspaper. It first appeared in Baku on 22 July 1875. Undoubtedly, this very fact was a significant event in the public, political and spiritual life of the Azerbaijani people. The creation of a national newspaper is the strongest indication of the national existence of any people and is an important condition for progress and evolution. It is to Hasan bey Zardabi’s credit that he took the first practical step along this very difficult path. There is no doubt at all that by its very existence, ‘Ekinchi’, considered to be the “first swallow” of the Azerbaijani press, gave a powerful impetus to the formation of a national press. ""Azerbaijani Press"" (ing. ). 16 September 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ The language and style of the Azerbaijani press began with ‘Ekinchi’. Now, when reading old editions of the newspaper, you cannot but be amazed by the language of Hasan bey and like-minded people: they wrote simply, in a clear and pure mother tongue accessible to a broad section of the population. "Establishing a national press". In comments on the main. ""Azerbaijani Press"". 2019-09-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Azərbaycan hökuməti və parlamenti mətbuat və nəşriyyat işinin də dövrün tələblərinə uyğun qurulması üçün bir sıra qərarlar qəbul etdi. Məsələn, parlamentin 1919-cu il 30 oktyabr tarixli qərarında mətbuat, litoqrafiya və buna bənzər müəssisələrin açılmasının, çap məhsulunun nəşrinin və satılmasının azad olduğu bildirilirdi. Hökumətin 1918-ci il 9 noyabr tarixli sərəncamı ilə kütləvi informasiya vasitələri üzərində dövlət nəzarəti ləğv edilmişdi. İki il ərzində Azərbaycan türkcəsində, rus, gürcü, yəhudi, polyak, fars dillərində təxminən 100 adda qəzet və jurnal çıxmışdır. "Molla Nəsrəddin", "İstiqlal", "Azərbaycan", "Açıq söz", "İqbal", "Dirilik", "Təkamül", "Mədəniyyət", "Qurtuluş" kimi mətbu orqanlar milli ideyaların carçısı idi. Təsadüfi deyildir ki, o dövrdə Azərbaycanda söz, mətbuat və vicdan azadlığı yüksək səviyyəyə çatmışdı. Cümhuriyyətin əvvəlcə Ukraynada, daha sonra Türkiyədə səfiri olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli "Bu gün yazıçıya nə gərəkdir?" sualına cavabında müasir dövrümüzlə səsləşən "Dil azadlığı, qələm azadlığı" cavabını vermişdi. ""Azerbaijan Democratic Republic and national-cultural renaissance"" (ing. ). 29 may 2016 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "The Protection of media freedom in Europe" (PDF) (ing. ). 2 iyul 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 noyabr 2019.
- ↑ ""List of Media Outlets in Azerbaijan"" (ing. ). 2017-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 noyabr 2019.
- ↑ "Ministry of Communications and Information Technologies - Radio-TV yayımı". 2014-10-27 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Telecompaper - Azerbaijan cable TV penetration reaches 28% in 2013" (ing. ). 6 oktyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ ""Cinema in Azerbaijan: Pre-Soviet Era"". 6 oktyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ by Aydin Kazimzade. Azerbaijan International, Autumn 1997. "Celebrating 100 Years in Film, not 80" (ing. ). 6 mart 2001 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ ""Azerbaijani cinema in 1920–1935: Silent films"" (ing. ). 18 fevral 2011 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Azerbaijan" (ing. ). 10 sentyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib.