Vikipediya

İntibah dövrü

İntibah dövrü və ya renessans[2][3] (fr. Renaissance, it. Rinascimento — "yenidən doğulma", "dirçəlmə"[4][5]) — Avropa tarixinin XV və XVI əsrlərini əhatə edən, Orta əsrlərdən müasirliyə keçid dövrü. O, son orta əsrlər dövrü böhranından sonra baş vermişdir və böyük sosial dəyişikliklərlə səciyyələnir. Standart dövrləşdirməyə əlavə olaraq uzun renessans dövrü fikrini dəstəkləyənlər bu dövrün XIV əsrdə başlayıb, XVII əsrdə sonlandığını irəli sürürlər. Ənənəvi baxış renessansın daha çox erkən müasir aspektlərinə yönələrək onun keçmişdən bir qırılma olduğunu iddia etsə də, bu gün tarixçilərin əksəriyyəti bu dövrü orta əsrlər aspektindən dəyərləndirərək, renessansın orta əsrlərin davamı olduğunu düşünür.[6][7]

1501–1504-cü illərdə Mikelancelo tərəfindən hazırlanmış David heykəli, Florensiya Təsviri İncəsənət Akademiyası, Florensiya, İtaliya. Heykəl intibah və dünya incəsənətinin şah əsəri hesab olunur. Əzələli yunan atleti kimi təsvir olunan peyğəmbər Davudun əzəmətli cizgiləri, duruşu və davranış tərzində xristian humanizminin idealı nəzərə çarpır. Bu idealı erkən müasir İtaliya incəsənətinin digər misilsiz nümunələrində də görmək mümkündür.[1]

İntibah dövrünün intellektual əsası onun öz humanizm versiyasıdır. Humanizm roma mənşəli humanitas anlayışı və hər şeyin ölçüsü insandır deyən Protaqorun fəlsəfi fikirləri kimi, klassik Yunan fəlsəfəsinin yenidən kəşf edilməsindən törənmişdir. Bu yeni düşüncə incəsənət, memarlıq, siyasət, elm və ədəbiyyatda manifestə çevrildi. Dövrün ilk örnəkləri yağlı boya rəsmlərində perspektivin inkişafı və beton hazırlamadakı yenilənən biliklərdə görülür. Baxmayaraq ki, daşına bilən metal növünün ixtirası 15-ci əsrin sonundan başlayaraq sürətli şəkildə yayılmışdı, renessans dəyişiklikləri bütün Avropada eyni deyildi: İtaliyada renessansın ilk izlərinə 13-cü əsrin əvvəllərində, xüsusilə Dantenin yazılarında və Cottonun rəsm əsərlərində rast gəlmək olur.

Bir mədəniyyət hərəkatı olaraq intibah müasirlərinin Petrarkanın adı ilə əlaqələndirdikləri klassik mənbələrə əsaslanan öyrənmənin XIV əsrdə canlanması ilə başlayan Latın və yerli ədəbiyyatın yenilikçi çiçəklənməsini; xətti perspektivin inkişafı və rəssamlıqda daha təbii bir reallıq göstərmək üçün digər üsulları; tədricən, lakin geniş yayılmış təhsil islahatını əhatə edirdi. Siyasətdə renessans diplomatik adətlərin və konvensiyaların inkişafına, elmdə induksiyaya və müşahidəyə əsaslanan elmi tədqiqatlara töhfə verdi. Baxmayaraq ki, intibah dövrü müasir bankçılıq və mühsasibatlıq sahəsinin ortaya çıxması da daxil olmaqla bir çox intellektual, sosial və elmi məşğuliyyətlərdə inqilablarla xarakterizə olunur, çox güman ki, bu dövrün ən önəmli xüsusiyyətləri incəsənətin inkişafı və "renessans adamı" termininə ilham mənbəyi olan Leonardo da Vinçi və Mikelancelo kimi polimatların töhfələri sayılır.[8][9]

İntibah dövrü İtaliyanın Florensiya bölgəsində 14-cü əsrdə başlamışdır.[10] Dövrün mənşəyi və xarakteristikasını izah etmək üçün o dövrdə Florensiyanın özünəməxsus sosial və vətəndaş xüsusiyyətləri də — bölgənin siyasi quruluşu, şəhərin dominant Mediçilər sülələsinin himayədarlığı[11][12] və Konstantinopolun Osmanlılar tərəfindən fəthindən sonra yunan alimlərin və onların mətnlərinin İtaliyaya köçü — daxil olmaqla, fərqli faktorlar da nəzərə alınaraq müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür.[13][14][15] Digər əsas mərkəzlərə İntibah papalığı dövründə Venesiya, Genuya, Milan, Bolonya və Roma kimi şimali İtaliyanın şəhər-dövlətləri və ya Belçikanın Brügge, Gent, Brüssel, Löven, Antverpen kimi şəhərləri daxil idi.

İntibah dövrünün uzun və qarışıq tarixşünaslığı özündə tarixin dövrləşdirilməsinə qarşı skeptisizm ehtiva edir. Belə ki, "İntibah"ın mədh edilməsi və o dövrün mədəni qəhrəmanlarının "İntibah insanları" olaraq anılması XIX əsrdə tarixçilər arasında çoxlu müzakirələrə səbəb olmuş, onları İntibah sözünün termin və tarixi təsvir kimi istifadəsinin əhəmiyyətli olub-olmadığını sorğulamağa vadar etmişdir.[16] İntibah konseptinə qarşı yönəlmiş bu müqaviməti nəzərdən keçirən incəsənət tarixçisi Ervin Panofski bildirmişdir:

" İtalyan İntibahının faktuallığının ədəbiyyat üzrə təhsil almış şəxslər tərəfindən istisna hallarda, incəsənət tarixçiləri tərəfindən isə daha nadirən sorğulanmasına baxmayaraq, sivilizasiyanın estetik aspektləri ilə professional cəhətdən məşğul olmaq öhdəliyi olmayan insanların - iqtisadi və sosial tərəqqini, siyasi və dini vəziyyətləri, xüsusilə də, təbiət elmlərini araşdıran tarixçələrin – onu belə mütəmadi şəkildə və həvəslə sual altına salması heç də təsadüfi deyil.[17] "

Bəzi müşahidəçilər intibahı pessimizm dövrü və ya antik dövrə duyulan nostalgiya kimi yox,[18] mədəni "tərəqqi" kimi dəyərləndirsə də, sosial və iqtisadi tarixçilər, xüsusilə də, adları "uzun müddətli" (fr. long durée) ifadəsi ilə anılanlar, Panofskinin sözləri ilə desək, "minlərlə bağ ilə" bir-birinə bağlı olan bu iki era[19] arasındakı davamlılığa fokuslanırlar.[20]

Yenidən doğulma (it. rinascita) termini ilk dəfə Corco Vazarinin "Rəssamların həyatı" (1550) adlı kitabında işlədilmiş, 1830-cu illərdə isə ingilisləşdirilərək İntibah (ing. Renaissance) adlandırılmışdır.[21] Bu sözün istifadəsi Karolinq intibahı (8 və 9-cu əsrlər), Otton intibahı (X və XI əsrlər) və 12-ci əsr intibahı kimi bir sıra başqa tarixi və mədəni hərəkatlara da aid edilmişdir.[22]İntibah dövrü çox yaxşı dövr olmuşdu və insanlar bu dövrdə daha da ağıllanmışdı. Çünki, bu dövr deyilən kimi çox yaxşı dövr olub.

Ümumi təsəvvür

redaktə

İntibah erkən müasir dövrdə Avropa intellektual həyatında dərindən təsir etmiş mədəni cərəyan idi. İtaliyada başlayan və XVI əsrə qədər Avropanın qalanına yayılan intibahın təsirləri incəsənət, memarlıq, fəlsəfə, ədəbiyyat, musiqi, elm və texnologiya, siyasət, din və intellektual araşdırmanın digər aspektlərində hiss olunurdu. İntibah alimləri tədqiqatlarında humanist metoddan istifadə etdilər və incəsənətdəki insan emosiyasını və realizmini axtardılar.[23]

Konstantinopolun 1453-cü ildə fəthi nəticəsində özləri ilə birlikdə Qərb üçün qeyri-müəyyən olan qədim yunan əlyazmalarını gətirən yunan alimlərinin Avropaya köç etdiyi dövrdə Poccio Braççolini kimi intibah humanistləri Avropadakı monastır kitabxanalarında Latın ədəbiyyatı, antik dövrün ritorik və tarixi mətnlərinin axtarışında idilər. İntibah alimlərinin tarixi və ədəbi mətnlərə olan yeni fokusu onları mədəni mətnlər yerinə, təbiət elməri, fəlsəfə və riyaziyyatla bağlı yunan və ərəb dilində yazılmış əsərləri tədqiq edən 12-ci əsr İntibah alimlərindən ayırırdı.

 
Sandro Bottiçelli tərəfindən çəkilmiş Gənc qadın portreti (c. 1480–85) (Simonetta Vespuççi)

İntibah alimlərini neoplatonizmin dirçəlişində xristianlığı inkar etmədilər, əksinə, renessansın ən möhtəşəm əsərləri buna həsr edilmişdi. Kilsə İntibah incəsənəti əsərlərinin çoxusuna himayədarlıq edirdi. Ancaq hiss edilməyən dəyişmə intellektualların mədəni həyatın bir çox hissəsində əks etdirilən dinə qarşı yaxınlaşmalarında baş verdi.[24] Əlavə olaraq, yunan Əhdi-Cədidi də daxil olmaqla, bir çox yunan-xristian əsər Bizantiondan Qərbi Avropaya geri gətirildi və son qədim dövrdən bəri ilk dəfə qərb alimləri tərəfindən öyrənildi. Yunan-xristian əsərlərlə bu yeni tanışlıq və xüsusilə, humanist Lorenzo Valla və Desiderius Erasmus tərəfindən önə çəkilən Əhdi-Cədidin yunan dilində orijinal versiyasının qayıdışı protestantlıq reformasiyasının inkişafına kömək edəcəkdi.

Xeyli sonra klassisizmə ilk bədii qayıdış Nikola Pizanonun heykəltaraşlığında nümunələşdirildi. Mazaççonun rəhbərlik etdiyi Florentina rəssamları perpektivi icra etmək və işıqdan daha təbii istifadə etmək üçün üsullar inkişaf etdirərək insan formasını realistik olaraq çəkməyə başladılar. Ən məşhuru Nikkolo Makiavelli olan siyasi filosoflar siyasi həyatı olduğu kimi göstərmək və bunu rasional olaraq başa düşmək üçün yollar axtardılar. İtalyan İntibah humanizminə vacib töhfə Covanni Piko della Mirandollanın De hominis dignitate (İnsan ləyaqəti haqqında nitq, 1486) əsəri ilə verildi. Bu əsərdə hər hansısa bir rəqibə qaşı əsaslı şəkildə müdafiə edilən fəlsəfə, təbii düşünmə, inanc və sehir haqqında bir sıra nəzəriyyələr var idi. Klassik yunan və latın əsərlərinin tədqiqinə əlavə olaraq, İntibah yazıçıları loru dillərin istifadəsinə də geniş şəkildə başlamışdılar. Kitab çapı texnologiyasının da kəşf edilməsi ilə bu, xüsusilə Bibliya olmaqla, daha çox insanın kitablara çatmasına səbəb olacaqdı.[25]

Nəticə olaraq, İntibah intellektuallar tərəfindən sekulyarizmi və dünyəviliyi həm antik dövrün ideyalarını dirçəlişi, həm də düşüncəyə roman yaxınlaşması vasitəsi ilə inkişaf etdirmə və öyrənmə cəhdi olaraq görülə bilər. Rodni Stark[26] kimi bəzi alimlər İntibah dövrünün əhəmiyyətini yüksək orta əsrlər dövründəki İtaliya şəhər-dövlətlərinin erkən innovasiyaları lehinə azaldırlar. Bunlar özündə həssas hökuməti, xristianlığı və kapitalizmin yaranmasını birləşdirirdilər. Bu analizə görə, Avropanın nəhəng dövlətləri (Fransa və İspaniya) mütləq monarxist, digər dövlətlər kilsənin təsirində idilər. İtaliyanın müstəqil şəhər respublikaları isə monastır əmlakı üzərində formalaşan kapitalizmin təməllərini qoydular və daha əvvəl görünməmiş, İntibahı maliyyələşdirən və reallaşdıran ticarət inqilabını başlatdılar.

Mənşəyi

redaktə
  Əsas məqalə: İtalyan İntibahı
 
Renessansın yarandığı Florensiyanın mənzərəsi

Bir çox tarixçilər hesab edirlər ki, İntibah dövrü üçün səciyyəvi olan ideyalar öz başlanğıcını XIII əsrin sonlarında Florensiyadan,Dante Aligyeri (1265–1321) və Françesko Petrarkanın (1304–1374) yazılarından, Cotto di Bondonenin (1267–1337) rəsmlərindən götürür. Bəzi tarixçilər İntibah dövrünün başlanğıcı olduqca dəqiq qeyd edirlər: onlardan biri rəqib dahilər, Lorenzo Giberti və Filippo Brunelleskinin Florensiya kafedralındakı vəftizxananın qapıları üçün bürünc qapıların qoyulmasına görə müqavilə uğrunda mübarizə apardığı (hansı ki, Gilbert qalib gəlmişdi) 1401-ci ili başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edirdi.[27] Digərləri isə İntibah yaradıcılığının qığılcımı kimi Brunelleski, Giberti, Donatello və Mazaçço kimi polimat və rəssamlar arasındakı bədii sifariş üçün olan ümumi rəqabəti görürdülər. Ancaq İntibah dövrünün niyə İtaliyada başlaması və ümumiyyətlə niyə, nə vaxt başlaması müzakirə mövzusu olaraq qalmaqdadır. Bu səbəbdən, onun mənşəyini izah etmək üçün bir neçə nəzəriyyə irəli sürülmüşdür.

İntibah dövründə pul və incəsənət əl-ələ gedirdi. Rəssamlar tamamilə bədii istedadları dəstəkləmək üçün pula ehtiyacı olan himayədarlardan asılı idilər. Asiya və Avropa ilə ticarət əlaqələrinin genişləməsi 14, 15, 16-cı əsrlərdə İtaliyaya böyük sərvətlər gətirdi. Tirol qraflığındakı gümüş mədənçiliyi pul axışını artırdı. Səlib yürüşləri ərzində İslam dünyasından gətirilmiş dəbdəbə Genuya və Venesiya zənginliyini artırmışdı.[28]

Jül Mişle müasir bəşəriyyət və onun dünyadakı yeri anlayışını yaradan 16-cı əsr Fransız İntibahını Avropa mədəni tarixinin Orta əsrlərdən qopduğu bir dövr kimi izah etdi.[29]

İntibah humanizminin latın və yunan fazası

redaktə
Həmçinin bax: Renessansda yunan alimlər və Yunan Klassikasının keçidi
 
Kolyuçço Salutati

Latın alimlərin, demək olar ki, tamamilə təbiət elmləri, fəlsəfə və riyaziyyat barədə ərəb və yunan dillərində yazılmış əsərlərin öyrənilməsinə fokuslandığı Yüksək Orta əsrlər dövrünün əksinə,[30] İntibah alimləri daha çox latın və yunan dilində olan ədəbi, tarixi və ritorik mətnləri bərpa etmək və öyrənməkdə maraqlı idilər. Ümumi olaraq bu dövr 14-cü əsrdə, Françesko Petrarka, Kolyuçço Salutati (1331–1406), Nikkolo Nikkoli (1364–1437) və Poccio Braççiolini (1380–1459) kimi intibah alim alimləri Siseron, Lukresi, Livi və Seneka kimi latın yazıçıların əsərlərini Avropa kitabxanalarında axtaranda başladı.[31] 15-ci əsrin əvvəllərinə qədər belə Latın ədəbiyyat nümunələrinin əksəriyyəti bərpa edildi. Qərbi Avropa alimləri qədim Yunan ədəbi, tarixi, ritorik və teoloji mətnləri bərpa etməyə başladıqca, İntibah humanizminin yunan fazası davam edirdi.[32]

Qədim antik dövrdən bəri Qərbi Avropada öyrənilən və qorunulan latındilli mətnlərdən fərqli olaraq, Orta əsrlər Qərbi Avropasında yunan dilində yazılmış mətnlərin öyrənilməsi çox məhdud idi. Elm, riyaziyyat və fəlsəfə haqqında olan qədim Yunan əsərləri Qərbi Avropada Yüksək Orta əsrlər dövründə və İslamın qızıl dövründə (normal olaraq tərcümə ilə) öyrənilmişdi, ancaq Yunan ədəbi, ritorik və tarixi əsərləri (Homer, Demosfen və Fukidid kimi yunan dramatistləri) nə Latın, nə də Orta əsrlər İslam dünyasında öyrənilmişdi. Orta əsrlərdə belə mətn növləri, ancaq Bizans alimləri tərəfindən tədqiq edilmişdi. Bəzilərinə görə Səmərqənddəki Teymurilər İntibahı fəthləri nəticəsində yunan alimlərinin İtaliya şəhərlərinə köçməsinə səbəb olan Osmanlı İmperiyası ilə əlaqəli idi.[13][33][34][35] İntibah alimlərinin ən böyük nailiyyətlərindən biri son antik dövrdən bəri ilk dəfə Yunan mədəni əsərlərinin bütün sinifini Qərbi Avropaya gətirmək oldu.

Müsəlman məntiqçilər xilafət Misiri və Levantı işğal etdikdən sonra buradakı yunan ideyalarına yiyələnmişdilər. Onların bu ideyalar üzərində tərcümə və şərhləri Ərəb dünyasının Əndəlüs və Sicilyaya doğru yönəlməsinə töhfə vermişdi. Bu bölgələr ideyaların keçidi üçün vacib mərkəzlərə çevrilmişdi. 11-ci əsrdən 13-cü əsrə qədər İberiyada fəlsəfi və elmi əsərləri klassik ərəb dilindən Orta əsrlər latıncasına tərcümə etmək üçün çoxlu məktəblər yaradıldı. Bunların içində ən məşhuru Toledo Tərcüməçilər Məktəbi idi. Geniş şəkildə plansız və təşkilatsız olsa da, İslam mədəniyyətindən tərcümə edilən əsərlər tarixdə ən böyük ideya keçidlərindən biri idi.[36] Yunan ədəbi, tarixi, ritorik və teoloji mətnlərin Qərbi Avropa tədris planın daxil edilməsi hərəkatının tarixi 1396-cı ildə — Kolluççio Sulutatinin Florensiyada yunan dilini tədris etməsi üçün Bizans diplomatı və alimi Manuil Xrisoloru (1355–1415) dəvət etməsi ilə başlayır.[37] Bu irs Basilios Bissarion və Leo Allatiy kimi bir sıra mühacir yunan alimləri tərəfindən davam etdirildi.

İtaliyada sosial-siyasi quruluş

redaktə
 
Apennin yarımadasının siyasi xəritəsi (1494-cü il).

İtaliyanın son Orta əsrlərdəki özünəməxsus siyasi vəziyyət ölkədəki qeyri-adi sosial ab-havanın nadir mədəni tərəqqiyə səbəb olduğu fərziyyəsini ortaya çıxardı. İlkin müasir dövrlərdə İtaliya vahid siyasi quruluşa malik deyildi. O bir sıra xırda dövlətlərə parçalanmışdı. Neapol krallığı ölkənin cənubunu, Florensiya Respublikası və Papa dövləti mərkəzini, Genuya və Milan şimalını və qərbini, Venesiya Respublikası isə şərqini idarə edirdi. 15-ci əsr İtaliyası Avropada ən şəhərləşmiş ərazilərdən biri idi.[38] Onun şəhərlərinin çoxu qədim Roma tikililərinin qalıqları arasında ayaqda qalmışdı: elə bil İntibahın klassik təbiəti onun Roma İmperiyası mərkəzindəki mənşəyi ilə əlaqəli idi.[39]

Tarixçi və siyasi filosof Kventin Skinnerə görə, 12-ci əsrdə şimali İtaliyaya səyahət edən alman yepiskop I Otto (1114–1158) burada siyasi və sosial təşkilatlanmanın yeni formasının geniş şəkildə yayıldığını müşahidə etdi. I Otto gördü ki, İtaliya cəmiyyətinin ticarət və tacirlərə əsaslanması onu feodalizm quruluşundan çıxarmışdı. Buna bağlı olaraq güclü mesajı bərabərlik, ədalət, cümhuriyyətçilik və yaxşı idarəetmənin fəzilətlərindən bəhs edən Ambroco Lorenzettinin məşhur erkən İntibah dövrü freskosu Yaxşı və pis hökumətn alleqoriyası-nda əks etdirilən anti-monarxik düşüncə idi. Həm Kilsəni, həm də İmperiyanı bir yerdə saxlayan bu şəhər respublikaları azadlıq anlayışlarına həsr olunmuşdu. Skinner Florensiya dühasının təkcə incəsənət, heykəl və memarlıqda deyil, eyni zamanda "Florensiyada o günlərdə meydana çıxan möhtəşəm əxlaqi, sosial və siyasi fəlsəfənin tərəqqisi kimi" Matteo Palmieri qeydləri kimi bir çox azadlıq müdafiəsi olduğunu bildirir.[40]

İtaliyabu dövrdə özünün dəniz ticarətində xüsusi yer tutan respublikaları ilə, o cümlədən Florensiya və Venesiya Respublikaları ilə məşhur idi. Baxmayaraq ki, oliqarxiya ilə idarə olunurdular və çox cüzi demokratiya nümayiş etdirirdilər, bu dövlətlərdə mövcud olan indiki demokratik sistemə bənzər quruluş və müəyyən siyasi sərbəstlik müxtəlif sahələrdə inkişafa yardımçı olurdu.[40][41][42] Venesiya kimi iri ticarət mərkəzlərindəki vəziyyət onları Avropanın intellektual mərkəzlərinə çevirmişdi. Nisbi siyasi azadlıq akademik və bədii inkişafa təkan vermişdi.[43] Tacirlər dünyanın müxtəlif yerlərindən, xüsusilə Levantdan (Yaxın Şərq bölgəsinə verilən ad) yeni ideyalar, elmi biliklər, yazılı mənbələr gətirirdilər. Venesiya şərqlə ticarətdə Avropanın qapıları rolunu oynayır, həm də şüşə istehsalçısı kimi tanınırdısa, Florensiya ipək və cəvahirat mərkəzi hesab olunurdu. Bu var-dövlət müxtəlif ictimai və şəxsi mədəni layihələrin həyata keçirilməsinə şərait yaradır və vətəndaşların təhsil alma imkanlarını artırırdı.[43]

Qara ölüm

redaktə
  Əsas məqalə: Qara ölüm
 
Piter Breygelin Əcəlin təntənəsi (c. 1562) Orta əsrlər Avropasını məhv edən taundan sonra yaranan sosial qarışıqlığı və terroru əks etdirir.

İrəli sürülən versiyalardan birinə görə Florensiyanın və Avropanın digər ölkələrinin əhalinin kəskin şəkildə azalması ilə nəticələnən və "Qara ölüm" adlandırılan dəhşətli taun xəstəliyinə düçar olması XIV əsr İtaliyasında insanların dünyaya baxışlarının dəyişməsinə səbəb oldu. İnsanlar dini dünyagörüşü nün əksinə olaraq Dünya həyatına ruhlar dünyası və ölümdən sonrakı həyatdan daha çox qiymət verməyə başladılar.[44] Eyni zamanda iddia edilir ki, "Qara ölüm" dini mövzudakı sənət əsərlərinin yaradılmasının maliyyələşdirilməsinə də səbəb olub.[45] Lakin bunlar heç də İntibahın nə üçün İtaliyada yarandığını tam mənada izah etmir. "Qara ölüm" pandemiya idi və yalnız İtaliyanı yox, bütün Avropanı bürümüşdü. Ola bilsin İntibahın ilk olaraq İtaliyada baş verməsi yuxarıda sadalanan səbəblərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir.[16]

Taun Avropaya Asiya limanlarından qayıdan gəmilərdəki birələrlə gətirilmişdi və sanitar şəraitin çatışmazlığına görə qısa müddətdə yayılmışdı: o dövrdə əhalisi 4.2 milyon olan İngiltərədə bubon taunu nəticəsində 1.4 milyon insan ölmüşdü. 1347-ci ildə Florensiya əhalisi, təxminən yarıbayarı azalmışdı. Əhalidəki bu qırğının nəticəsi olaraq işçi sinfinin dəyəri artmışdı və sıravi vətəndaşlar artan azadlıqlara malik idilər. Yaranmış əmək qüvvəsi ehtiyacını qarşılamaq üçün işçilər iqtisadi olaraq ən əlverişli yerlərə səyahət etdilər.[46]

Tauna görə yaranan demoqrafik azalmanın iqtisadi nəticələri də var idi: Avropanın çoxu hissəsində 1350–1400-cü illər arasında ərzaq və torpaq qiymətləri 30–40 %-ə qədər azalmışdı.[47] Torpaq sahibləri böyük itki ilə üzləşmişdi, ancaq sadə qadın və kişilər üçün bu, göydəndüşmə idi. Taundan sağ qalanlar təkcə ucuz ərzaq qiymətlərindən yox, həm də çoxalmış boş sahələr və ölmüş qohumlarından onlara miras qalan mülklərdən faydalandılar.

Kasıb yerlərdə xəstəliyin yayılması daha sürətli şəkildə gedirdi. Epidemiyalar şəhərləri, xüsusilə də uşaqları məhv etmişdi. Taun bit, təmiz olmayan içməli su, ordular və ya zəif sanitariya şəraiti ilə yayılırdı. İmuniteti hədəf alan tifus və siflis kimi çoxu xəstəlik ən çox zəif imunitetə sahib uşaqlara ziyan verirdi. Xəstəliyin yayılması varlıların uşaqlarından daha çox qəsəbə yerlərində yaşayan uşaqlara təsir edirdi.[48]

Qara ölümün Florensiyanın sosial və siyasi quruluşunda yaratdığı qarışıqlıq sonraki epidemiyalardan daha böyük idi. İdarəçi sinif üzvləri arasındakı böyük ölüm rəqəmlərinə baxmayaraq, Florensiya hökuməti bu müddət ərzində öz funksiyasını icra etməyə davam edirdi. Seçilmiş nümayəndələrin rəsmi görüşləri şəhərdə epidemiyanın pik həddə çatdığı dövrdəki xaotik vəziyyətə görə təxirə salındı, ancaq rəsmilərdən ibarət kiçik qrupa hökumətn davamlılığını təmin etmək məqsədiləri şəhər məsələlərini idarə etmə tapşırıldı.[49]

Florensiyada mədəni vəziyyət

redaktə
 
Corco Vazarinin Florensiya kralı və incəsənətin himayədarı olan Lorenso Mediçi portreti

İntibahın İtaliyanın başqa bir yerində yox, məhz Florensiyada başlaması uzun müddət müzakirə mövzusu olmuşdur. Alimlər belə bir mədəni cərəyana səbəb ola biləcək Florensiya mədəni həyatının bəzi özünəməxsus xüsusiyyətlərini ortaya qoydular. Çoxları bankir ailə və daha sonra idarəçi sülalə olan Mediçilər ailəsinin incəsənət əsərlərinin təşviqində və maliyyələşdirilməsindəki rolunu vurğulayırdı. Öz həmvətənlərini Leonardo da Vinçi, Sandro Bottiçelli və Mikelancelo da daxil olmaqla, Florensiyanın öndə gedən rəssamlarından rəsm əsərləri sifariş etməyə cəsarətləndirən Lorenso Mediçi (1449–1492) olduqca çox sayda incəsənət əsərlərinin maliyyələşdirilməsində katalizator olmuşdu.[11] Neri di Biççi, Bottiçelli, da Vinçi və Filippino Lippinin əsərləri əlavə olaraq Florensiya, Skopetodakı San Donato qadın monastırı tərəfindən sifariş edilmişdi.[50]

Şübhəsiz ki, İntibah dövrü Lorenso de Mediçi hakimiyyətə gəlmədən, daha doğrusu, Mediçi ailəsi özü Florensiya cəmiyyətində hegemoniyanı əldə etmədən əvvəl formalaşmağa başlamışdı. Bəzi tarixçilər İntibah dövrünün doğum yerinin Florensiya olmasının sadəcə bir təsadüf olmağını, misal üçün "Böyük insanların" təsadüfən eyni ərazidə doğulmağını postulat[a] kimi qəbul edir:[51] Leonardo da Vinçi, Bottiçelli və Mikelancelo hamısı Toskanada dünyaya gəlmişdi. Belə bir şansı ağlasığmaz hesab edən digər tarixçilər bu "Böyük insanlar"ın sadəcə dövrün mədəni şəraitindən dolayı ön plana çıxdıqları fikrində razılaşdılar.[52]

Xüsusiyyətləri

redaktə

Humanizm

redaktə
  Əsas məqalələr: İntibah humanizmi , Şimali Avropada İntibah humanizmi, və İntibah humanistlərinin siyahısı

İntibah humanizmi bəzi yönləri ilə fəlsəfə deyil, bir öyrənmə metodu idi. Yazıçılar arasındakı ziddiyətləri həll etməyə yönəlmiş Orta əsrlər sxolastika ruhunun əksinə, İntibah humanistləri qədim mətnləri orijinal halda öyrənəcək və onları mühakimə və empirik sübutları birləşdirərək dəyərləndirəcəkdi. Humanist təhsil "Studia Humanitatis" proqramına əsaslanırdı. Bura daxil olan 5 humanizmə poeziya, qrammatika, tarix, etika və ritorika aid idi. Baxmayaraq ki, tarixçilər bəzən humanizmin konkret izahını verməkdə çətinlik çəkiblər, çoxu alim "müəyyən qədər ortaq olan izaha — Qədim Yunan və Roma dəyərləri, öyrənmə metodu, ədəbiyyatı və dilini bərpa, tərcümə və etmək" qərar veriblər.[53] Hamısından əlavə, humanistlər "insanın dahiliyini, insan təfəkkürünün özünə məxsus və qeyri-adi bacarığını" bildirmişdilər.[54]

 
Covanni Piko della Mirandolla "İntibahın manifesti" olaraq adlandırılan İnsan ləyaqəti haqqında nitq əsərinin məşhur yazıçısı Covanni Piko della Mirandolla.[55]

Humanist alimlər erkən müasir dövr boyunca intellektual mənzərəni formalaşdırdılar. Nikkolo Makiavelli və Tomas Mor kimi siyasət filosofları Yunan və Roma mütəfəkkirlərinin düşüncələrini canlandırdı və onlardan müasir hökumətlərin tənqidində istifadə etdi. Covanni Piko della Mirandolla "İntibah manifesti" olaraq adlandırılan, düşünmənin atəşli müdafiəsi İnsan ləyaqəti haqqında nitq-i yazdı. Della vita civile ("Sivil həyat haqqında", 1528) əsəri və Toskana dilini Latın dili ilə eyni səviyyədə təkmilləşdirməsinə görə tanınan Matteo Palmieri digər bir humanist idi. O, klassik respublikaçılığı dəstəkləyirdi. Palmieri onunla bənzər şəkildə aktiv ictimai həyatda vətəndaş və rəsmi şəxs, həmçinin nəzəriyyəçi və filosof kimi rol almış Siseron və Kvintial kimi roma filosof və nəzəriyyəçilərindən faydalandı. Yəqin ki, onun insan haqqında ən müfəssəl düşüncələri 1465-ci ildə yazdığı poetik əsər La città di vita-da da əks olunsa da, bundan əvvəl yazdığı Della vita civile daha ətraflı idi. 1430-cu il taunu dövründə Florensiyadan kənarda, Muqellodakı kənd evində keçən bir sıra dialoqlardan ibarət olan əsərdə Palmieri ideal vətəndaş keyfiyyətləri haqqında daha geniş izah verirdi. Dialoqlara mental və fiziki olaraq uşaqların necə yetişdirilməsi, vətəndaşların əxlaqi olaraq özlərini necə aparmalı olduğu, vətəndaş və dövlətlərin ictimai həyatda doğruluğu necə təmin edəcəyi və praqmatik olaraq faydalı olan ilə doğru olan arasındakı fərq haqqında önəmli debat daxil idi.

Humanistlərə görə, insan ölümdən sonrakı həyata keçid edəndə təhsillə əldə edə bildiyi mükəmməl ağıl və bədənə sahib olmalı idi. Humanizmin məqsədi fiziki və intellektual mükəmməlliyi özündə cəmləşdirən və istənilən vəziyyətdə ləyaqətli şəkildə davranan bəşəri insan yaratmaq idi.[56] Bu ideologiya uomo universale kimi, qədim Yunan-Roma idealına istinad edirdi. İntibah dövründə təhsil, əsasən antik ədəbiyyat və tarixdən ibarət idi, çünki klassiklərin insan davranışının intesiv anlaşılması və əxlaqi quruluşu təmin etdiyi düşünülürdü.

Humanizm və kitabxanalar

redaktə

Bəzi İntibah kitabxanalarının özünəməxsus xüsusiyyəti onların ictimaiyyətə açıq olması idi. Bu kitabxanalara fikirlərin mübadilə edildiyi və araşdırma və oxumağın ruh və düşüncəyə həm faydalı, həm də həzz verən olaraq görüldüyü yerlər idi. Azad düşünmə dövrün vacib xüsusiyyəti olduğu çoxu kitabxanada xeyli sayda yazıçının əsərlərini tapmaq olurdu. Klassik mətnlər humanist yazılarla birlikdə tapıla bilərdi. İntellektualların bu rəsmi birliyi İntibah mədəniyyətinə dərindən təsir etmişdi. Ən varlı "bibliofillərdən" bəziləri kitabxanaları kitab və elm məbədi kimi tikmişdilər. Bəzi hallarda mədəni kitabxana tikənlər də öz kolleksiyalarından başqalarıda istifadə etsin deyə çalışırdılar. Kilsənin məşhur aristokratları və şahzadələri məhkəmələrində istifadə etmək üçün böyük kitabxanalar yaratdılar. Belə kitabxanalara "məhkəmə kitabxanaları" deyilirdi və əsasən, dəbdəbəli ağac işləmələr olan və freskalar həkk edilmiş divarlarla örtülü binalarda yaradılırdı.

İncəsənət

redaktə
  Əsas məqalələr: İntibah incəsənəti , İtalyan İntibah rəssamlığı, İtalyan İntibah rəssamlığında mövzular, Erkən holland rəssamlığı, və İntibah memarlığı
Həmçinin bax: Qərb incəsənətində İslam təsirləri

İntibah incəsənətinin mədəni doğuşu Orta Əsrlərin sonu, Müasir dövrün başlanğıcına təsadüf edir. İntibah incəsənətinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri onun yüksək dərəcədə realistik xətti perspektivinin inkişafı idi. Cotto di Bondone (1267–1377) ilk dəfə bir rəsmin kosmosa açılan bir pəncərə kimi baxılması ilə əlaqələndirilsə də, ancaq memar Filippo Brunelleskinin (1377–1446) nümayişlərinə və Leon Battista Albertinin sonrakı yazılarına qədər (1404–1472) bu perspektiv bir bədii texnika kimi rəsmiləşdirilmədi.[57]

 
Leonardo da Vinçi's Vitruvius insanı (1490) Antik yazıçıların İntibah mütəfəkkirləri üzərində yaratdığı təsiri göstərir. Vitruvinin Memarlıq haqqında on kitab əsərindəki spesifikasiyalara əsaslanan da Vinçi mükəmməl şəkildə bölünmüş insanı çəkməyə çalışmışdır.(Qalereya Muzey Akademiyası Venesiya)

Qrafik perspektivin inkişafı incəsənətdə realizmə doğru olan geniş trendin bir hissəsi idi.[58] Rəssamlar digər üsulları, kölgə və işıq üsullarını inkişaf etdirdilər. Xüsusilə, Leonardo da Vinçinin insan anatomiyası ilə bağlı əsərində bu inkişaf nəzərə çarpır. Bədi üslubda bu dəyişikliklərin önə çıxarılması təbiət gözəlliyi təsvir etmə və estetika aksiomalarını sadələşdirmə istəyi idi. Leonardo, Mikelancelo və Rafaelin əsərləri bu mənada bədii zirvəni təmsil edirdi, onlar digər rəssamlar tərəfindən təqlid edildilər.[59] Digər tanınmış rəssamlara FLorensiyada Mediçilər üçün işləyən Sandro Bottiçelli, Donatello və Venesiyalı Tisian Veçellio misal göstərilə bilər.

Hollandiyada xüsusi olaraq incəsənət mədəniyyəti inkişaf etməkdə idi. Hüqo van der Qus və Yan van Eykin əsərləri İtaliyada rəssamlığın inkişafına böyük təsir göstərmişdi. Onlar həm yağlı boya və kətan rəssamlığına texniki olaraq giriş etmə və stil olaraq naturalizmin təsviri baxımından önəmli idi. Daha sonra, Piter Breygelin əsəri də rəssamlara gündəlik mövzuları təsvir etmək üçün ilham qaynağı olacaqdı.[60]

Memarlıqda Filippo Brunelleski antik dövrün klassik tikililərinin qalıqlarını tədqiq etmədə məşhurlaşmışdı. Birinci əsrdə yaşamış Vitruvinin bilikləri və riyaziyyat elminin çiçəklənməsindən istifadə edən Brunelleski klassik formalarla rəqabət aparan və onu inkişaf etdirən İntibah stilini formalaşdırdı. Onun mühəndislik nailiyyəti Florensiya kafedralı üçün gümbəz tikməsi idi.[61] Bu stillə inşa edilən digər bir tikili Alberti tərəfindən tikilən, Mantuadakı Müqəddəs Andryu kilsəsi idi. Yüksək İntibahın digər möhtəşəm memarlıq abidəsi Bramante, Mikelancelo, Rafael, Sanqallo və Karlo Madernonun bacarıqlarını özündə birləşdirən Müqəddəs Pyotr bazilikası idi.

İntibah dövründə memarlar sütunlarda pilyast və antablementi bütövləşmiş sistem kimi istifadə etməyi hədəfləmişdilər. Roma dövründə istifadə olunan sütun növlərinə Toskana və mürəkkəb sistem daxil idi. Bunlar ya struktur, bir pasaj və ya arxitravı dəstəkləyən, ya da pilyastlar şəklində bir divara dayanan tamamilə dekorativ üslubda ola bilərdi. Pilyastlardan bütövləşmiş sistem kimi istifadə edilən ilk tikililərdən biri Brunellesçi tərəfindən tikilən Saqrestiya Veççia (1421–1440) idi.[62] Sütun başlığına sütun və ya körpü ilə birləşdirilən, yarımdairəvi (Mannerist stildə) və ya seqmental tağlar pasajlarda tez-tez istifadə edilirdi. Sütun başlığı və tağ yaylanması arasındakı hissədə antablament ola bilərdi. Alberti monumentalda tağdan istifadə edən ilk mühəndislərdən biri idi. İntibah dövrünün tağlarında zolaqlar yox idi: onlar adətən düzbucaqlı formada olan Qotik üslubdan fərqli olaraq, yarım dariəvi və ya seqmental idilər.

İntibah rəssamları paqan olmasalar da, onlar antik dövrə heyranlıq bəsləyir və Orta əsrlərdən əvvəlki simvol və ideyaları qoruyurdular. Nikola Pizano (1220–1284) Bibliyadakı səhnələri canlandırmaqla klasik formaları təqlid etdi. Onun Piza vəftixanasındakı "Müjdələmə" əsəri klassik modellərin İntibahın bədii cərəyan kimi formalaşmağa başlamadan əvvəl İtaliya incəsənətinə təsir etdiyini göstərir.[63]

Elm

redaktə
  Əsas məqalələr: İntibahda elmin tarixi və İntibah texnologiyası
Həmçinin bax: Tibbi intibah
 
Nikolay Kopernikin təxminən 1580-cı ildə çəkilmiş anonim portreti
 
Mühasibatın atası Luka Paçolinin portreti.[b] Yakopo de Barbari tərəfindən 1495-ci ildə çəkilən portret Kapodimonte muzeyində saxlanılır.

Tətbiqi innovasiya ticarətə qədər genişləmişdi. 15-ci əsrin sonunda Luka Paçolinin hesabdarlıq haqqındakı yazdığı ilk əsər onu mühasibatın qurucusu etdi.[65]

Qədim mətnlərin yenidən kəşfi və çap qurğusunun ixtira edilməsi öyrənməni demokratikləşdirdi və bölünmüş ideyaların daha geniş şəkildə yayılmasını sürətləndirdi. İtalyan İntibahının birinci mərhələsində humanistlər bəşərpərəstliyi təbiət fəlsəfəsi və tətbiqi riyaziyyatdan üstün tutmuşdular və onların klassik mənbələrə olan pərəstişi kainatın aristotelçi və ptolemeyçi baxışlarını da müqəddəs olaraq qəbul etmələrinə səbəb olmuşdu. Təqribən 1450-ci illərdə yazan Nikolay Kuzalı Nikolay Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsini təxmin etmişdi, ancaq fəlsəfi üslubda.

Elm və incəsənət erkən İntibah dövründə Leonardo da Vinçi kimi polimat rəssamlar tərəfindən bir-birinə qarışdırılmışdı. Da Vinçi anatomiya və təbiət haqqında müşahidələrinə əsaslanan rəsm əsərləri çəkirdi. O, suyun axışı, tibbi kəsiklər və aerodinamikanın həkərət qanunun sistemli öyrənilməsini ilə bağlı bir sıra nizamlı təcrübələr apardı. Da Vinçinin bu təcrübələr nəticəsində formalaşdırdığı araşdırma metodunun prinsipləri onu Frityof Kapra tərəfindən "müasir elmin atası" kimi adlandırılmasına səbəb olacaqdı.[66] Da Vinçinin bu dövrdəki digər töhfələrinə mərmər kəsmə və monolit daşları qaldırma üçün dizayn edilmiş mexaniki qurğular və akustika, botanika, geologiya, anatomiya və mexanikadakı yeni kəşflər daxildir.[67]

Elmi təlimi sorğulamaq üçün uyğun mühit formalaşmışdı. Xristofor Kolumb tərəfindən 1492-ci ildə Yeni dünyanı tapmaq üçün başladılan coğrafi kəşflər klassik dünyagörüşü dəyişdirdi. Coğrafiyada Ptolemeyin və tibbdə Qalenin əsərlərinin gündəlik müşahidələrlə uyğunlaşmadığı görüldü.

Protestant reformasiya və Əksreformasiya toqquşduqca, Şimal İntibahı kəskin şəkildə aristotelçi təbiət fəlsəfəsindən kimya və biologiya elmlərinə (botanika, anatomiya və tibb) yönəldi.[68] Əvvəllər doğru olaraq qəbul edilənləri sorğulamaq və yeni cavablar tapmaq arzusu böyük elmi inkişafa səbəb oldu.

Bəziləri bunu müasir dövrün başlanğıcını müjdələyən "elmi inqilab" kimi,[69] digərləri isə qədim dövrün başlanğıcından bugünkü günə qədər davam edən prosesin sürətlənməsi kimi görürdü.[70] Bu dövr ərzində Qalileo Qaliley, Tixo Brahe və İohann Kepler tərəfindən vacib elmi irəliləyişlər qeydə alındı.[71] Kopernik De revolutionibus orbium coelestium (Göy cisimlərinin fırlanması haqqında) adlı əsərində Dünyanın Günəş ətrafında döndüyünə işarə etdi. Andreas Vezali De humani corporis fabrica (İnsan bədənin işləməsi haqqında) əsərində tibbi yarma, müşahidə və anatomiyanın mexaniki baxışı haqqında olan fikirlərini əsaslandırdı.[72]

Digər bir mühüm inkişaf aristotelçi elmi üsul kənara qoyularaq, empirik dəlillərə və riyaziyyatın əhəmiyyətinə yönəlmiş elmi metod kəşf olunmaq üzrə idi. Bu ideyaların ilk və tanınmış tərəfdarlarına Kopernik, Qalileo və Frensis Bekon daxildir.[73][74] Yeni elmi metod astronomiya, fizika, biologiya və anatomiya sahələrində böyük töhfələr verdi.[c][75]

redaktə
Ətraflı bax: Coğrafi kəşflər
 
Pietro Kopponun dünya xəritəsi, Venesiya, 1520

İntibah dövrünün 1450–1650-ci illər aralığında[76] cənub qütb qitəsi olaraq bilinən Antarktida istisna olmaqla, avropalılar bütün qitələrə səyahət etmiş və xəritələrini hazırlamışdı. Bu inkişaf özünü holland kartoqraf Yan Blau tərəfindən hazırlanan geniş dünya xəritəsində özünü göstərir. Nova Totius Terrarum Orbis Tabula adlı xəritə 1648-ci ildə Vestfaliya sülhünün xatirəsinə hazırlanmışdı.

Dehli sultanlığına dəniz yolu birbaşa marşrut axtaran Xristofor Kolumb 1492-ci ildə İspaniyadan hərəkət edərək Atlantik okeanı keçmişdi. O, təsadüfən Amerikaya gəlib çıxmış, ancaq buranın Şərqi Hind olduğuna inanmışdı.

1606-cı ildən holland səyyah Villem Yanszon VOC-un gəmisi Duyfken Şərqi Hinddən səyahətə başladı və Avstraliyaya gəldi. O, Kvinslenddəki Keyp-York yarımadasının 300 km-lik qərb sahilinin, onun ardınca, otuzdan artıq holland ekspedisiyası şimal, qərb və cənub sahillərinin xəritəsini hazırladı. Abel Tasman 1642–1643-cü illərdə qitənin ətrafında səyahət etdi və buranın o dövrdə fərziyyə olaraq düşünülən cənub qütb qitəsi ilə quru əlaqəsinin olmadığını sübut etdi.

1650-ci ilə qədər holland kartoqraflar Nyu-Holland olaraq adlandırdıqları qitənin şərq sahili xaricində, bütün sahil xəttinin xəritəsini yaratmışdılar. Şərq sahilinin xəritəsi 1770-ci ildə Kapitan Kuk tərəfindən tərtib edilmişdi.

Uzun müddət nəzəri olaraq qəbul edilən, cənub qütb qitəsi nəhayət 1820-ci ildə kəşf edildi. İntibah dövrü boyunca Terra Australis Incognita və ya qısaca "Australia" olaraq bilinmişdi. Ancaq 19-cu əsrdə o ad Nyu-Hollanda dəyişdirildikdən sonra, Antarktida adı cənub qütb qitəsinə verildi.[77]

Musiqi

redaktə
  Əsas məqalə: İntibah musiqisi
Həmçinin bax: İntibah rəqsi

Bu dəyişikliklər cəmiyyətdə ortaq, birləşdirici musiqi dili yaratdı. Franko-flamand məktəbinin polifonik üslubu buna örnəkdir. Nəşriyyatın inkişafı musiqinin geniş ölçüdə paylaşılmasına səbəb oldu. Musiqinin əyləncə və təhsilli həvəskarlar üçün fəaliyyət olaraq tələb edilməsi burjuaziya sinfinin yaranması ilə artdı. Şanson, motet və messaların Avropa boyunca yayılması polifonik praktikanın birləşməsinin axıcı üsluba keçidi ilə üst-üstə düşürdü. Bu üslub 16-cı əsrin ikinci yarısında Tomas Luis de Viktoriya, Orlando di Lasso, Covanni Palestrina və Uilyam Byordun kimi bəstəkarların əsərlərində zirvə dövrünü yaşamışdır.

Din

redaktə
Ətraflı bax: İntibah papalığı, Reformasiya, və Əksreformasiya
 
Borciya Papası VI Aleksandır rüşvətxorluq əməlləri ilə məşhur idi.

Xüsusilə Şimal İntibahında humanizmin yeni idealları, baxmayaraq ki müəyyən aspektlərdə daha sekulyar idilər, xristianlığın təməlinə qarşı inkişaf etdi. Hamısı da olmasa, yeni incəsənət nümunələrinin əksəriyyəti kilsə tərəfindən sifariş edilmiş və ya ona həsr edilmişdi.[24] Ancaq İntibahın xüsusən Tanrı və insan arasındakı əlaqənin insanlar tərəfindən dərk edilmə yolu başda olmaqla, müasir teologiya üzərində mühüm təsiri oldu.[24] Dövrün məşhur teoloqlarının çoxu Erasmus, Svinqli, Martin Lüter və Jan Kalvin daxil olmaqla, humanist metodun davamçıları idi.

 
Kralların səcdəsi və Bilqeys tərəfindən səcdə edilən Süleyman Ciulio Klovionun Farneze saat kitabı Index Librorum Prohibitorum ilə birlikdə, İtalyan İntibahının son bəzədilmiş əlyazmasını göstərir.

İntibah dini qarışıqlığın olduğu vaxtlarda başlamışdı. Son Orta əsrlər Papalıq ətrafındakı siyasi intriqalar dövrü idi. Bu intriqalar üç şəxsin özünü eyni anda Roma yepiskopu elan etdiyi Qərb parçalanması ilə kulminasiya nöqtəsinə çatmışdı.[78] Konstanz Məclisi 1414-cü ildə parçalanmanın qarşısını aldı. Bu hadisələr nəticəsində papanın gücünü məhdudlaşdırmağa çalışan Konsiliarizm adlı reform hərəkatı başladı. Papalıq sonradan, 1511-ci ildə Beşinci Lateran Məclisi tərəfindən kilsə məsələlərində üstün mövqeyə gətirilsə də, kilsə davamlı şəkildə rüşvətxorluqla ittiham edilirdi. Korrupsiya ilə ən çox adı hallanan Papa VI Aleksandır kardinal olduğu müddətdə kilsədəki vəzifəsindən sui-istifadə etmək, qohumbazlıq və dörd uşağın atası olmaqla (uşaqlar evlilikdən kənar dünyaya gəlmişdilər, güman ki bu iqtidarı gücləndirmə üçün edilmişdi) günahlandırıldı.[79]

Erasmus və Lüter kimi kilsə xadimləri Əhdi-Cədidin humanist hərfi tənqidinə əsaslanan kilsə islahatı təklif etdi.[24] Lüter 1517-ci ilin oktyabrında papalığın səlahiyyətinə meydan oxuyan və onun korrupsiya, əsas da indulgensiyaların satılması hallarını tənqid edən 95 tezisi nəşr etdi.[d] 95 tezis əvvəllər Qərbi Avropada hegemoniyasını elan etmiş Roma Katolik kilsəsi ilə qırılma olan reformasiyaya gətirib çıxardı. Bu səbəbdən, humanizm və İntibah reformasiyada, o cümlədən o dövrdə baş vermiş çoxu dini mübahisə və münaqişədə birbaşa qığılcım rolu oynamışdı.

Papa III Pavel (1534–1549) 1527-ci ildə Roma talandıqdan sonra, reformasiyanın katolik kilsəsinə gətirdiyi geniş qeyri-müəyyənliklərin yaşandığı bir vaxtda papalıq taxtına oturdu. Nikolay Kopernik De revolutionibus orbium coelestium (Göy cisimlərinin fırlanması haqqında) kitabını III Pavelə həsr etmişdi. O, Allessandro Farnezenin böyük babası idi. Pavel Tisian, Mikelancelo və Rafael tərəfindən çəkilən, o cümlədən vacib rəsm kolleksiyasına sahib idi. Son bəzədilmiş əlyazma olaraq hesab edilən Ciulio Klovionun Farneze saat kitabı da III Pavelin sifarişi ilə çəkilmişdi.

Özünüdərk

redaktə
 
Leonardo Bruni

İtalyan yazıçı, rəssam və memarlar 15-ci əsrə qədər baş verən dəyişikliklərdən yetərincə agah idilər və öz işlərini təsvir etmək üçün modi antichi (qədim tərzdə) və alle romane et alla antica (Roma və qədim dövrdəkilərin tərzi ilə) kimi deyimlərdən istifadə edirdilər. 1330-cu illərdə Petrarka xristianlıqdan əvvəlki dövrə antiqua (qədim), xristianlıq dövrünə isə nova (yeni) olaraq istinad edirdi.[80] Petrarkanın italyan perspektivinə görə, bu yeni dövr (onun da daxil olduğu) milli tutulma dövrü idi.[80] Leonardo Bruni Florensiyalıların tarixi kitabında üçlü dövrləşdirmədən istifadə edən ilk şəxs idi.[81] Bruninin ilk iki dövrü Petrarkanınkılarla eyni olsa da, Bruni dövlətin artıq çökməkdə olmadığını düşündüyü üçün əlavə üçüncü bir dövrü də bura əlavə etmişdi. Flavio Biondo Roma İmperiyasının çöküşündən sonrakı onilliklər tarixi (1439–1453) kitabında bənzər çərçivədən istifadə etdi.

Humanist tarixçilər çağdaş biliklərin klassik dövrə birbaşa keçidləri bərpa etdiyini hesab edirdi. Bununla, Orta əsrlər mərhələsinin yanından keçib getsələr də, onlar ilk dəfə "Orta əsrlər" terminini formalaşdırmışdılar. Termin ilk dəfə 1469-cu ildə latın dilində media tempestas (orta vaxtlar) kimi istifadə edilmişdi.[82] Rinascita (yenidən dirçəlmə) termini isə ilk dəfə geniş mənada Corco Vazarinin 1550-ci ildəki Rəssamların həyatı kitabında istifadə edilmişdi.[83][84] Vazari dövrü üç fazaya bölmüşdü: birinci fazaya Çimabue, Cotto və Arnolfo di Kambio, ikinci fazaya Mazaçço, Brunelleski və Donatello, üçün mərhələnin mərkəzinə Leonardo da Vinçi, kulminasiyasına isə Mikelancelo aid idi. Vazariyə görə bu, sadəcə gedən inkişafı yaradan klassik antikliyin artan fərqindəliyi deyildi, həmçinin öyrənməyə və təbiəti təqlid etməyə olan arzunun böyüməsi idi.[85]

Yayılması

redaktə

15-ci əsrdə Renessans doğulduğu Florensiyadan sürətli şəkildə İtaliyanın digər yerlərinə və tezliklə bütün Avropaya yayıldı. Alman İohann Qutenberqin ixtira etdiyi çapetmə maşını yeni ideyaların sürətli ötürülməsinə imkan yaratdı. İntibah yayıldıqca öz ideyaları fərqliləşir, dəyişir və yerli mədəniyyətə uyğunlaşırdı. 20-ci əsrdə alimlər Renessansı bölgələrə və millətlərə görə qruplaşdırmağa başladılar.

 
"İnsan necə bir əsərdi, ağıl baxımından nə qədər nəcibdir, zehni nə qədər sonsuzdur, formada və hərəkətdə nə qədər açıq və heyranedici, hərəkətdə bir mələk kimi, qorxu içində necə bir tanrı kimi!" — Şekspirin Hamletindən

İngiltərə

redaktə
  Əsas məqalə: İngilis İntibahı

İngiltərədə İngilis İntibahının başlanğıcı yazıçı Uilyam Şekspir (1564–1616), Xristofor Marlou (1564–1593), Edmund Spenser (1552/53–1599), Tomas Mor (1478–1535), Frensis Bekon (1561–1626), Filip Sidney (1554–1586), memar İniqo Cons ((1573–1652) o, italyan memarlığını İngiltərəyə tanıtmışdı) və bəstəkar Tomas Tallis (1505–1585), Con Taverner (1490–1545) və Uilyam Byordun (1539/40/43–1623) öz əsərlərini ərsəyə gətirdiyi 16-cı əsr olaraq qəbul edilir.

Fransa

redaktə
  Əsas məqalələr: Fransız İntibahı və Fransız İntibah memarlığı
 
İntibah memarlığının ən məşhur nümunələrindən biri olan Şambor qəsri

Renessans sözü fransız dilindən götürülmüşdür və yenidən doğulma mənasını verir. Bu söz ilk dəfə 18-ci əsrdə istifadə edilmiş və fransız tarixçisi Jül Mişlenin (1798–1874) 1855-ci ildə yazdığı Fransa tarixi əsəri ilə məşhurlaşmışdı.[86][87]

İtalyan İntibahı 1495-ci ildə kral VIII Çarlzın İtaliyanın işğal etməsindən sonra Fransaya gətirilmişdi. Sekulyarizmin yayılmasındakı əsas faktor Kilsənin Qara ölümə qarşı mübarizədə aciz qalması idi. I Fransisk İtaliya incəsənəti və Leonardo da Vinçi daxil olmaqla, artistlərini ölkəsinə gətirdi və böyük maliyyə tələb edən, dəbdəbəli saraylar tikdirdi. Fransua Rable, Pyer de Ronsard, Jonşen di Belli və Mişel de Monten kimi yazıçılar, Jan Klu kimi rəssamlar və Jan Muton kimi musiqiçilər İntibah ruhundan bəhrələndilər.

1533-cü ildə Urbino və Medelin de la Tur hersoqu Leronso de Mediçinin Florensiyada doğulmuş 14 yaşlı qızı Yekaterina de Mediçi (1519–1589) I Fransisk və kraliça Klodenin ikinci oğlu, Fransa Kralı II Henri ilə evləndi. O, Fransa din müharibələrində həm yaxşı, həm də pis şöhrət qazansa da, doğulduğu Florensiyadakı incəsənət, elm və musiqinin (o cümlədən baletin təməllərini) Fransaya gətirilməsinə böyük töhfə vermişdi.

Almaniya

redaktə
  Əsas məqalələr: Alman İntibahı və Vezer İntibahı
 
I Maksimilianin portreti, Albrext Dürer, 1919

15-ci əsrin ikinci yarısında İntibahın ruhu Almaniyaya və Niderlandlara yayılmışdı. Burada çap qurğusunun inkişafı və Albrext Dürer (1471–1528) kimi Renessans rəssamlarının mövcudluğu İtaliya təsirindən öncə də var idi. Bu, ölkədəki protestantlığın ilk yerlərində humanizm reformasiyanın yaratdığı qarışıqlıqla yaxından əlaqələndirilir və Alman İntibah yazı və incəsənəti tez-tez bu münaqişəni əks etdirirdi.[88] Ancaq Qotik üslub və orta əsrlər sxolastika fəlsəfəsi 16-cı əsrin əvvəllərinə qədər öz mövcudluğunu qorudu. Habsburq imperatoru I Maksimilian Müqəddəs Roma İmperiyasının ilk, həqiqi İntibah monarxı idi.

Macarıstan

redaktə
Ətraflı bax: Mərkəzi və Şərqi Avropada İntibah memarlığı

Macarıstan İtaliyadan sonra İntibahın ortaya çıxdığı ilk Avropa ölkəsi oldu.[89] İntibah üslubu Mərkəzi Avropa regionunda ilk dəfə Macarıstana Kvattroçento dövründə birbaşa olaraq İtaliyadan gəlmişdi. Bu, sadəcə idarəçilər səviyyəsində yox, həmçinin mədəni, humanistik və ticarət əlaqələrini 14-ü əsrdən sonra gücləndirmiş İtaliya-Macarıstan münasibətlərinin nəticəsi idi. İtaliya və Macarıstan qotik üslubundakı əlaqə ikinci səbəb idi. Hər iki ölkənin üslubunda şişirdilmiş divar bəzəmələrindən uzaq durulmuş, əvəzində sadə və yüngül strukturlara üstünlük verilmişdir. Böyük ölçülü tikili sxemləri artistlərə kifayət qədər uzun müddətli işləmə şəraiti yaratmışdır. Misal üçün, Budadakı Friss qalası, Vişeqrad, Tata, Varpalota qalaları buna örnək göstərilə bilər. Siqizmund kortunda Floresniya Skolarilər sülaləsinin davamçısı, Manetto Ammanatini və Mazolino da Pannikaleni Macarıstana dəvət edən Pipo Spano kimi himayədarlar var idi.[90]

Mövcud milli ənənələrlə qarışmış, yeni italyan trendi xüsusi İntibah incəsənət nümunələri yaratmağa meyilləndi. İntibah incəsənətinin qəbulu ölkəyə davamlı şəkildə gələn humanist düşüncəylə birlikdə inkişaf etdi. İtaliya universitetlərində oxuyan çoxlu gənc macar Floresniya humanist mərkəzinə daha da yaxınlaşdı, beləliklə Florensiya ilə birbaşa əlaqə inkişaf etdi. Macarıstana, xüsusilə də Budaya gedib-gələn italyan tacirlərin artması bu prosesə kömək etdi. Yeni düşüncələr humanist prelatlar tərəfindən ölkəyə gətirilirdi. Onların arasında Macarıstan humanizminin banislərindən biri, Esterqomun baş yepiskopu Vitez Yanos da var idi.[91] İmperator Lüksemburqlu Siqizmundun uzun müddətli hakimiyyəti dövründə tikilmiş Buda kral sarayı, yəqin ki Orta əsrlərin sonunda tikilmiş ən geniş qotika sarayı idi. Kral Mattias Korvinus (1458–1490) sarayı erkən intibah üslubunda yenidən tikdirdi və daha sonra onu genişlətdi.[92][93]

Kral Mattias Araqonlu Beatrisa ilə 1476-cı ildə evləndikdən sonra Buda Alp dağları şimalındakı İntibahın ən vacib incəsənət mərkəzlərindən birinə çevrildi.[94] Mattiasın sarayında yaşayan ən önəmli humanistlər Antonio Bonfini və məşhur macar şair Yan Pannoniy idi.[94] Adras Hess 1472-ci ildə Budada çapetmə qurğusunu təsis etdi. Mattias Korvinusun kitabxanası olan Bibliotheca Corviniana Avropanın ən böyük sekulyar kitablı kolleksiyası idi: burada 15-ci əsrin tarixi xronikaları, fəlsəfi və elmi əsərləri var idi. Onun kitabxanası həcmcə yalnız Vatikan kitabxanasından geri qalırdı. (Ancaq Vatikan kitabxanasında, əsasən Bibliyalar və dini materiallar var idi.)[95] 1489-cu ildə Florensiyalı Bartolomeo della Fonte Lorenso de Mediçinin Macarıstan kralının kitabxanasından örnək götürərək öz şəxsi yunan-latın kitabxanasını yaratdığını yazdı. Korvinusun kitabxanası UNESCO-nun Dünya İrsinə daxildir.[96]

Mattias ən az iki böyük tikili layihəsinin əsasını qoydu.[97] Vişeqrad və Budadakı əsərlər təxminən 1479-cu ildə başladı. Buda kral qalası və Vişeqrad sarayında tikilmiş asma bağ və iki yeni qanad İntibah üslubunda yenidən inşa edildi.[98][99] Mattias italiyalı Çimenti Kamiçia və dalmatiyalı Covanni Dalamatanı birbaşa bu layihələrin icrasına təyin etdi.[98] Mattias öz dövrünün aparıcı italyan rəssamlarına onun saraylarını bəzəməyi sifariş etdi: misal üçün, heykəltaraş Benedetto da Mayano və rəssamlar Filippino Lippi və Andrea Manteqna onun üçün işlədi.[100] Manteqanın Mattias portretinin surəti bu günə qədər qoruna bilmişdir.[101] Mattias, həmçinin, italyan hərb mühəndisi Aristotel Fioravantindən ölkənin cənub sərhəddindəki istehkam qalalarını yenidən tikməsi üçün istifadə etdi.[102] Onun Kolozsvar, Szeged və Hunyaddakı fransizkanlar və Feyeregihazadakı (bugünkü Albeş) paulinlər üçün yeni, qotika üslubunda tikilən sarayları var idi.[103][104] 1485-ci ilin payızında Leonardo da Vinçi kral Mattias Korvinusla görüşmək üçün Sforzanın yerinə Macarıstana səyahət etdi və burada kral ondan Madonnanın şəklini çəkməyini istədi.[105]

Mattias humanist qonaqlarından həzz alırdı və tez-tez onlarla fərqli mövzularda müzakirələr aparırdı.[106] Onun əliaçıq olması bir çox alimi, xüsusilə də italyan alimləri Budada yaşamağa həvəsləndirirdi.[107] Antonio Bonfini, Pietro Ranzano, Bartolomeo Fonziyo və Françesko Bandini uzun müddət Mattiasının sarayında yaşamışdı.[108][106] Belə təhsilli insanların yığıncağı Macarıstanla neoplatonist düşüncələri tanış etdi.[109][110] Öz dövrünün bütün intellektualları kimi Mattias da ulduz və planetlərin hərəkət və birləşmələrinin fərdlərin həyatı və millətlərin tarixi üzərində təsiri olduğuna inanırdı.[111] Qaleotto Marzio onu "kral və astroloq" kimi təsvir edirdi. Antonio Bonfini Mattiasın "ulduzlarla məsləhətləşmədən heç nə etmədiyini" deyirdi.[112] Kralın istəyi üzərinə dövrün məşhur astronomları İohann Reqiomontan və Marçin Bilika Budada rəsədxana inşa etdi və bura astrolyabiya və səma qlobusları quraşdırdırdılar.[113] Reqiomontan Mattias üçün daha sonra Xristofor Kolumb tərəfindən də istifadə edilən naviqasiya haqqında kitab yazdı.[107]

Macar İntibahının digər məşhur simaları Balint Balaşşi (şair), Sebastiyan Tinodi Lantoş (şair), Balint Bakfark (bəstəkar və lutenist) və Master M.S. (freska rəssamı) idi.

Aşağı ərazilərdə İntibah dövrü

redaktə
  Əsas məqalələr: Hollandiya İntibahı və Holland və Flamand İntibah rəngkarlığı
 
Desiderius Erasmus 1523-cü ildə. Hans Holbeyn tərəfindən çəkilmişdir.

15-ci əsrin sonlarında Niderland mədəniyyəti İtalyan İntibahından təsirlənmişdi. Bu təsir Flandriyanı zəngin edən Brügge ticarəti ilə reallaşırdı. Niderland zadəganları bütün Avropada tannmış olan rəssamlara yeni əsərlər yaratmaq üçün sifarişlər verirdilər.[114] Elmi sahədə anatom Andreas Vezali yeniliklər gətirdi, kartoqraf Gerard Merkatorun xəritəsi səyyah və naviqatorlara kömək etdi. İncsənət sahəsində Holland və Flamand İntibah rəngkarlığının çeşidliyili İeronim Bosxun qəribə əsərləri[115] ilə Böyük Piter Breygelin gündəlik təsvirləri arasında dəyişirdi.[114]

Şimali Avropa

redaktə
  Əsas məqalə: Şimal İntibahı

Şimali Avropadakı İntibah "Şimal İntibahı" olaraq adlandırılıb. İntibah ideyaları İtaliyanın şimalından yayılmağa başlasa da, eyni zamanda cənuba doğru da bəzi sahələrdəki, xüsusilə musiqi sahəsindəki yeniliklər yayılırdı.[116] 15-ci əsr Burqund məktəbinin musiqisi musiqidə İntibahın başlanğıcı olaraq qəbul edilir. Niderland məktəbinin polifoniyaları öz bəstəkar və müğənniləri ilə birlikdə İtaliyaya gətirilməyə başlandıqca, bu məktəb Qriqoryan ilahisinin 9-cu əsrdə standartlaşdırdığı musiqi anlayışından sonra ilk dəfə musiqidə gerçək, beynəlxalq üslubun özəyini formalaşdırdı.[116] Niderland məktəbi kulminasiya nöqtəsinə bəstəkar Covanni Palestrinanın yaradıcılığında çatdı. 16-cı əsrin sonunda Venesiya musiqi məktəbinin polifonik üslubu inkişaf etdirməsi ilə İtaliya yenidən musiqi yeniliklərinin mərkəzinə çevrilmişdi. Daha sonra bu yeniliklər, təxminən 1600-cü illərdə Almaniyada yayılmışdı.

İtalyan İntibahının rəssamlıq nümunələri Şimal İntibahındakılardan fərqlənirdi. İtalyan İntibahının rəssamları Orta əsrlərin tamamilə dini motivdə olan incəsənət nümunələrindəndən fərqli olaraq, ilk dəfə sekulyar elementləri daşıyan əsərləri yaratmışdı. Şimal İntibahının rəssamlar ilk başda Albrext Dürer tərəfindən çəkilən, müasir dini qarışıqlığı göstərən əsərlər kimi dini mövzulara fokuslanmışdılar. Daha sonra, Böyük Piter Breygelin əsərləri rəssamları dini və klassik mövzular yerinə, günlük həyatı əks etdirən təsvirlər yaratmağa meyilləndirdi. Şimal İntibahı dövründə, həmçinin flamand qardaşlar Hubert və Yan van Eyk yağlı boya rəngkarlığı üsulunu inkişaf etdirdilər. Bu üsul rəssamlara sərt zəminlər üzərində güclü rənglər yaratmağa imkan verəcək, beləliklə yaradılan əsərlər əsrlər boyunca qoruna biləcəkdi.[117] Şimal İntibahının başqa bir xüsusiyyəti latın və ya yunan dili yerinə, ona daha geniş ifadə azadlığı verən loru dildən istifadə etməsi idi. Bu cərəyanın İtaliyada başlaması Dante Aligyerinin loru dili inkişaf etdirdiyi dövrə təsadüf edir. Həqiqətən də, italyan dilində yazılmış əsərlərə ayrılan diqqət latın dilində ifadə edilmiş Florensiya ideyalarının böyük hissəsinin imtina edilməsinə səbəb olmuşdu.[118] Kitab çapı texnologiyasının yayılması digər yerlərdə olduğu kimi, Şimali Avropadakı İntibaha da təkan vermişdi. O dövrdə Venesiya çap sahəsində dünyanın öndə gedən ölkəsi idi.

Polşa

redaktə
  Əsas məqalə: Polşa İntibahı
 
 
Polşa, Krakovdakı Sigizmund ibadətgahının içərisində yerləşən 16-cı əsr Polşa krallarının İntibah üslubunda tikilmiş məzar daşları. Qızıl gübbəzli ibadətgah Bartolommeo Bereççi tərəfindən dizayn edilmişdir.

15-ci əsrdə Polşaya ilk gəlmiş italyan humanist Filippo Buonakkorsi idi. Çoxu italyan rəssam 1518-ci ildə I Sigizmund ilə evlənən, milanlı Bona Sforza ilə birlikdə Polşaya gəlmişdi.[119] Bu, hər iki ərazidə müvəqqəti olaraq güclənən monarxiyalar, o cümlədən yeni qurulmuş universitetlər tərəfindən dəstəkləndi.[120] Polşa İntibahı 15-ci əsrin sonundan 16-ci əsrin sonuna qədər davam etmişdi və Polşa mədəniyyətinin qızıl dövrü idi. Yaqellonlar tərəfindən idarə olunan Polşa Krallığı (1569-cu ildən Reç Pospolita olaraq bilinir) geniş Avropa İntibahında aktiv şəkildə iştirak etmişdi. Çoxmillətli Polşa dövləti seyrək məskunlaşılmış şərq və cənub sərhədlərindəki münaqişələri bir kənara qoysaq, böyük müharibələr olmadan keçən əsr sayəsində mədəni inkişafın mühüm mərhələsini yaşadı. Reformasiya dinc şəkildə bütün ölkə boyunca yayıldı (Polyak qardaşlığına da təkan verdi). Bu dövrdə həyat şəraiti yüksəlmiş, şəhərlər böyümüş, aqrar məhsulların ixracı əhalini, xüsusilə də yeni siyasi sistem olan Qızıl Azadlıqda üstünlüyü ələ keçirən şlyaxta sinfini varlandırmışdı. Polşa İntibah memarlığının 3 inkişaf mərhələsi var.

Keçmiş Pomeraniya hersoqluğu ərazisində tikilmiş Şezindəki Ştettin qalası bu üslubun ən görkəmli nümunəsidir.

Portuqaliya

redaktə
  Əsas məqalə: Portuqal İntibahı

İtalyan İntibahının Portuqaliya incəsənəti üzərində mülayim təsiri olsa da, humanist sorğunu ön plana çəkən Portuqaliya Avropa dünyagörüşü nün genişlənməsində böyük rol oynadı.[121] İntibah Portuqaliyaya xaricdə mənfəət potensialı olan sahələrə investisiya edən, varlı italyan və flamand tacirləri vasitəsi ilə gətirildi. Avropada coğrafi kəşflərin ilk mərkəzlərindən biri olan Lissabon 15-ci əsrdə inkişaf edirdi. Pedro Nuniş, Juan di Kaştru, Abraham Zakuto və Martin Behaym kimi məşhur mütəfəkkirlər riyaziyyat, astronomiya və naviqasiya texnologiyasında önəmli irəliləmələrə imza atdılar. Kartoqraflar Pedru Raynel, Lopu Homem, Eştevan Qomeş və Dioqu Ribeyru dünya xəritəsinin hazırlanmasında vacib töhfələr verdi. Əczaçı Tome Pires və fiziklər Qarsiya de Orta və Kriştovao da Kosta bitkilər və təbabət haqqında yazılan əsərləri toplayaraq çap etdilər. Bu əsərlər tezliklə məşhur flamand botanik Karl Kluzius tərəfindən tərcümə edildi.

 
Sao Pedro Papa, 1530–1535-ci ildə Fernandiş Vaşku tərəfindən çəkilmişdir. Şpil parçası Portuqal İntibahına mühüm xarici təsirlərin olduğu vaxtlardan gəlir.

Memarlığa gəldikdə, ədviyyat ticarətindən əldə edilən yüksək mənfəət 16-cı əsrin ilk onilliklərində dəbdəbəli mürəkkəb üslubu maliyyələşdirdi. Bu baxımdan Manuelino üslubu dənizlə bağlı elementləri özündə birləşdirir.[122] Əsas rəssamlar Nunu Qonsalveş, Qreqorio Lopeş və Vaşku Fernandiş idi. Musiqidə Pedru de Eşkubar və Duarte Lobu Elvaş kansioneyrosu da daxil olmaqla, dörd musiqi kitabı yazdı. Ədəbiyyatda Sa di Miranda nəzmin italyan formalarını təqdim etdi. Bernardim Ribeyru pastoral romans üslubunu inkişaf etdirdi. Jil Visentenin dəyişmək olan dövrü özündə göstərən tamaşaları bunu müasir mədəniyyətin içində əritdi. Luiş de Kamoeş öz Luziadalar şeirində Portuqaliyanın xaricdəki nailiyyətlərini tərənnüm etdi. Səyahət ədəbiyyatı da inkişaf etməkdə idi: Juan de Barruş, Kaştaneda, Qaspar Korreyra, Duarte Barboza, Fernan Medeş Pintu və başqaları yeni əraziləri təsvir edir və yeni ixtira edilən çap maşını ilə tərcümələrini yayırdılar.[121] 1500-cü ildə Brazilyadakı portuqal səyahət ekspedisiyasına qoşulan Ameriqo Vespuççi Yeni dünya terminini kəşf etdi.[123] O, bu termindən Popolano Mediçiyə məktublarında istifadə etmişdi.

İntensiv şəkildə artan beynəlxalq mübadilə Françisko de Holanda, Andre di Rezende və Damian de Qoyş da daxil olmaqla, bir neçə kosmopolit humanist alimi ortaya çıxarmışdı. Erasmusun dostu olan Damian de Qoyş I Manuelin Portuqaliyadakı hakimiyyəti dövründə, qismi müstəqilliklə yazıb-yaratmışdı. Dioqu və Andre de Quveya Fransa vasitəsilə müvafiq təhsil islahatlarını həyata keçirmişdilər. Antverpendəki portuqal ticarət nöqtələri Tomas Mor[124] və Albrext Dürerin diqqətini çəkdi.[125] Oradakı mənfəətlər və nou-hau Holland İntibahı və Hollandiya qızıl dövrünün inkişafına müsbət mənada təsir etdi. Bu inkişaf, əsas da, Portuqaliyadan qovulan yəhudi cəmiyyətinin bura gəlməsindən sonra gerçəkləşdi.

Rusiya

redaktə
 
Kremlin Kafedral Meydanındakı Qranovitaya palatası
 
Theotokos və uşaq, üz xətlərinin və geyimin böyük realistik təsvirlə verildiyi, 17-ci əsrin sonuna aid bu rus ikonasının müəllifi Karp Zolotaryovdur.

İtaliya və Mərkəzi Avropadakı İntibah trendləri Rusiyaya müxtəlif yollarla təsir etdi. Buna baxmayaraq, Rusiya və Avropanın əsas mədəniyyət mərkəzləri arasındakı uzaq məsafə, rusların pravoslav ənənələrinə və Bizans irsinə olan güclü bağlıqları səbəbindən bu təsir olduqca məhdud idi.

Şahzadə III İvan İtaliyadan çox sayda memar dəvət edərək İntibah memarlığını Rusiya ilə tanış etdi. Bu memarlar özləri ilə birlikdə yeni inşaat üsulları və İntibah üslubunun elementlərini gətirsələr də, əsasən Rusiya memarlığının ənənəvi dizaynlarından istifadə edirdilər. 1475-ci ildə bolonyalı memar Aristotele Fioravanti Moskva Kremlində zəlzələ nəticəsində dağılmış olan Fərziyyə Kafedralını yenidən tikmək üçün Rusiyaya gəldi. Fioravantiyə model kimi Vladimir şəhərində yerləşən, 12-ci əsrə aid Fərziyyə Kafedarlı verilmişdi. O da ənənəvi rus üslubu ilə İntibahın geniş, uyğun və simmetriyalı ruhunu birləşdirərək yeni bir dizayn yaratdı.

III İvan 1485-ci ildə knyazların yaşadığı, Kremlin içərisindəki Terem sarayının ilk üç mərtəbəsinin tikilməsini Aloisino da Milanoya tapşırdı. O və digər italyan memarlar da həmçinin Kreml divarlarını və qalalarının inşa edilməsinə töhfə verdi. Rusiya çarlarının kiçik banket zalı sayılan Qranovitaya palatası iki italyan memar, Marko Ruffo və Petro Solarionun əsəri idi. Bu saray digərlərinə nisbətən, italyan üslubunu daha çox əks etdirirdi. 1505-ci ildə italyan Aleviz Novyi Moskvaya gəldi. Onun venesiyalı heykəltaraş Alevisio Lamberti da Monten olduğu düşünülür. O, III İvan üçün Arxangel Kafedarlı da daxil olmaqla, 12 kilsə tikdi. Arxangel Kafedralı özündə Rusiya ənənəsini, pravloslav elementləri və İntibah üslubunu özündə əks etdirən dəbdəbəli bir tikili idi. Visokopetrovski monastırındakı Müqəddəs Piter kafedralının da Aleviz Novyi tərəfindən tikildiyi düşünülür. Bu kafedral 17-ci əsr Moskva barokundakı octagon-on-tetraqon olaraq adlandılan memarlıq formasına ilham mənbəyi olmuşdu.

16-cı əsrin əvvəlləri və 17-ci əsrin sonları aralığında orijinal daş çadırlı örtük memarlıq ənənəsi Rusiyada inkişaf etdi. Olduqca özünəməxsus və Avropanın hərhansı bir yerindəki müasir İntibah memarlığından fərqlənsə də, bəzi araşdırmalara görə bu üslub rus qotika üslubu idi və erkən dövrdəki Avropa qotika memarlığı ilə müqayisə olunurdu. İnkişaf etmiş texnologiyası olan italyanlar daş çadırlı örtüklərin ixtirasına təsir etmiş ola bilərdi (taxta çadırlı örtüklər Rusiya və Avropada çox daha əvvəldən bilinirdi). Bir nəzəriyyəyə görə, Petrok Mali adlı italyan memar çadır örtüklü kilsələrin ilk və ən görkəmli nümunələrindən biri sayılan, Kolomenskoydakı Merac kilsəsinin müəllifi idi.[126]

17-ci əsrə qədər İntibah rəssamlığının təsiri rus ikonalarını daha realistik olmasına səbəb olsa da, Boqdan Saltanov, Simon Uşakov, Quri Nikitin, Karp Zolotaryov və dövrün digər rus rəssamlarının əsərlərində göründüyü kimi, hələ də çoxu rəssam ikonaları qədim estetik meyarlarla çəkirdilər. Zamanla abstrakt ikonaqrafika və real rəsimlər arasında keçid üslubu olan və yeni sekulyar portret çəkmə növü sayılan parsúna ("persona"-dan gəlir: şəxs) ortaya çıxdı.

16-cı əsrin ortaların ruslar Mərkəzi Avropadan çap etmə mexanizminə yiyələndilər. İvan Fyodorov bilinən ilk rus mətbəəçi oldu. 17-ci əsrdə çap etmə geniş şəkildə yayılmış və xüsusilə, ksiloqrafiya məşhurlaşmışdı. Bu xalq incəsənətinin xüsusi forması olan lubok çapına təkan verdi. Luboklar Rusiyada 19-cu əsrə qədər qorunmuşdu.

Avropa İntibahının bir çox texnologiyası Rusiya tərəfindən olduqca tez bir zamanda ölkəyə gətirilmiş və ardınca güclü daxili ənənəni bir hissəsinə çevrilmişdi. Bunlar, əsasən, 15-ci əsrə qədər mənimsənilmiş top qurğusu hazıralamaq kimi hərbi texnoloji yeniliklər idi. Kalibrinə görə dünyanın ən böyük bombardman qurğusu sayılan Çar Topu Rusiya topçuluğunun şah əsəri sayılır. Bu top 1586-cı ildə Andrey Çoxov tərəfindən hazırlanmış və öz zəngin, dekorativ relyefinə görə məşhurlaşmışdı. Bir nəzəriyyəyə görə, italyanlar tərəfindən orijinal olaraq Avropadan gətirilən digər bir texnologiya Rusiya milli içkisi olaraq sayılan vodkanın inkişafına səbəb oldu. Genuyalı səfirlər 1386-cı ildə aqua vitae-ni ("həyat suyu") Moskvaya gətirdilər və bunu Böyük Moskva knyazı Dmitri Donskoya təqdim etdilər. Genuyalılar böyük ehtimal bu içkini Provans kimyaçılarının köməyi ilə hazırlamışdılar. Provans əlkimyaçıları ərəb ixtirası olan, üzüm mustundan alkoqol istehsal edən distillə aparatından istifadə edirdilər. Moskva keşişi təqribən 1430-cu ildə İsidordan bu texnologiyadan istifadə edərək ilk orijinal rus vodkası istehsal etməsini istədi.[127]

İspaniya

redaktə
  Əsas məqalə: İspan İntibahı
Həmçinin bax: İspan İntibah memarlığı
 
Xuan de Herrera və Xuan Batista de Toledonun tikdiyi Eskorial

İntibah Pireney yarımadasına Araqon hökmdarlığının və Valensiya şəhərinin Aralıq dənizindəki əraziləri vasitəsi ilə gəlmişdi. Bir çox erkən İspan İntibah yazıçıları, o cümlədən Auzias Mark və Joanot Maruturel Araqon krallığından idilər. Kastiliya krallığında İniqo Lopez de Mendoza kimi şair və yazıçılarla başlayan ilk İntibah meyilləri italyan humanizmindən güclü şəkildə təsirlənmişdi. Lopez de Mendoza 15-ci əsrin əvvəllərində yeni italyan poeziyasını İspaniyaya tanıtmışdı. Xorke Manrike, Fernando di Roxas, Xuan del Ensina, Xuan Boskan və Garcilaso de la Vega kimi digər yazıçılar İtaliya şeir meyarlarına bağlılıqlarını qorumuşdular. Migel de Servantesin şahəsəri sayılan Don Kixot ilk Qərb romanı olaraq qəbul edilir. İntibah humanizmi 16-cı əsrin başlarında filosof Xuan Luis Vives, qrammatikaçı Antonio de Nebrixa və natural tarixçi Pedro Meksiya kimi nüfuzlu yazıçılarla birlikdə tərəqqi etdi.

Daha sonralar İspan İntibahı Luis Ponse de Leon, Avilalı Teresa, Xaçlı İohann kimi şairlər tərəfindən dini mövzulara və mistisizmə doğru yönəldi. İnka Qarsilazo de la Veqa və Bartolome de las Kasas kimi xronikaçı və yazıçılar tərəfindən Yeni dünyanın tədqiqatı ilə bağlı məsələlərə toxundu. Bütün bu yaradıcılıqlar İspan İntibah ədəbiyyatının özəyini yaratdı. İspaniya İntibahı son dövrlərində El Qreko kimi rəssamları və Tomas Luis de Viktoriya və Antonio de Kabeson kimi bəstəkarları ortaya çıxardı.

Tarixşünaslığı

redaktə

Konsepsiya

redaktə
 
Corco Vazarinin Rəssamların həyatları əsərinin üz qabığı

İtalyan rəssam və tənqidçi Corco Vazari (1511–1574) ilk dəfə rinascita terminini öz Rəssamların həyatı (1550-ci ildə nəşr edilib) kitabında istifadə etmişdi. Vazari bu kitabda Qotika incəsənətinin barbarlığı ilə olan qırılmadan nəzərdə tutulan şeyin nə olduğunu izah etməyə cəhd edib: rəsm əsərləri (onun əlində olan) Roma İmperiyasının dağılması ilə birlikdə çürüməyə doğru gedirdi və yalnızca Çimabue (1240–1301) və Cotto (1267–1337) ilə başlayan Toskana rəssamları rəsm əsərlərindəki bu çöküşün qarşısını almağa başladı. Vazari qədim incəsənəti İtalyan incəsənətinin yenidən doğuş mərkəzi kimi görürdü.[128]

Ancaq fransız sözü olan renessans yalnız 19-cu əsrdə populyarlıq qazanmışdı. O dövrdə bu söz Roma modellərinin bərpasına əsaslanan və 13-cü əsrin sonlarında başlayan, özünə qapanıq mədəni cərəyanı izah etmək üçün istifadə edilirdi. Fransız tarixçi Jül Mişle (1798–1874) 1855-ci ildə yazdığı Fransa tarixi kitabında "Renessans" bütöv tarixi period kimi izah etmişdi, halbuki ondan əvvəl bu termin daha məhdud şəkildə istifadə edilirdi.[22] Mişleyə görə, İntibah dövrü incəsənət və mədəniyyətdən daha çox, elmdə olan inkişaf idi. O, periodu Xristofor Kolumbdan Nikolay Kopernikə, Qalileo Qalileyə qədər olan dövr kimi səciyyələndirir. Yəni, Mişle 15-ci əsrin sonlarından 17-ci əsrlərin ortasına qədərki dövrə istinad edib.[86] Üstəlik, Mişle iki məsələni bir-birindən ayırdı: Orta əsrlərin "qəribə və dəhşətli" keyfiyyəti və vokal respublikaçı kimi dövrün xarakterində görməyi seçdiyi demokratik dəyərlər.[16] Fransız milliyətçisi olan Mişle İntibah dövrünün fransız cərəyanı olduğunu da iddia edirdi.[16]

İsveçrəli tarixçi Yakob Burkhardt (1818–1897) İtaliyada İntibah sivilizasiyası əsərində (1860) Mişlenin əksinə, İntibah dövrünü İtaliyadakı Cotto və Mikelancelo arasındakı periodu, yəni 14-cü və 16-cı əsrin ortası kimi səciyyələndirirdi. O, Orta əsrlərdə boğulan fərdiyyətçiliyin müasir ruhunun İntibah dövründə yarandığını gördü.[129] Onun kitabı çoxları tərəfindən oxundu və İtalyan İntibahının müasir şərhinin inkişafındakı nüfuzlu əsərə çevrildi.[130] Ancaq Burkhardt müasir dünyanın mənşəyi kimi İntibahın öyrənilməsində viqçi tarixi baxışdan istifadə etdiyi üçün qınanılmışdı.[19]

Daha yeni dövrdə bəzi tarixçilər İntibahı tarixi dövr, hətta tutarlı mədəni cərəyan kimi izah etməyə daha az meyillidilər. Berkli Kaliforniya Universitetinin tarixçisi Randolf Starn 1998-ci ildə bunları dedi:

  Dəqiq başlağıc və sonlanma tarixləri və bunların arasında uyğun məzmunu uyğunlaşdırmaqdansa, İntibah xüsusi qrup və müəyyən edilə bilən şəxslərin müxtəlif şəkildə, müxtəlif vaxt və yerlərdə verdiyi cavabların ideya və praktikaları cərəyanı kimi görülə bilər (və bəzən görülüb). İntibah bu mənada tək və müəyyən dövrə bağlı mədəniyyət yox, fərqliləşən, bəzən birləşən, bəzən mübahisələr yaradan mədəniyyətlər şəbəkəsi ola bilər.[19]

 

İnkişafı barədə debatlar

redaktə
Həmçinin bax: Davamlılıq nəzəriyyəsi

Renessansın Orta əsrlər mədəniyyəti üzərindəki inkişafının hansı dərəcədə olmağı ilə bağlı müzakirə var. Mişele və Burkhardtın hər ikisi İntibahda əldə edilən inkişafı müasir dövrə tərəf izah etməyə meyilli idilər. Burkhardt bu dəyişikliyi insan gözündə olan pərdənin çəkilməsinə bənzədir. Renessans insanlara hər şeyə daha aydın şəkildə baxmağa imkan verirdi.[51]

  Orta əsrlərdəki insan şüurunun hər iki tərəfi - içinə dönməmiş kimi olan içinə çevrilmiş tərəf - ümumi bir örtüyün altında yarı oyaq, yar yuxulu şəkildə uzanmışdı. Bu örtük inanc, illüziya və uşaqcasına sahiblənmə duyğusu ilə toxunub. Tarix boyunca bu pərdə qəribə çalarlarda özünü göstərib.[131]
Yakob Burkhardt İtaliyadakı İntibah sivilizasiyası 		 
 
Fransada dini müharibələr dövründə baş vermiş Varfolomey gecəsi rəsmi Fransua Dyubua tərəfindən çəkilmişdir

Digər tərəfdən, indi bir çox tarixçi mənfi sosial faktorların çoxusunu Orta əsrlər dövründəki yoxsulluq, müharibə, dini və siyasi təqiblərlə əlaqələndirir. Bu dövrdə daha da kəskinləşən problemlərə Makiavellist siyasətin artması, dini müharibələr, rüşvətə meyilli Borciya papaları və artan cadugər ovu göstərilə bilər. İntibah dövründə yaşayan insanlar bunu 19-cu əsr müəlliflərinin xəyalındakı qızıl dövr kimi yox, sosial problemlərlə mübarizə apardıqları bir mərhələ olaraq görürdülər.[132] Buna baxmayaraq, rəssamlar, yazıçılar və hökmdar sinif geniş şəkildə mədəni cərəyanlarda iştirak edirdilər. Onlar Orta əsrlər dövründən aydın qopma olaraq gördükləri yeni bir dövrdə yaşadıqlarına inanırdılar.[83] Bəzi marksist tarixçilər İntibahı materialist aspektdən dəyərləndirməyə üstünlük veririlər. Onlara görə, incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfədəki bu dəyişikliklər feodalizmdən kapitalizmə doğru keçid mərhələsindəki ümumi iqtisadi trendin bir hissəsi idi və burjuaziya sinfinə özlərini incəsənətə həsr etmək üçün boş vaxt yaratmışdı.[133]

Yohan Heyzinq (1872–1945) İntibahın mövcudluğunu qəbul etsə də, onun yaxşı dəyişiklik olub-olmadığını sorğulamışdı. Orta əsrlərin payızı kitabında Heyzinq İntibah dövrünün Yüksək Orta əsrlərdən qopma dövrü olduğunu və əhəmiyyətli olan çox şeyi məhv etdiyini iddia edir.[18] Misal üçün, latın dili klassik dövrdən bəri mükəmməl inkişaf etmişdi və hələ də kilsə və başqa yerlərdə yaşayan bir dil kimi istifadə edilirdi. Ancaq klassik saflığın tərəfdarı olan İntibah obsessiyası dilin daha da təkamül etməsinin qarşısını aldı və latın dilini keçmiş, klassik formasına qaytardı. Robert Lopez İntibahın dərin iqtisadi resessiya dövrü olduğu fikri ilə razılaşırdı.[134] Bu zaman, Corc Sarton və Linn Torndayk elmi inkişafın ənənəvi olaraq düşünüləndən daha da az orijinal olduğunu iddia etdi.[135] Yoan Kelli isə Renessansın Orta əsrlərdə qadınların sahib olduğu təmsilçiliyi azaldaraq, daha böyük dixotomiyaya səbəb olduğunu açıqladı.[136]

Bəzi tarixçilər, guya, daha primitiv olan Orta əsrlərin qaranlıq dövründən müsbət dirçəlmə kimi xitab etdikləri İntibaha lazımsız şəkildə çox məna yüklənildiyini düşünməyə başladılar. İndi çoxu tarixçi bu dövr üçün daha neytral olan və dövrü Orta əsrlərlə müasir dövr arasındakı keçid mərhələsi olaraq görən "erkən müasir" terminindən istifadə etməyə üstünlük verirlər.[137] Rocer Ozborn kimi digərləri isə İtalyan İntibahını ümumilikdə qərb tarixinin ideya və miflər anbarı və qədim ideyaların yenidən dirçəlməsi yox, böyük yeniliklər dövrü kimi görürdü.[138]

Digər İntibahlar

redaktə

Renessans termini 15-ci və 16-cı əsrlər xaricindəki dövrləri də izah etmək üçün istifadə edilir. Misal üçün, Çarlz Haskinz (1870–1937) 12-ci əsr İntibahı anlayışını irəli sürüb.[139] Digər tarixçilər 8-ci və 9-cu əsrlərdə Karolinq intibahı, 10-cu əsrdə Otton intibahı və 14-cü əsrdə Teymurilər İntibahının mövcud olduğunu iddia edirlər. İslamın qızıl dövrü də bəzən İslam İntibahı olaraq adlandırılır.[140]

İntibah olaraq adlandırılan digər mədəni yenidən doğuşlara misal olaraq Benqal İntibahı, Tamil İntibahı, Nepal Bhasa İntibahı, ərəb maarifçiliyi və ya Harlem İntibahı göstərilə bilər. Bu termindən kino sahəsində də istifadə olunur. Animasiyada Disney İntibahı studiyanın Qızıl dövründən bəri görmədiyi keyfiyyət səviyyəsinə çatdığı 1899–1999-cu illər aralığını izah etmək üçün istifadə olunur. San-Fransisko İntibahı 20-ci əsrin ortalarında şəhərdə araşdırma poeziyası və fantastik hekəyə yazıçılığın canlandığı dövrü ifadə edir.

Həmçinin bax

redaktə

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Sübuta ehtiyacı olmayan həqiqət, mübahisə doğurmayan mühakimə, aksiom.
  2. ↑ Rombikuboktaedrı (sol yuxarıdakı fiqur) Leonardo da Vinçinin çəkmiş ola biləcəyi düşünülür.[64]
  3. ↑ Cozef Ben-Deyvid yazır:
      17-ci əsrdən bəri elmi inkişafın xarakteristikası olaraq qəbul edilən biliyin sürətli şəkildə toplanması o dövrə qədər baş verməmişdi. Yeni elmi fəaliyyət növü Qərbi Avropada yalnızca bir neçə əsr sonra ortaya çıxdı və təxminən iki yüz il ərzində kiçik bir ərazidə məhdudlaşdı. (19-cu əsrdən sonra elmi biliklər dünyanın qalan hissəsi tərəfindən mənimsənilmişdi.)  
  4. ↑ Bəzən kilsənin bir qurum kimi o dövrdə indulgensiyaları rəsmi şəkildə satdığı düşünülür. Ancaq bu, praktika deyildi. Tez-tez ianələr qəbul edilsə də, yalnız mandatı olan şəxslər tənqid edilirdi.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Hertzel, David. The World History Workbook: The Ancient World to the Present. 2009. 106.
  2. ↑ Монументал бојакарлыг // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 56.
  3. ↑ İsmayılov, Rafiq; Nəcəfov, Elxan. Dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti. Bakı: Altun Kitab. 2016. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-05.
  4. ↑ "Online Etymology Dictionary: "Renaissance"". Etymonline.com. June 29, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 31, 2009.
  5. ↑ Əlizadə A.A. Antik fəlsəfə tarixi. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2016.- səh. 31.
  6. ↑ Monfasani, John. Renaissance Humanism, from the Middle Ages to Modern Times. Taylor & Francis. 2016. ISBN 978-1-351-90439-1. 2022-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-05.
  7. ↑ Boia, Lucian. Forever Young: A Cultural History of Longevity. Reaktion Books. 2004. ISBN 978-1-86189-154-9. 2022-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-05.
  8. ↑ BBC Science and Nature, Leonardo da Vinci Arxivləşdirilib 2019-12-05 at the Wayback Machine Retrieved May 12, 2007
  9. ↑ BBC History, Michelangelo Arxivləşdirilib 2019-12-25 at the Wayback Machine Retrieved May 12, 2007
  10. ↑ Burke, P., The European Renaissance: Centre and Peripheries 1998
  11. ↑ 1 2 Strathern, Paul The Medici: Godfathers of the Renaissance (2003)
  12. ↑ Peter Barenboim, Sergey Shiyan, Michelangelo: Mysteries of Medici Chapel, SLOVO, Moscow, 2006 Arxivləşdirilib 2011-05-11 at the Wayback Machine. ISBN 5-85050-825-2
  13. ↑ 1 2 Encyclopædia Britannica, "Renaissance", 2008, O.Ed.
  14. ↑ Harris, Michael H. History of Libraries in the Western World, Scarecrow Press Incorporate, 1999, ISBN 0-8108-3724-2
  15. ↑ Norwich, John Julius, A Short History of Byzantium, 1997, Knopf, ISBN 0-679-45088-2
  16. ↑ 1 2 3 4 Brotton, J., The Renaissance: A Very Short Introduction, OUP, 2006 ISBN 0-19-280163-5.
  17. ↑ Panofsky, Renaissance and Renascences in Western Art 1969:38; Panofsky's chapter "'Renaissance – self-definition or self-deception?" succinctly introduces the historiographical debate, with copious footnotes to the literature.
  18. ↑ 1 2 Huizanga, Johan, The Waning of the Middle Ages (1919, trans. 1924)
  19. ↑ 1 2 3 Starn, Randolph. "Renaissance Redux". The American Historical Review. 103 (1). 1998: 122–124. doi:10.2307/2650779. JSTOR 2650779.
  20. ↑ Panofsky 1969:6.
  21. ↑ The Oxford English Dictionary cites W Dyce and C H Wilson’s Letter to Lord Meadowbank (1837): "A style possessing many points of rude resemblance with the more elegant and refined character of the art of the renaissance in Italy." And the following year in Civil Engineer & Architect's Journal: "Not that we consider the style of the Renaissance to be either pure or good per se." See Oxford English Dictionary, "Renaissance"
  22. ↑ 1 2 Murray, P. and Murray, L. (1963) The Art of the Renaissance. London: Thames & Hudson (World of Art), p. 9. ISBN 978-0-500-20008-7. "…in 1855 we find, for the first time, the word 'Renaissance' used – by the French historian Michelet – as an adjective to describe a whole period of history and not confined to the rebirth of Latin letters or a classically inspired style in the arts."
  23. ↑ Perry, M. Humanities in the Western Tradition Arxivləşdirilib 2009-04-29 at the Wayback Machine, Ch. 13
  24. ↑ 1 2 3 4 Open University, Looking at the Renaissance: Religious Context in the Renaissance Arxivləşdirilib 2017-07-25 at the Wayback Machine (Retrieved May 10, 2007)
  25. ↑ Open University, Looking at the Renaissance: Urban economy and government Arxivləşdirilib 2017-07-16 at the Wayback Machine (Retrieved May 15, 2007)
  26. ↑ Stark, Rodney, The Victory of Reason, Random House, NY: 2005
  27. ↑ Walker, Paul Robert, The Feud that sparked the Renaissance: How Brunelleschi and Ghiberti Changed the Art World (New York, Perennial-Harper Collins, 2003)
  28. ↑ Severy, Merle; Thomas B Allen; Ross Bennett; Jules B Billard; Russell Bourne; Edward Lanoutte; David F Robinson; Verla Lee Smith. The Renaissance – Maker of Modern Man. National Geographic Society. 1970. ISBN 978-0-87044-091-5.
  29. ↑ Brotton, Jerry. The Renaissance Bazaar. Oxford University Press. 2002. 21–22.
  30. ↑ Bir sıra, müxtəlif qədim mətnlərə (mədəni mətnlərdən daha çox elmi mətnlər) olan erkən və fərqli yanaşmalar üçün 12-ci əsr latın tərcümələri və İslam dünyasının Orta əsrlər Avropasına töhvələrinə baxın.
  31. ↑ Reynolds and Wilson, pp. 113–123.
  32. ↑ Reynolds and Wilson, pp. 123, 130–137.
  33. ↑ The Connoisseur, Volume 219, p. 128.
  34. ↑ Europe in the second millennium: a hegemony achieved?, p. 58
  35. ↑ Harris, Michael H. History of Libraries in the Western World, Scarecrow Press, 1999, ISBN 0-8108-3724-2.
  36. ↑ Western Civilization: Ideas, Politics, and Society Arxivləşdirilib 2020-11-15 at the Wayback Machine, Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret C. Jacob, James R. Jacob, 2008, pp. 261–262.
  37. ↑ Reynolds and Wilson, pp. 119, 131.
  38. ↑ Kirshner, Julius, Family and Marriage: A socio-legal perspective, Italy in the Age of the Renaissance: 1300–1550 Arxivləşdirilib 2022-07-14 at the Wayback Machine, ed. John M. Najemy (Oxford University Press, 2004) p. 89 (Retrieved May 10, 2007)
  39. ↑ Burckhardt, Jacob, The Revival of Antiquity, The Civilization of the Renaissance in Italy Arxiv surəti 7 aprel 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib aprel 7, 2007, at the Wayback Machine (trans. by S.G.C. Middlemore, 1878)
  40. ↑ 1 2 Skinner, Quentin, The Foundations of Modern Political Thought, vol I: The Renaissance; vol II: The Age of Reformation, Cambridge University Press, p. 69
  41. ↑ Stark, Rodney, The Victory of Reason, New York, Random House, 2005
  42. ↑ Martin, J. and Romano, D., Venice Reconsidered, Baltimore, Johns Hopkins University, 2000
  43. ↑ 1 2 Burckhardt, Jacob, The Republics: Venice and Florence, The Civilization of the Renaissance in Italy Arxiv surəti 7 aprel 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib aprel 7, 2007, at the Wayback Machine, translated by S.G.C. Middlemore, 1878.
  44. ↑ Barbara Tuchman (1978) A Distant Mirror, Knopf ISBN 0-394-40026-7.
  45. ↑ The End of Europe's Middle Ages: The Black Death Arxiv surəti 9 mart 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib mart 9, 2013, at the Wayback Machine University of Calgary website. (Retrieved on April 5, 2007)
  46. ↑ Netzley, Patricia D. Life During the Renaissance. San Diego: Lucent Books, Inc., 1998.
  47. ↑ Hause, S. & Maltby, W. (2001). A History of European Society. Essentials of Western Civilization (Vol. 2, p. 217). Belmont, CA: Thomson Learning, Inc.
  48. ↑ "Renaissance And Reformation France" Mack P. Holt pp. 30, 39, 69, 166
  49. ↑ Hatty, Suzanne E.; Hatty, James. Disordered Body: Epidemic Disease and Cultural Transformation. SUNY Press. 1999. səh. 89. ISBN 9780791443651. 2022-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-15.
  50. ↑ Guido Carocci, I dintorni di Firenze, Vol. II, Galletti e Cocci, Firenze, 1907, pp. 336–337
  51. ↑ 1 2 Burckhardt, Jacob, The Development of the Individual, The Civilization of the Renaissance in Italy Arxiv surəti 3 oktyabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib oktyabr 3, 2008, at the Wayback Machine, translated by S.G.C. Middlemore, 1878.
  52. ↑ Stephens, J., Individualism and the cult of creative personality, The Italian Renaissance, New York, 1990 p. 121.
  53. ↑ Burke, P., "The spread of Italian humanism", in The Impact of Humanism on Western Europe, ed. A. Goodman and A. MacKay, London, 1990, p. 2.
  54. ↑ As asserted by Gianozzo Manetti in On the Dignity and Excellence of Man, cited in Clare, J., Italian Renaissance.
  55. ↑ Oration on the Dignity of Man (1486) wsu.edu Arxiv surəti 4 yanvar 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib yanvar 4, 2011, at the Wayback Machine
  56. ↑ Hause, S. & Maltby, W. (2001). A History of European Society. Essentials of Western Civilization (Vol. 2, pp. 245–246). Belmont, CA: Thomson Learning, Inc.
  57. ↑ Clare, John D. & Millen, Alan, Italian Renaissance, London, 1994, p. 14.
  58. ↑ Stork, David G. Optics and Realism in Renaissance Art Arxiv surəti 14 iyun 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib iyun 14, 2007, at the Wayback Machine (Retrieved May 10, 2007)
  59. ↑ Vasari, Giorgio, Lives of the Artists, translated by George Bull, Penguin Classics, 1965, ISBN 0-14-044164-6.
  60. ↑ Peter Brueghel Biography Arxivləşdirilib 2016-09-21 at the Wayback Machine, Web Gallery of Art (Retrieved May 10, 2007)
  61. ↑ Hooker, Richard, Architecture and Public Space Arxiv surəti 22 may 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib may 22, 2007, at the Wayback Machine (Retrieved May 10, 2007)
  62. ↑ Saalman, Howard. Filippo Brunelleschi: The Buildings. Zwemmer. 1993. ISBN 978-0-271-01067-0.
  63. ↑ Hause, S. & Maltby, W. (2001). A History of European Society. Essentials of Western Civilization (Vol. 2, pp. 250–251). Belmont, CA: Thomson Learning, Inc.
  64. ↑ MacKinnon, Nick. "The Portrait of Fra Luca Pacioli". The Mathematical Gazette. 77 (479). 1993: 143. doi:10.2307/3619717. ISSN 0025-5572. JSTOR 3619717.
  65. ↑ Diwan, Jaswith. Accounting Concepts & Theories. London: Morre. 1–2. id# 94452.
  66. ↑ Capra, Fritjof, The Science of Leonardo; Inside the Mind of the Great Genius of the Renaissance, New York, Doubleday, 2007. Exhaustive 2007 study by Fritjof Capra shows that Leonardo was a much greater scientist than previously thought, and not just an inventor. Leonardo was innovative in science theory and in conducting actual science practice. In Capra's detailed assessment of many surviving manuscripts, Leonardo's science in tune with holistic non-mechanistic and non-reductive approaches to science, which are becoming popular today.
  67. ↑ Columbus and Vesalius – The Age of Discoverers. JAMA. 2015;313(3):312. DOI:10.1001/jama.2014.11534
  68. ↑ Allen Debus, Man and Nature in the Renaissance (Cambridge: Cambridge University Press, 1978).
  69. ↑ Butterfield, Herbert, The Origins of Modern Science, 1300–1800, p. viii
  70. ↑ Shapin, Steven. The Scientific Revolution, Chicago: University of Chicago Press, 1996, p. 1.
  71. ↑ "Scientific Revolution" in Encarta. 2007. [1]
  72. ↑ Brotton, J., "Science and Philosophy", The Renaissance: A Very Short Introduction Oxford University Press, 2006 ISBN 0-19-280163-5.
  73. ↑ Van Doren, Charles (1991) A History of Knowledge Ballantine, New York, pp. 211–212 Arxivləşdirilib 2022-07-04 at the Wayback Machine, ISBN 0-345-37316-2
  74. ↑ Burke, Peter (2000) A Social History of Knowledge: From Gutenberg to Diderot Polity Press, Cambridge, Massachusetts, p. 40 Arxivləşdirilib 2022-07-04 at the Wayback Machine, ISBN 0-7456-2484-7
  75. ↑ Hunt, Shelby D. Controversy in marketing theory: for reason, realism, truth, and objectivity. M.E. Sharpe. 2003. səh. 18. ISBN 978-0-7656-0932-8. 2022-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-16.
  76. ↑ Woodward, David. The History of Cartography, Volume Three: Cartography in the European Renaissance. Chicago and London: University of Chicago Press. 2007. ISBN 978-0-226-90733-8.
  77. ↑ Cameron-Ash, M. Lying for the Admiralty: Captain Cook's Endeavour Voyage. Sydney: Rosenberg. 2018. 19–20. ISBN 978-0-6480439-6-6.
  78. ↑ Catholic Encyclopedia, Western Schism Arxivləşdirilib 2017-12-13 at the Wayback Machine (Retrieved May 10, 2007)
  79. ↑ Catholic Encyclopedia, Alexander VI Arxivləşdirilib 2012-05-01 at the Wayback Machine (Retrieved May 10, 2007)
  80. ↑ 1 2 Mommsen, Theodore E. "Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'". Speculum. 17 (2). 1942: 226–242. doi:10.2307/2856364. JSTOR 2856364.
  81. ↑ Leonardo Bruni, James Hankins, History of the Florentine people, Volume 1, Books 1–4 (2001), p. xvii.
  82. ↑ Albrow, Martin, The Global Age: state and society beyond modernity (1997), Stanford University Press, p. 205 Arxivləşdirilib 2022-07-04 at the Wayback Machine ISBN 0-8047-2870-4.
  83. ↑ 1 2 Panofsky, Erwin. Renaissance and Renascences in Western Art, New York: Harper and Row, 1960.
  84. ↑ The Open University Guide to the Renaissance, Defining the Renaissance Arxiv surəti 14 oktyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib iyul 21, 2009, at the Wayback Machine (Retrieved May 10, 2007)
  85. ↑ Sohm, Philip. Style in the Art Theory of Early Modern Italy (Cambridge: Cambridge University Press, 2001) ISBN 0-521-78069-1.
  86. ↑ 1 2 Michelet, Jules. History of France, trans. G.H. Smith (New York: D. Appleton, 1847)
  87. ↑ Vincent Cronin. The Florentine Renaissance. Random House. June 30, 2011. ISBN 978-1-4464-6654-4. July 13, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 28, 2021.
  88. ↑ Strauss, Gerald. "The Religious Renaissance of the German Humanists". English Historical Review. 80 (314). 1965: 156–157. doi:10.1093/ehr/LXXX.CCCXIV.156. JSTOR 560776.
  89. ↑ Louis A. Waldman; Péter Farbaky; Louis Alexander Waldman. Italy & Hungary: Humanism and Art in the Early Renaissance. Villa I Tatti. 2011. ISBN 978-0-674-06346-4. 2022-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-28.
  90. ↑ Title: Hungary (4th edition)Authors: Zoltán Halász / András Balla (photo) / Zsuzsa Béres (translation) Published by Corvina, in 1998 ISBN 963-13-4129-1, 963-13-4727-3
  91. ↑ "the influences of the florentine renaissance in hungary". Fondazione-delbianco.org. March 21, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 31, 2009.
  92. ↑ History section: Miklós Horler: Budapest műemlékei I, Bp: 1955, pp. 259–307
  93. ↑ Post-war reconstruction: László Gerő: A helyreállított budai vár, Bp, 1980, pp. 11–60.
  94. ↑ 1 2 Czigány, Lóránt, A History of Hungarian Literature, "The Renaissance in Hungary Arxivləşdirilib 2017-06-03 at the Wayback Machine" (Retrieved May 10, 2007)
  95. ↑ Marcus Tanner, The Raven King: Matthias Corvinus and the Fate of his Lost Library (New Haven: Yale U.P., 2008)
  96. ↑ Documentary heritage concerning Hungary and recommended for inclusion in the Memory of the World International Register. portal.unesco.org
  97. ↑ E. Kovács, 1990. səh. 177, 180–181
  98. ↑ 1 2 Engel, 2001. səh. 319
  99. ↑ E. Kovács, 1990. səh. 180–181
  100. ↑ Kubinyi, 2008. səh. 171–172
  101. ↑ Kubinyi, 2008. səh. 172
  102. ↑ E. Kovács, 1990. səh. 181
  103. ↑ Klaniczay, 1992. səh. 168
  104. ↑ Kubinyi, 2008. səh. 183
  105. ↑ Şablon:İnterlanguage link, Michelangelo Buonarroti und Leonardo Da Vinci: Republikanischer Alltag und Künstlerkonkurrenz in Florenz zwischen 1501 und 1505 (Wallstein Verlag, 2007), p. 151.
  106. ↑ 1 2 Klaniczay, 1992. səh. 166
  107. ↑ 1 2 Cartledge, 2011. səh. 67
  108. ↑ E. Kovács, 1990. səh. 185
  109. ↑ Klaniczay, 1992. səh. 167
  110. ↑ Engel, 2001. səh. 321
  111. ↑ Hendrix, 2013. səh. 59
  112. ↑ Hendrix, 2013. səh. 63, 65
  113. ↑ Tanner, 2009. səh. 99
  114. ↑ 1 2 Heughebaert, H.; Defoort, A.; Van Der Donck, R. Artistieke opvoeding. Wommelgem, Belgium: Den Gulden Engel bvba. 1998. ISBN 978-90-5035-222-2.
  115. ↑ Janson, H.W.; Janson, Anthony F. History of Art (5th, rev.). New York: Harry N. Abrams, Inc. 1997. ISBN 978-0-8109-3442-9. 2020-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-24.
  116. ↑ 1 2 Láng, Paul Henry. "The So Called Netherlands Schools". The Musical Quarterly. 25 (1). 1939: 48–59. doi:10.1093/mq/xxv.1.48. JSTOR 738699.
  117. ↑ Painting in Oil in the Low Countries and Its Spread to Southern Europe Arxivləşdirilib 2017-12-20 at the Wayback Machine, Metropolitan Museum of Art website. (Retrieved April 5, 2007)
  118. ↑ Celenza, Christopher (2004), The Lost Italian Renaissance: Humanists, Historians, and Latin's Legacy. Baltimore, Johns Hopkins University Press
  119. ↑ Bona Sforza (1494–1557) Arxivləşdirilib 2014-05-06 at the Wayback Machine. poland.gov.pl (Retrieved April 4, 2007)
  120. ↑ For example, the re-establishment Arxiv surəti 20 noyabr 2002 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib noyabr 20, 2002, at the Wayback Machine of Jagiellonian University in 1364.
  121. ↑ 1 2 University, Brown, The John Carter Brown Library. "Portuguese Overseas Travels and European Readers". Portugal and Renaissance Europe. JCB Exhibitions. June 12, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 19, 2011.
  122. ↑ Bergin, Speake, Jennifer and Thomas G. Encyclopedia of the Renaissance and the Reformation. Infobase Publishing. 2004. ISBN 978-0-8160-5451-0. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-25.
  123. ↑ Bergin, Speake, Jennifer and Thomas G. Encyclopedia of the Renaissance and the Reformation. Infobase Publishing. 2004. səh. 490. ISBN 978-0-8160-5451-0. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-25.
  124. ↑ Bietenholz, Peter G.; Deutscher, Thomas Brian. Contemporaries of Erasmus: a biographical register of the Renaissance and Reformation, Volumes 1–3. University of Toronto Press. 2003. səh. 22. ISBN 978-0-8020-8577-1. 2022-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-25.
  125. ↑ Lach, Donald Frederick. Asia in the making of Europe: A century of wonder. The literary arts. The scholarly disciplines (University of Chicago Press, 1994). 1994. ISBN 978-0-226-46733-7. April 7, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 15, 2011.
  126. ↑ The first stone tented roof church and the origins of the tented roof architecture Arxivləşdirilib 2013-01-16 at the Wayback Machine by Sergey Zagraevsky at RusArch.ru  (rus.)
  127. ↑ Pokhlebkin V.V. / Похлёбкин В.В. The history of vodka / История водки. Moscow: Tsentrpoligraph / Центрполиграф. 2007. səh. 272. ISBN 978-5-9524-1895-0.
  128. ↑ "Defining the Renaissance, Open University". Open.ac.uk. May 26, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 31, 2009.
  129. ↑ Burckhardt, Jacob. The Civilization of the Renaissance in Italy Arxiv surəti 18 fevral 2009 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib sentyabr 21, 2008, at the Wayback Machine (trans. S.G.C. Middlemore, London, 1878)
  130. ↑ Gay, Peter, Style in History, New York: Basic Books, 1974.
  131. ↑ Burckhardt, Jacob. "The Civilization of the Renaissance in Italy". oktyabr 3, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: avqust 31, 2008.
  132. ↑ Savonarola's popularity is a prime example of the manifestation of such concerns. Other examples include Philip II of Spain's censorship of Florentine paintings, noted by Edward L. Goldberg, "Spanish Values and Tuscan Painting", Renaissance Quarterly (1998) p. 914
  133. ↑ Renaissance Forum Arxivləşdirilib 2012-06-14 at the Wayback Machine at Hull University, Autumn 1997 (Retrieved on May 10, 2007)
  134. ↑ Lopez, Robert S.; Miskimin, Harry A. "The Economic Depression of the Renaissance". Economic History Review. 14 (3). 1962: 408–426. doi:10.1111/j.1468-0289.1962.tb00059.x. JSTOR 2591885.
  135. ↑ Thorndike, Lynn; Johnson, F.R.; Kristeller, P. O.; Lockwood, D.P.; Thorndike, L. "Some Remarks on the Question of the Originality of the Renaissance". Journal of the History of Ideas. 4 (1). 1943: 49–74. doi:10.2307/2707236. JSTOR 2707236.
  136. ↑ Kelly-Gadol, Joan. "Did Women Have a Renaissance?" Becoming Visible: Women in European History. Edited by Renate Bridenthal and Claudia Koonz. Boston: Houghton Mifflin, 1977.
  137. ↑ Stephen Greenblatt Renaissance Self-Fashioning: From More to Shakespeare, University of Chicago Press, 1980.
  138. ↑ Osborne, Roger. Civilization: a new history of the Western world. Pegasus Books. November 1, 2006. 180–. ISBN 978-1-933648-19-4. İstifadə tarixi: December 10, 2011.
  139. ↑ Haskins, Charles Homer, The Renaissance of the Twelfth Century, Cambridge: Harvard University Press, 1927 ISBN 0-674-76075-1.
  140. ↑ Hubert, Jean, L'Empire carolingien (English: The Carolingian Renaissance, translated by James Emmons, New York: G. Braziller, 1970).

Ümumi mənbələr

redaktə

Əlavə ədəbiyyat

redaktə

Tarixşünaslığı ilə bağlı

redaktə
  • Bouwsma, William J. "The Renaissance and the drama of Western history." American Historical Review (1979): 1–15. in JSTOR Arxivləşdirilib 2022-07-04 at the Wayback Machine
  • Caferro, William. Contesting the Renaissance (2010); excerpt and text search Arxivləşdirilib 2022-07-04 at the Wayback Machine
  • Ferguson, Wallace K. "The Interpretation of the Renaissance: Suggestions for a Synthesis." Journal of the History of Ideas (1951): 483–495. online in JSTOR
  • Ferguson, Wallace K. "Recent trends in the economic historiography of the Renaissance." Studies in the Renaissance (1960): 7–26.
  • Ferguson, Wallace Klippert. The Renaissance in historical thought (AMS Press, 1981)
  • Grendler, Paul F. "The Future of Sixteenth Century Studies: Renaissance and Reformation Scholarship in the Next Forty Years," Sixteenth Century Journal Spring 2009, Vol. 40 Issue 1, pp. 182+
  • Murray, Stuart A.P. The Library: An Illustrated History. American Library Association, Chicago, 2012.
  • Ruggiero, Guido, ed. A Companion to the Worlds of the Renaissance. (2002). 561 pp.
  • Starn, Randolph. "A Postmodern Renaissance?" Renaissance Quarterly 2007 60(1): 1–24 in Project MUSE Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
  • Summit, Jennifer. "Renaissance Humanism and the Future of the Humanities". Literature Compass (2012) 9#10 pp: 665–678.
  • Trivellato, Francesca. "Renaissance Italy and the Muslim Mediterranean in Recent Historical Work", Journal of Modern History (March 2010), 82#1 pp: 127–155.
  • Woolfson, Jonathan, ed. Palgrave advances in Renaissance historiography (Palgrave Macmillan, 2005)

Vacib mənbələr

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikianbarda İntibah dövrü ilə əlaqəli mediafayllar var.
 
Vikimənbədə The Civilization of the Renaissance in Italy ilə əlaqəli mətnlər var.
 
Vikisitatda İntibah dövrü ilə əlaqədar sitatlar var.

İnteraktiv mənbələr

Mühazirələr və qalleriyalar

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İntibah_dövrü&oldid=7806202"