Cambattista Marino

Cambattista Marino(it. Giambattista Marino); 14 oktyabr 1569, Neapol — 25 mart 1625, orda) — İtalyan şair.

Cambattista Marino
it. Giambattista Marino
Doğum tarixi	14 oktyabr 1569
Doğum yeri	Neapol, Napoli Krallığı
Vəfat tarixi	25 mart 1625(1625-03-25)[…] (55 yaşında)
Vəfat yeri	Neapol, Napoli Krallığı
Fəaliyyəti	şair, yazıçı, dramaturq
Fəaliyyət illəri	1590–1625
İstiqamət	barokko
Janrlar	Sonet, Madriqal
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Lira, 1674

Həyatı

Marino XVII əsrin ən böyük şairi kimi təkcə İtaliyada deyil, həm də bütün Avropa ölkələrində geniş şöhrət qazanmışdır. Onun barokko cərəyanının yayıldığı bütün ölkələrdə çoxlu ardıcılları və təqlidçiləri olmuşdur. Marino Barokko şeirinin ən səciyyəvi nümayəndələrindən biridir. O, öz dövrünə görə şeirin mövzu dairəsini genişləndirdi. Şair belə hesab edirdi ki, təbiətdə insan hiss və duyğularının qavraya biləcəyi hər şey poeziyanın mövzusu olmağa layiqdir. Marino aşiqanə şeirə yeni boyalar gətirdi. XVI əsrin lirik şairlərindən fərqli olaraq Marinonun təsvir etdiyi sevgili surəti daha konkret və realdır. Onun şeirlərində qadının cismani gözəlliyindən alınan həzz və ləzzətin təsviri mühüm yer tutur. Bununla yanaşı onun əsərlərində dərinlik yoxdur, söz, ifadə və obrazların ecazkar əlvanlığı daha çox diqqəti cəlb edir.

Canbattista Marino 1569-cu ildə Neapolda anadan olmuşdur. o, çox tez-tez dəyişən, macəralarla dolu bir həyat keçirmişdir. Şair gah həbsxanalara düşmüş. Edam təhlükəsi qarşısında qalmış, gah da böyük zadəganların və kralların saraylarında yaşayaraq şöhrət və hörmət qazanmışdır. Atasa Cövan Françesko ədəbiyyat həvəskarı olan ziyalı bir hüquqşünas idi. Onun evində tez-tez Neapolun şair və yazıçıları toplaşardı. Belə bir şərait və mühit gənc Marinonun gələcəyini müəyyənləşdirmiş, onda şeirə həvəs oyatmışdır. Qoca Marino oğlunun hüquqşünas olmasını istəyirdi, ancaq Marino şeirə daha çox həvəs göstərir, Vergili, Aristo, Tasso, Sannadzaro kimi şairləri oxuyurdu. Şairin sonralar xatırladığı kimi, gənc yaşlarında o, həftədə bir dəfə Sannadzaronun qəbrini ziyarət edərmiş. Atası oğlundan bir şey çıxmayacağını yəqin edəndən sonra onu evdən qovur. Marino bu əhvalatı sonralar "Adonis" poemasında istehzalı bir təbəssümlə xatırlamışdır. O, ata evindən qovulandan bir qədər sonra dostlarının köməyi ilə hersoq İnniqo de Qevarın yanında üç il katib işləyir, sonra Neapol admiralı knyaz Matteo di Kandanın yanında işləyir. Katiblik sənəti ona şeirlə məşğul olmaq üçün xeyli sərbəst vaxt və imkan yaradırdı. Şən, hazırcavab, istiqanlı Marino Neapolda çoxlu dostlar qazanır, yüngül bir həyat keçirirdi. Varlı bir Neapol tacirinin qızı ilə sevgi macərası və gözlənilmədən qızın ölümü onun həbsxanaya düşməsinə səbəb olur. Markiz Mansonun köməyi ilə həbsdən qurtaran şair yeni bir təhlükəli işə düşür. Həbsxanada olan və ölüm gəzləyən bir dostunu xilas etməyə çalışan Marino arxiyepiskop adından saxta bir fərman düzəldir. Fırıldağın üstü açılır, xilas etmək istədiyi dostunu edam edirlər. Marinonu da belə bir aqibət gözləyirdi. Yenə də Mansonun köməyi ilə Marino Romaya qaçır. Romada Marino yüksək rütbəli ruhanilərin yanında qulluq edir. O cümlədən, kardinal Pyetro Aldobrandininin katibi olur. Kardinalla birlikdə Ravenna və Turinə gedir. Turin hersoqunun sarayında o daha böyük nüfuz və hörmət qazanır. 1609-cu ildə onu hersoqluğun ən yüksək mükafatı olan Müqəddəs Mavrini və Lazar ilə mükafatlandırırlar. Bundan sonra o, Kavaler /qəhrəman/ Marino adı ilə tanınır. Karl Emmanuelin yaxın adamlarından olan Qaspare Murtola adlı bir şair Marinonun şeirlərində tənqid edildiyindən bir neçə dəfə ona atəş açır, lakin Marinonu deyil, onun yanında olan bir gənci yaralayır. Hersoq onu həbs etdirir. Lakin Marino alicənablıqla öz düşmənini ölümdən qurtarır. 1611-ci ildə Marino özü həbsxanaya düşür. Marinonun həbs olunmasının səbəbi dəqiq məlum deyildir, lakin tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, bu, şairin dilinin dinc durmaması, şeirlərində Savoya hersoqunun özünü də tənqid etməsi ilə bağlıdır. Şairin dostları və pərəstişkarları bu dəfə də onu həbsdən qurtarırlar. Gözlənilmədən Marino Marqarita de Valuadan Parisə gəlmək haqqında dəvət alır. Şair sevinclə bu dəvəti qəbul edir və ləngimədən Parisə yollanır. İtalyan şairini Mariya Mediçinin sarayında hörmətlə qarşılayırlar. O, XIII Lüdovikin sarayında da böyük müvəffəqiyyət qazanır. Marino səkkiz il Parisdə yaşayır, fransız ədəbiyyatına güclü təsir göstərir. Teofil de Vio, Sent-Aman, Onore Dürfe, Madlena və Jorj de Snüderilor, Sirano de Berjerak kimi sənətkarlarla yanaşı Malerb özü də təsirdən yaxa qurtara bilmir. Bualo etiraf edir ki, "İtalyan muzasının məhsulu" olan barokko "hamının ağlını başından alaraq" fransızlar arasında təsəvvürə gəlməz bir sürətlə yayılmağa başladı. Marinonun yaratdığı yeni poetik üslub İtaliya və Fransadan sonra İngiltərə və İspaniyada geniş şöhrət qazandı. İspan dramaturqu Lope de Veqa Marinoya yüksək qiymət verərək ona ayrıca bir komediya həsr etmişdir. Lope de Veqa bütün müasir rəssamlardan Rubensi, bütün müasir şairlərdən Marinonu üstün tutmuş və yazmışdır: "Marino eşitmənin böyük rəssamı, Rubens görmənin böyük şairidir". Ölümündən bir il əvvəl İtaliyaya qayıdan şairi vətəninin şəhərlərində görünməmiş bir hörmətlə qarşılayırlar. Neapolda şair öləndə onu knyazlara məxsus bir təmtəraqla basdırırlar, bütün İtaliya şairə yas saxlayır.

Yaradıcılığı

Marino məhsuldar bir ədib idi. Nəsrlə onun "Mü-qəddəs dini mövzularda sözlər" və ölümündən sonra çap olunan "Məktublar" əsərləri vardır. Şeir sahəsində o, mədhiyyələr, epitalamlar və s. əsərlər yazmış, istehzalı sonetləri isə "Murtoleidlər" adı ilə tanınmışdır. Lakin Marino bir barokko şairi kimi "Lira" adı ilə çap olunan lirik şeirlərin,"Adonis", "Körpələrin qırğını" kimi poemalar, "Tütək" kitabında toplanan pastoral və mifoloji idilliyaların, "Qalereya" adlı kitabında toplanan və ayrı-ayrı rəsm əsərlərinə yazılmış qısa mənzumələrin müəllifi kimi tanınmışdır.

Marinonun hər bir əsəri müasirlərinin diqqətini cəlb etmiş və böyük uğurla qarşılanmışdır. Marinonun ardıcıllarının – marinistlərin sayı artıq şairin öz sağlığında yetmiş beşə çatmışdır. Marino başda olmaqla marinistlər Petrarka və onun davamçılarının qadını idealizə etməsini və mücərrədləşdirməsini bəyənmirdilər. Marino xəyali yox, real qadınları sevir, vəsf edir, lakin ideallaşdırmırdı. B.Telezio və C.Ç.Vanini kimi mütəfəkkirlərin təsiri altında olan Marino əsərlərində panteist və naturfəlsəfi ideyalara meyl göstərmişdir. Bir çox cəhətlərdən Vanini ilə həmkar olan Marino əsl fikirlərini çox vaxt yalan pərdəsi altında gizləməyə məcbur olmuşdur. O, Vanini kimi dili çıxardılıb, diri-diri yandırılmaq istəməmişdir. C.Bruno, Qaliley kimi müəlliflərin əsərləri ilə də o, tanış idi. Dünyagörüşü onların əsərləri əsasında formalaşmışdır. Marino dini laqeydliyini, panteizmini, bütpərəstliyini Vaniniyə nisbətən daha çox pərdələməyə çalışmışdır.

Marinonun lirik şeirləri arasında sonet və başqa intibah şeiri şəkilləri üstünlük edir. Marino öz fantaziyası, axtarış və tapıntıları ilə köhnə formaları yeniləşdirirdi. O, poeziyanın əsas məqsədini heyrətləndirmək, təəccüb-ləndirmək, məftun etməkdə görürdü. Onun fikrincə, təəccübləndirməyi bacarmayan şair gedib at qaşovlasın. "Şairin qavrayışının təzəliyi və gözlənilməzliyi heç vaxt yoxsulluq, qıtlıq hiss etməməlidir."

Marino lirik şairdir. Onun ən yaxşı şeirləri sevginin və təbiətin tərənnümünə həsr olunmuşdur. Onun 1614-cü ildə tamamlanan "Lira" şeirlər kitabında aşiqanə motivlər həyatda hər şeyin keçici olduğunu təsdiq edən motivlərlə həmahəng verilmişdir. Şairin aşiqanə duyğuları onun təbiət duyğularından təcrid olunmur, insanla təbiət arasındakı sərhədlər bir-birinə keçir, hansının harada başlayıb, harada qurtardığı bilinmir. Barokko memarlıq abidələri ətraf təbiətlə bir-birinə keçdiyi kimi, Marinonun şeirlərində də təbiətlə insanın duyğuları arasındakı sərhədlər əriyib yox olur.

Bir dön dənizə bax: hər dalğa onda
Sanki mürgü vurur, səngiyir külək.
Ulduzdan tac qoyur gecələr fələk,
Mavi geyimini atır bir anda.
Orda rəqs eyləyir aydın, nur saçan,
Göylərdə bulud yox, sahil işıqlı,
Cəzb edir o çılpaq, o yaraşıqlı.
Gümüş çöllərində göyün Ay bu an,
İşıqlar saçan Ay eyləyir artıq
Dəniz sahilində təzə oyunla,
Balıqları ulduz, ulduzu balıq.
Dərinlik cəzb edir odur daima,
Görünün qüdrətli bir sehrkarlıq,
Olur dəniz səthi büllur bir səma.

Bu sonetdə insanın hisləri ilə yer və göy üzvi bir vəhdətdə və qarşılıqlı əlaqədə əks etdirilmişdir. İnsanın baxışları, bənzətmələri, təsəvvürləri yerlə göy, dənizlə səma, çılpaq bir qadınla ay arasında heç bir sərhəd, ayrılıq, uzaqlıq görmür. Yer, göy və insanı onun hissləri, meylləri ilə birlikdə bir bütöv halında tərənnüm edir. Marinonun şeirləri bəzi formal xüsusiyyətlərinə görə Petrarkanı və yeni şirin üslubu xatırlatsa da, onun Petrarka ilə əlaqəsi, yaxınlığı çox azdır. Marinonun şeirlərinə və qəhrəmanlarına xas olan sensualizm /hissilik/ yeni bir dövrün məhsulu idi. Onun şeirlərində dünyəvi sevgi duyğusu üstünlük təşkil edir. Marino belə hesab edirdi ki, o öz əsərləri ilə Tasso və Ariostonu geridə qoymuşdur, çünki onun "Adonis" poeması həcmcə "Azad edilmiş Yerusəlim" və "Çılğın Roland"dan böyükdür. O özünü təkcə yeni ədəbi məktəbin banisi yox, həm də öz dövrünün ən böyük şairi sayırdı. Şairin zəngin ədəbi irsində başqalarından iqtibaslar da çoxdur. O, Petrarka, Politsiano, Sannadzaro, Montemayor, Lope de Veqa, Kamoens və latın poeziyasından çoxlu misraları, hətta bəzən bütöv bəndləri götürüb öz əsərlərinə daxil edirdi. Onun irsində Dantenin ayrı-ayrı misraları ilə səsləşən çoxlu sətirlər də tapmaq mümkündür. Lakin bütün iqtibaslar Marinonun qələmi altında dəyişir, yeni şəkildə səslənirdi. Petrarkanın əflatuni sevgi izharları onda açıq erotikaya çevrilirdi. Marino götürdüyü hər şeyi öz düşüncə-lərinin, yaradıcılıq axtarışlarının içərisində əridir, yeni şəkildə mənalandırır və onların özgələrdən götürmə olduğu qətiyyən hiss olunmur. Marinonun şeirləri ahəngdarlığı, səlisliyi, rəvanlığı, forma və ahəng əlvanlığı ilə seçilir. Məhz bu cəhətinə görə onun şeirləri asanlıqla musiqiyə salınırdı. Bəzi hallarda o, dostluq işlətdiyi bəstəkarlar üçün musiqi mətnləri yazırdı.

Marinonun həcmcə ən iri əsəri "Adonis" poemasıdır. Qırx beş min misradan ibarət olan bu poemada Venera ilə Adonisin sevgisi və bu sevginin nəticəsindən bəhs edilir. Veneranın Adonisə vurulması, Adonisin vəhşi qaban tərəfindən parçalanması və onun şərəfinə təşkil edilən oyunlar antik ədəbiyyatdan və əsatirdən də yaxşı məlumdur. Marino Ovidi, Apuley, Lukretsi, Klavdian, Politsiano, Sannadzaro və başqalarından götürdüyü motivlər əsasında orijinal və əlvan bir əsər yaratmışdır. "Adonis" çoxlu ricətlər və əlavə epizodlarla zənginləşdirilmiş mürəkkəb bir əsərdir.

Şair antik allahlara xristian müqəddəslərindən daha artıq bir ehtiramla yanaşır. Poemada panteist bir ruh hakimdir. Marino geniş açılmış ulduzlu səmanı barokkonun nəhəng bir labirinti kimi təsəvvür edir. Bəzən dünya ona bir mif kimi görünür. Şair planetlərin təsvirində daha çox Qalileyin mövqeyində durur, o, kainatın quruluşu haqqında Ptolomey sistemini qəbul etmir. Antik və İntibah dövrü müəllifləri ayın səthini hamar hesab edirdilərsə, Marino Qalileyin arxasınca ayın səthini dağlıq və qeyri hamar olduğunu söyləyir. "Adonis" poemasının onuncu nəğməsində oxuyuruq: "Bizim zəmanəmizə məlum olmayan teleskopun kəşfini sən başa çatdırdın, Qaliley. Bu kəşf bizdən uzaq olan predmetləri güclü şəkildə böyüdərək bizə yaxınlaşdırdı. Bircə sən onların hamısının hərəkətini izləyirsən, onlar harada gizlənsələr də, ey yeni Endimion, sən onları örtüsüz, çılpaq şəkildə görə bilərsən". Bu və digər qeydlər, mülahizələr göstərir ki, Marino Qalileyin əsərləri ilə yaxından tanış imiş. Marino Veneranın Adonisə olan sevgisini zarafatyana bir incəliklə, açıq-saçıq aşiqanə eyhamlarla nəql edir. Onun misraları oynaqlığı, zərifliyi, qafiyələrinin gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Marinonun üslubunun əsasını, orijinallığını gözlənilməz istiarələr, bənzətmələr, müqayisələr təşkil edir. Gözlənilməz söz birləşmələri, nitqin qəfil dönüşləri qeyri-adi bir tərzdə işlədilən bənzətmələr Marinonu yenilikçi bir şair kimi tanıtdırmışdır. Şair çox vaxt bir-birini inkar edən anlayışları yanaşı işlədir. Məsələn, "alim nadan", "lal natiq", "varlı dilənçi", "sevincli ağrı". Marino ulduzlar haqqında danışanda onları "əbədi məhəbbət qığılcımları", "göyün zərif rəqqasələri", "gündüzün dəfnində yandırılan məşəllər" və s. adlandırır. Şairin işlətdiyi bu tipli bənzətmələr oxucunu heyran edir, tilsimləyir, şairi yeni bir düha kimi qiymətləndirməyə məcbur edir. Oxucu elə düşünür ki, Marino poeziyada hələ heç kəsə bəlli olmayan yeni bir aləm açmışdır. Marino əksər halda şən görünür, lakin bu şənlik ümidsizlik və bədbinlikdən doğan bir hal idi, həyatın bütün həyəcan və narahatlıqlarının mənasız olduğunu anlamaqdan irəli gəlirdi. Bir halda ki, dünyanı düzəltmək mümkün deyildir, qəm çəkmək nəyə gərəkdir? Bir halda ki, kainatın müəmmalarını həll etmək mümkün deyildir, baş sındırmağa nə ehtiyac var? Hər şeyi unudub şən, qayğısız olmaq daha yaxşı deyilmi? Özünü və özgələrini aldatmaq, hər şeyi unutmaq kəskin irtica dövründə həyatın şəri qarşısında yeganə çıxış yolu kimi görünürdü. Həyat və insan haqqında ciddi düşündüyü vaxtlarda o, həqiqəti söyləyir. Bu həqiqət isə acıdır, kədərlidir. İnsan bu dünyaya gəldiyi gündən Gözləri açılır yaş tökmək üçün. Bir barokko şairi kimi Marino belə hesab edir ki, dünya həyat ziddiyyətlər və əksliklərlə doludur. Bu əksliklər və ziddiyyətlər bir-birinə bağlanaraq dünyanı məhv olmağa qoymur. Bunun üçün Marino Fransa həyatı üzərində apardığı müşahidələri misal gətirir. "Fransa büsbütün uyğunsuzluq və biçimsizliklərlə doludur. Bunlar nəsə razılıqsız bir razılıq əmələ gətirərək onun mövcudluğunu təmin edir. Adətlər, çevrilişlər, əcaib, qəddar ehtiraslar daim, aramsız vətən mü-haribələri nizamsız qarışıqlıqlar, qeyri-mülayim, ifratçılıqlar, hərcmərclik, çaşbaşlıq və nadanlıq – bir sözlə, onu dağıtmalı, məhv etməli olan hər şey, əslində hansı bir möcüzə iləsə onu qoruyub saxlayır." Məlum olduğu kimi, klassisistlərə görə həyatda hər şey aydın və ahəngdardır, vahid bir intizama tabedir. Barokko şairinə görə, əksinə, hər şey ziddiyyətli, sistemsiz, nizamsız və parçalanmış bir şəkildədir. Marinonun şeirlərində, məktublarında bu xüsusiyyətlər bir sistem şəklin-də əks olunmuşdur.

XVII əsri çox vaxt onun adı ilə marinizm əsri adlan-dırır və "seçentizm" /sençento – XVII əsr deməkdir/ marinizmin sinonimi kimi işlənir. Belə bir meyl Marinonun yaradıcılığının XVII əsrin ən mühüm, səciyyəvi hadisəsi olduğunu təsdiq edir. Təsadüfi deyil ki, XVII əsr İtaliya şairlərinin çoxu onun ardıcılları və davamçıları olmuşlar.