Güləş (Azərbaycan)
Güləş və ya Azərbaycan milli güləşi[q 1] — Azərbaycanın milli döyüş sənəti.[1][2][3][4] Bakı və onun ətraf ərazilərində — Maştağa, Nardaran, Buzovna, Zabrat kimi qəsəbələrdə, həm də Azərbaycanın bir çox rayon və şəhərlərində Gəncə, Şəki, Qazax, Salyan, Tovuz, Zaqatala və s. məşhurdur.[5]
| Güləş | |
|---|---|
| Azərbaycan milli güləşi | |
 Güləş pəhləvanları Bakıda Novruz şənliyində | |
| Tam adı | Azərbaycan milli güləşi |
| Yaranma tarixi | İlkin orta əsrlər |
| Ölkə | Azərbaycan |
| Yaranma yeri | Qafqaz |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan milli güləşi zamanı pəhləvanların görüşdükləri meydan isə zorxana adlanır.[6] 2022-ci ildə güləş "Pəhləvanlıq sənəti: ənənəvi zorxana oyunları, idman növləri və güləş" irsinin tərkib hissəsi olaraq Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir.[7]
Tarixi
redaktəAzərbaycan xalqının bədən tərbiyəsinin ən mühüm vasitələrindən biri qədim zamanlardan xalq güləşi olub. Xalq güləşi üzrə həmişə yerli yarışlar keçirilib. Rəsmi olaraq isə Azərbaycanda 1937-ci ildən həm rayon, şəhər, həm də respublika birinciliyi uğrunda yarışlar keçirilir.[8]
Güləşin tarixinin yenidən yaradılması və güləş qaydalarının sistemləşdirilməsi istiqamətində çoxlu işlər gənc azərbaycanlı alim, Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi İnstitutunun dosenti E. Rəhimov tərəfindən aparılmışdır.[8]
Pəhləvanların görüşü, tarixi salnamələrin yazdığı kimi, çox vaxt bütün orduların döyüşünün taleyini həll edirdi. Təbiətcə güclü olan, nəhəng taxta gürzlərlə, hətta diri dəvə ilə məşq edən, bir əli ilə daş plitələri qaldıran, bir neçə güclü kişi ilə döyüşə girən Muştağı kəndindən olan Altı Aylaq haqqında xalq əfsanəsi var.[8]
Bakıda Qız Qalasının yanında zorxana xüsusi otaqda mendereslər (qoçular) tələbələrlə dərs keçir, pəhləvanlarla döyüşürdülər.[8]. Azərbaycan Tarixi Muzeyində zorxana alətləri sərgilənir. Bu əşyalar ağır idi (zorxana milləri, gürzlər, qalxanlar, yekbargirlər, gildaşlar) və məşq üçün istifadə olunurdu. Yarış başlamazdan əvvəl pəhləvan-güclülər zorxanada isinmə hərəkəti edirdilər ki, bu da daha çox xalq çalğı alətlərinin müşayiəti ilə olurdu.[9]. İdman alətlərinin birində yağlı boya ilə pəhləvanların döyüşü təsvir edilmişdir. Bu rəsmdə Güləşin milli güləşdə döyüşün necə getdiyi, idmançıların hansı paltarları geyindikləri, hansı alət və üsullardan istifadə etdikləri, güləşçilərin hansı fəndlərdənn istifadə etdikləri və s. əksini tapıb.[9]
Kəndlərdə və şəhərlərdə güclü kişilərə hörmət edilirdi, çünki onlar mülki insanları təcavüzkar hücumlarından qoruya bilirdilər. Kənd təsərrüfatı işlərində fasilələr zamanı, Novruz bayramı kimi bayramlarda mütəmadi olaraq güləşçilər arasında yarışlar keçirilirdi.
Maraqlıdır ki, N. Florovski 1836-cı il tarixli "Qafqazdan kənarda rus mülklərinə baxış"da hətta güləş üçün xüsusi evin də olduğu Yelizavetpol (o vaxt Gəncə adlanırdı) sakinlərinin idman fəaliyyəti haqqında məlumat verir:
|
Yelizavetpol şəhərinin sakinləri tez-tez gimnastika məşqləri ilə məşğul olurlar: onlar hətta xüsusi evin ayrıldığı güləşə məmnuniyyətlə baxırlar. Tatarlar (azərbaycanlılar) yaxşı bilirlər ki, bu cür oyunlar bədəni gücləndirmək üçün faydalıdır.[10] | 
|
Milli güləşin adı "Qorxma, mən səninləyəm" filmində çəkilir. Burada Lev Durovun qəhrəmanı San Sanıç məşqə başlamazdan əvvəl məhbuslara deyir: "Yeri gəlmişkən, mən sizin xalqınızın milli döyüşünüz, güləşdən çox şey öyrənmişəm."
Xüsusiyyətləri
redaktəMilli güləş pəhləvanları rəqibini belindən aşağı tuta bilər (ayaqlarından və şalvarlarından), onlara fənd atmağa, yerə sərməyə, tutmağa, qarmaq və digər fəndlərə icazə verilir. Döyüş başlamazdan əvvəl pəhləvanlar xalçanın ortasında bir-birlərini salamlayır, sonra rəqs addımları ilə xalçanın əks künclərinə keçirlər. Eyni zamanda, əlləri ilə hərəkətlər edirlər: bir əlləri ilə yuxarı və arxaya, digəri ilə — aşağı və arxaya, sonra isə əksinə. Daha sonra uzanaraq vurğunu götürən güləşçilər növbə ilə hər qolunu 3–4 dəfə əyib açırlar. Döyüş hakimin fitindən dərhal sonra başlayır. Xalçanın ortasına çıxan güləşçilər bir-birlərinə əllərini verib çiyinlərini üç dəfə itələyirlər. Güləş musiqinin müşayiəti ilə zurna və nağara kimi xalq çalğı alətlərinin musiqisi sədaları altında keçirilir.
Əvvəllər pəhləvan diz çökəndən dərhal uduzurdu. Bunun üçün pəhləvanların dizlərinə kiçik güzgülər bağlanırdı, onu əzmək məğlubiyyət sayılırdı. İndi güləşçilərə körpü üstə durmaq icazəsi verilir. Qələbə yalnız toxunuş edilmədikdə və güləşçi kürəyi üstə qoyulmadıqda xalla verilir. Həm rəqibin döşəyə atışları, həm də döyüşün aparılması zamanı təşəbbüskarlığı nəzərə alınır.
Qalereya
redaktə- Orta əsrlər milli güləşçilərinin idman ləvazimatları. Azərbaycan Tarixi Muzeyi
-
XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərinin məşhur Azərbaycan milli güləşçisi Sali Süleymanın çıxışının afişası -
Taxta ləvazimat («milli zorxana») -
![Bargir - milli güləş və fiziki məşqlər səhnəsinin təsvirləri olan idman avadanlığı (XVIII-XIX əsrlər)[9]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Bargirs_in_Museum_of_History_of_Azerbaijan.jpg/140px-Bargirs_in_Museum_of_History_of_Azerbaijan.jpg)
Bargir - milli güləş və fiziki məşqlər səhnəsinin təsvirləri olan idman avadanlığı (XVIII-XIX əsrlər)[9] -
Güləşçilərin məşqi (İngilis səyyahı H.Drouelın rəsmi,1825)
![Bargir - milli güləş və fiziki məşqlər səhnəsinin təsvirləri olan idman avadanlığı (XVIII-XIX əsrlər)[9]](/wiki/Fayl:Bargirs_in_Museum_of_History_of_Azerbaijan.jpg)
Qeydlər
redaktə- ↑ "Dünya döyüş sənətləri" ensiklopediyasında bu güləş növü Azərbaycanda türk güləş sistemləri (Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 117) və ya Azəri/türk güləşi adlandırılır (Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 508).
İstinadlar
redaktə- ↑ Mehmet Emin BAY. GELENEKSEL TÜRK SPORLARINDAN KISA ŞALVAR GÜREŞİNİN UYGULAMALARI VE KÜLTÜREL BOYUTUNUN İNCELENMESİ (PDF) // AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ. AYDIN. 2019.
- ↑ Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 117
- ↑ Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 508
- ↑ Lee, Lauwaert., 2021. səh. 202
- ↑ Азербайджанская спортивная борьба гюлеш. . 1. Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту. 1961. 2011-06-08 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Zorxana nədir?". 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-12.
- ↑ UNESCO. "Pehlevanliq culture: traditional zorkhana games, sports and wrestling". 2022. 2022-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-02.
- ↑ 1 2 3 4 И. Васьянов. Гюлеш - национальная азербайджанская борьба. журнал: Физкультура и спорт. 1951.
- ↑ 1 2 3 Материалы по истории Азербайджана. VII. Элм. Редакционная коллегия: И. А. Азизбекова (ответственный автор), А. И. Гусейнов, Ф. М. Алиев, Н. А. Таирзаде, Д. Д. Гаджинский, Р. А. Мамедов. 1968. 34.
- ↑ Н. Флоровский. Елисаветпольский край // Обозрение российских владений за Кавказом. Елисаветпольский округ. Жители . II. Цензор П. Корсаков. Санкт-Петербург: Типография департамента внешней торговли. 1836. 377.
Ədəbiyyat
redaktə- Martial arts of the world. An encyclopedia. Volume One: A–Q. Edited by Thomas A. Green, Published by ABC-CLIO, 2001. ISBN 1–886969–85-X
- Kanghyeok Lee, Nanoï Lauwaert. "World Martial Arts. Towards a global overview" (ingilis). Changhyun Park. 2021.
Əlavə oxu
redaktə- Азербайджанская спортивная борьба гюлеш. . 1. Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту. 1961. 2011-06-08 tarixində arxivləşdirilib.
- Александр Лавров. Кураж пехлеванов. журнал: Националь. 2005. 2016-01-08 tarixində arxivləşdirilib.
- И. Васьянов. Гюлеш - национальная азербайджанская борьба. журнал: Физкультура и спорт. 1951.