Əhməd Cavad

Əhməd Cavad (tam adı: Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə; 5 may 1892, Aşağı Seyfəli, Yelizavetpol qəzası – 12 oktyabr 1937, Bakı) — Azərbaycan şairi, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü (1934), professor (1933), Quba Xalq Maarif şöbəsinin müdiri, Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında müəllim, dosent, kafedra müdiri (1930–1933), Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor (1934), "Azərbaycanfilm" studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri (1935–1936), Azərbaycanın dövlət himninin sözlərinin müəllifi.

Əhməd Cavad
Doğum tarixi	5 may 1892(1892-05-05)
Doğum yeri	Aşağı Seyfəli, Yelizavetpol qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	12 oktyabr 1937(1937-10-12) (45 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Həyat yoldaşı	Şükriyyə Cavad
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Fəaliyyəti	şair, tərcüməçi, redaktor, ədəbiyyat tənqidçisi
Fəaliyyət illəri	1916-cı ildən
Əhməd Cavad Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli 211 nömrəli Qərarı ilə Əhməd Cavad Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

Uşaqlıq illəri

Həyatının ilk illəri və təhsili

Cavad Axundzadə uşaqlıq illərində

Əhməd Cavad 1892-ci il may ayının 5-də Gəncə qəzasının Şəmkir dairəsi Seyfəli kəndi Mehrili tirəsində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Əhməd Cavadın ailə mənsubiyyəti bir tərəfdən İranla, Cənubi Azərbaycanla, digər tərəfdən Gürcüstanla əlaqəlidir. Şairin atası-Şəmkir mahalında öz savadı ilə seçilən Axund Məhəmmədəlinin özü də Gəncəbasar bölgəsində ruhani ailəsində boya-başa çatmışdı. Babaları köklü tacir və ziyalı mühiti ilə bağlı olub. Cavadın ata babası Cənubi Azərbaycandan olub, Ərəbistanda oxuyub qayıtmış müctəhid idi. O, ömrünün sonuna kimi Gəncədə yaşamışdır. Ə. Cavadın anası Yaxşı xanım xalq ədəbiyyatının mahir bilicilərindən olub.

Şairin atasının vəfat tarixi bir sıra mənbələrdə fərqli göstərilir. Akademik B. Nəbiyevin "Əhməd Cavad" adlı kitabında 1897-ci il, tədqiqatçı N. Ələkbərlinin "Üç budaq" kitabında 1898-ci il, R. Salmanlının "Əhməd Cavadın yaradıcılıq yolu" və "Əhməd Cavad. Sən olasan gülüstan" adlı kitabda isə 1900-cü il olaraq göstərilir. Belə ki, şairin atası Məmmədəli Axundzadə Gəncədə çovğuna düşür. O, bu çovğunda möhkəm soyuqlayır və az sonra rəhmətə gedir. Şairin anası Yaxşı xanım 1938-ci ildə dünyasını dəyişib.

Cavad ilk təhsilini üç il kənddə molla yanında almış, ərəb və fars dillərini dərindən öyrənmişdir. Bu, onun Şəmkirdə aldığı ilk və sonuncu təhsil idi. O, artıq yeddi yaşında olarkən Quranı-Kərimi oxuyur və bir çox surələri əzbərdən deyirdi. Lakin atasının vəfatından sonra anası Yaxşı xanım Cavadı da götürüb Gəncəyə-əvvəlki ərindən olan uşaqlarının yanına gedir. Cavadın Gəncəyə ilk gəlişi 1906-cı ilə təsadüf edir. Bu tarixə şairin ilk şeirlərindən biri olan, tərcümeyi-hal xarakteri daşıyan, 1908-ci il sentyabrın 9-da yazılmış "Gəldim Gəncəyə" şeirində rast gəlinir. Şairin anası xalça sexində işə düzəlir, Zərrabi küçəsində, keçmişdə Əli Rzayevin mülki kimi tanınan binada mənzil kirayələyir və oğlu Cavadla burada yaşayır.

Şəhər bazarında dəmirçi işləyən Cavadın ögey qardaşları Məsim və Qulu bu ailənin yaxın qohumu olan Hüseyn kişinin köməkliyi ilə Cavadı 1906-cı ildə Şah Abbas məscidi nəzdindəki Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman-Ruhani Seminariyasına oxumağa qoyurlar. Seminariyada əla qiymətlərlə oxuduğuna görə "Xeyriyyə" cəmiyyəti tərəfindən ona hər ay yeddi dinar qızıl pul məbləğində təqaüd verilir. Orada ona Abdulla Sur, Hüseyn Cavid, İdris Axundzadə (Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadənin əmisi) kimi tanınmış ziyalılar dərs deyirlər. Türkiyədən Gəncəyə gəlmiş Savad Cavad (türkiyəli Əhməd Cavadın qardaşı) adlı müəllim Cavadın inkişafında böyük rol oynamışdır. Şeirin qayda-qanunlarını demək olar ki, ona S. Cavad öyrətmişdir. Öz qələm təcrübələrinə hələ seminarist ikən başlayan Ə. Cavad ilk şeirlərilə bəzi müəllimlərinin diqqətini cəlb etmişdi. Belə ki, 1910-cu ildə Cavadın müəllimi A. Tofiqin dostu A. Şaiqə göndərdiyi məktubda o yazırdı:

Tələbələrimin içində Cavad adlı gənc bir şair var. Mənə oxuduğu ilk mənzumələri gələcəyə böyük ümdilər verir. Lisanı sadə və gözəldir.

Professor Cəlal Qasımov tədqiqatlarında göstərir ki, A. Sur tələbəsi gənc yazar Ə. Cavadı təkcə öz şair dostları arasında deyil, daha geniş dairədə təbliğ edərək, görkəmli şərqşünas alim, dostu Qordlevskiyə də ünvanladığı məktubların birində Cavadın yaradıcılığına böyük ümidlər bəslədiyini və qürur duyduğunu bildirir. Ə. Cavad seminariyada altı il təhsil alır və 1912-ci ildə təhsilini başa vurur. 1912-ci il mayın 27-də Ə. Cavada təqdim olunmuş şəhadətnamədə göstərilir ki, C. Axundzadə seminariyanı 10 fəndən: "İlahiyyat", "Quranın oxunması", "Rus dili", "Tatar (Azərb.)dili", "Ərəb dili", "Fars dili", "Tarix", "Coğrafiya", "Təbiət tarixi" və "Gigiyena" fənlərindən əla qiymətlərlə bitirmişdir. Üç fəndən- "Həndəsə", "Cəbr" və "Riyaziyyat"dan dörd tam yarım almışdır. Filologiya elmləri namizədi N. Qəhrəmanov bir məqaləsində göstərir ki, Ə. Cavad "İranda təhsil alıb". ("Şair və tərcüməçi", "Ədəbiyyat və incəsənət", 20 sentyabr, 1985-ci il). Lakin başqa mənbələrdə bunu təsdiq edən bir fakt yoxdur.

Şair 1913-cü ildə Gəncədə Qafqaz Şeyxülislamı Məhəmməd Pişnamazzadəyə imtahan verərək "şərəfli türk və fars dilləri müəllimi" adını alır. Gəncədə ilk rəsmi müəllim kimi 1 nömrəli Qız məktəbində pedaqoji fəaliyyətə başlayır.

Ailəsi

Əhməd Cavad və Şükriyyə Cavadın 5 övladı olub: Niyazi, Aydın, Tuqay, Yılmaz adlı oğulları və Almaz adlı qızları. Qızları Almaz 1936-cı ildə 16 yaşında sarkoma xəstəliyindən dünyasını dəyişib. Əhməd Cavadın öldürülməsi və Şükriyyə Axundzadənin sürgün edilməsindən sonra 2 yaşlı Yılmaz körpələr evinə verilmiş, 14 yaşlı Tuqay çətin tərbiyə olunan uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş yetimxanaya, 16 yaşlı Aydın isə Keşlə həbsxanasına göndərilmişdi.

Türk Ağsaqqalları Birliyinin fəxri üzvü Cavad Axundzadənin ulu babasıdır.

Yaradıcılığı

Şair poeziya ilə ilk dəfə Gəncədə təhsil illərində maraqlanmış, 1910-cu ildən başlayaraq lirik şeirlər və tənqidi məqalələrlə müxtəlif qəzet və jurnallarda çıxış etmişdir. Bu ərəfədə onun qələmə aldığı nümunələr, əsasən, ərəb-fars sözləri ilə zəngin qəzəl və qitələrdən ibarətdir. Əruz vəznindən şair yalnız yaradıcılığının ilk dövrlərində istifadə etmişdir. "Utan", "Müəllim" şeirləri onun ilk qələm təcrübələrindəndir. Ə. Cavadın arxivində "Fələk dil kabab…" adlı 34 səhifəlik bir əlyazması saxlanılır. Bu şeirlər toplusunun əksəriyyətini şair mədrəsədə oxuduğu illərdə qələmə almışdır. Onların çoxu ərəb-fars sözləri, tərkibləri ilə doludur. Bu şeirlər klassik rübai, qəzəl formalarında yazılmışdır. Onların arasında nisbətən xalq dili, aşıq yaradıcılığına əsaslanan nümunələr də var.

Ədəbiyyata bu səpkili şeirlərlə gələn Ə. Cavadın bir neçə ildən sonra şeir dili sadələşmişdir. 1913-cü ildə qələmə aldığı "Dilimiz" şeiri buna misaldır. Şair həmin şeirdə dilin saflığının qorunması ilə bağlı məsələlərə toxunmuş, ona özünün aydın münasibətini bildirmişdi. Dili yad ünsürlərlə, yabancı sözlərlə süni surətdə dolduranlara qarşı çıxmışdır.

Baxaq dilimizə nələr görünür:

Oxuyub-anlamaq yazmaqdan gücdür.

Yazan düşünmədən yazsa da belə,

Oxucu beş-on gün gərək düşünə,

Ki, anlasın bu söz ərəbmi, farsmı?

Şair bütün vəznlərdən, şeir formalarından daha artıq qoşmaya və bayatıya üstünlük vermişdir. Ə. Cavadın yaradıcılığında realist səpkili əsərlərinə də təsadüf olunur. Belə ki, romantik üslubla, realist üslub paralel şəkildə inkişaf etdirilmişdir. "Yazım gəl!","Yuxuma gəlmişdin", "Sevgi candan ayrılmaz" və s. adlı şeirləri, eləcə də aşıq şeirlərinə nəzirə kimi qoşduğu şərqilərdən "Səhər-səhər", "Olmaz" bayatıları, oxşamaları daha çox diqqəti cəlb edir.

1912-ci ildə Ə. Cavad Gəncə mədrəsəsində öz təhsilini qurtaran dövrdə müəllimi Abdulla Sur dünyasını dəyişir. Onun dəfni mərasimində olan çıxışlar həmin ilin may ayının 17-də "İqbal" qəzetində dərc edilmişdir. Dərc olunan şeirlərin sırasında Əhməd Cavadın müəlliminə həsr etdiyi şeir də vardı. Bu barədə H. Cavid "İqbal" qəzetində yazmışdır:

... gənc və nəcib şairimiz Cavad Əfəndi həzin və ahəngdar bir tərz ilə yazmış olduğu gözəl və yanıqlı şeirini söyləməyə başladı.

H. Cavid Ə. Cavadın 26 misralıq bu şeirini bötüvlükdə məqaləsində çap etdirir. Həmin şeir nəzərə alınmazsa, şairin məlum olan ilk mətbu əsəri 1913-cü ildə həftəlik ictimai-siyasi və elmi-ədəbi "Şəlalə" jurnalının 18-ci nömrəsində çap olunmuş "Müdhiş düşüncələrim" adlı şeiridir. Həmin jurnalın redaktoru X. Səbribəyzadə adı çəkilən şeiri kəskin şəkildə tənqid etmişdir. Ə. Cavad da "Şəlalə" mühərriri Səbribəyzadəyə cavab" adlı məqaləsini bütövlükdə "İqbal" qəzetinin 1913, 19–20 tarixli nömrəsində dərc etdrimişdir.

Ə. Cavadın inqilabdan qabaq dövrü mətbuatda dərc olunmuş yazılarında insanlar dostluğa, qardaşlığa və birliyə çağrılır. Məsələn, 1911-ci ildə onun yazdığı "Bir-birimizi sevəlim" adlı məqaləsi "Məktəb" jurnalında dərc olunmuşdur. Şairin "Məktəb" jurnalında çap etdirdiyi uşaq şeirləri də diqqətəlayiqdir.

İlk şeirlər kitabı

Əhməd Cavadın "Qoşma" adlı ilk şeirlər kitabı 1916-cı ildə Bakıda, "Açıq söz" mətbəəsində nəşr olunmuşdur. Kitabın çapı zamanı şair Batumda idi. Burada toplanan şeirlər müəllifin ayrı-ayrı qəzet və jurnallarda dərc edilmiş əsərləridir. Şeirlər əvvəlcədən o qədər hüsn-rəğbət qazanmışdır ki, onları bir toplu şəklində doktor Xosrovbəy Sultanonovun şəxsində "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" nəşr etdirmişdir. Cavad bu hadisədən bir il sonra xəbər tutmuş, Bakıya göndərdiyi "Təşəkkür" adlı məktubu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktə etdiyi "Açıq söz" qəzetinin 1917-ci il 24 may nömrəsində dərc edilmişdir. Məktubda deyilir:

”Qoşma” adı altında şeirlərimin kitabça şəklində çap olunmasına mənəvi və maddi yardımları toxunan Bakı müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyə nümayəndəsi doktor X.Sultanova mübarək qəzetiniz vasitəsilə ürəkdən təşəkkürümü təqdim etməyinizi rica edirəm.

Kitabda şairin yaradıcılığının təqribən on ilini əhatə edən dövr haqqında aydın təsəvvür yaranır. Şair yaradılığının ilk illərindən azyaşlı və məktəbyaşlı uşaqlar üçün gözəl əsərlər yazmışdır. "Balalarıma" adlı şeiri də məhz uşaqlara xitabən yazılmışdır və "Qoşma" adlı şeirlər kitabında nəşr olunmuşdur. Bu kitabda şairin əsasən 1912–1916-cı illərdə qoşduğu qoşmalar toplanmışdır. "Qoşma" Türkiyədə də rəğbətlə qarşılanmışdı. Şair Azərbaycan Maarif işləri ittifaqına yazdığı ərizədə bildirirdi:

1916-cı ildə "Qoşma" adlı 1-ci şeirlər məcmuəm çıxdı. Şeirdə intixab etdiyim üsul gərək Azərbaycanda, arzusa, bəlkə Türk ölkələrində bir yenilik olaraq tələkki edildi.

Bu əsərlərin bir yeniliyi də onların bir hissəsinin elə qoşma şəklində olması, sadə xalq dilində yazılması idi.

Hərbi fəaliyyəti

Balkan müharibəsində

Osmanlı Türkiyəsinə qarşı 1912-ci ildə Balkan yarımadası ətrafında müharibə başlarkən, əsasən azərbaycanlılardan ibarət xüsusi bir Qafqaz könüllü dəstəsi cəbhəyə gedib, Türkiyə tərəfindən əməliyyatlara qoşularaq Bolqarlara qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak edib. Həmin könüllü dəstənin tərkibində Əhməd Cavad da əqidə dostları İ. Axundzadə, İsa Əlizadə, Əli Əsədulla ilə birlikdə iştirak edib. Həmin vaxtda Cavadın 20 yaşı vardı. Əhməd Cavadın Balkan müharibəsində iştirakı ilə bağlı Hüseyn Baykara özünün "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi" kitabında yazmışdır:

Əhməd Cavad... türk xalqının dərdlərilə dərdlənmiş, sevinclərilə də sevinmişdir.

Əhməd Cavad 1912–1913-cü illərdə Balkan müharibəsində iştirak edib.

Birinci Dünya müharibəsində iştirakı

Müharibə dövründə əmək fəaliyyəti və yaradıcılğı

Ədəbiyyata romantik şair kimi gələn Əhməd Cavad Birinci Cahan müharibəsində iştirakı ilə bağlı olaraq onda realizmə, realist təsvirlərə meyl güclənmişdir. Nəhayətdə realizm onun yaradıcılığında aparıcı mövqeyə çevrilmiş, sonrakı illərdə əsasən öz əsərlərini realist üslubda qələmə almışdır. Əhməd Cavad müharibədə dövründə yazdığı məqalələrini Bakı mətbuatında çap etdirmişdir. Şair Bakıda nəşr olunan bir çox qəzetlərin xüsusi müxbiri vəzifəsini daşıyırdı. Cavadın çıxış və məqalələri, əsasən, "İqbal", "Yeni iqbal","Şəlalə", "Açıq söz", "Azərbaycan", "Maarif və mədəniyyət", "Arı", "Maarif işçisi" kimi mətbuat orqanları ilə bağlı olub. Həmin dövrdə onun yaradıcılığında bayatı və publisistika ilə yanaşı, xəbərlər, reportajlar, oçerklər, felyetonlar, sənədli hekayələr və s. nəsr nümunələri yaratmaq meyli güclənmişdir. O, tarixi essələr, etnoqrafik etüdlər, məlumat xarakterli məqalələr, xatirələr, memuar əsərlər də qələmə alırdı. Ədib 1914-cü ildən "Açıq söz" qəzetinin müxbiri kimi fəaliyyət göstərmişdi.

Onun əsərlərinin nəşr edilməsinə o zamanlar "Açıq söz" qəzetinin mühərriri Məhəmməd Əmin Ə. Rəsulzadə köməklik göstərirdi. Bu qəzetdə onun bir çox maraqlı yazıları, publisistik məqalələri, şeirləri dərc olunub. "Açıq söz" qəzeti Müsavat Partiyasının orqanı idi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Məhəmməd Əli Rəsulzadə qardaşlarının rəhbərliyi altında çıxırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə xüsusi yaxınlığı, milli ideallara bağlılığı Ə. Cavadı bu qəzetə gətirmiş, onun ən fəal müxbirləridən biri etmişdi.

Əhməd Cavad savaş illərində əməli fəaliyyətlə, xeyriyyəçiliklə, zərərçəkənlərə yardım işi ilə məşğul olmaqla, bu mövzuda çeşidli, silsilə məqalələr yazmaqla yanaşı, şeir yaradıcılığını da davam etdirirdi. Bu cür şeirlərin çoxu savaş faciələri, xalqın həyatı mövzularında idi. Onun "Şeirimə" (1913), "Hərbzədələrə", "İmdad", "Nə gördümsə", "Ümidimə", "Dərdim" (1917, mart, Çaqva), "İraq", "Axşamlar" (1916, Qudaud), "Mayıs" (1916, Suxumi), "Şəhid əsir", "Haralısan?…" (1916, Batum), "Oyan", "Yazıq", "Kuropatkinə" (1917, Çaqva), "Aşiqin dərdi" (1919, Kutaisi), "Beşik" (1917, iyul, Çaqva), "Of, bu yol" və başqa şeirləri belə əsərlərdəndir.

Şairin "Yas türküsü" şeiri nəşri baş tutmayan "Səadət" müəllimləri məcmuəsi üçün göndərilmişdi. Buna baxmayaraq, mərsiyə məzmunlu şeir çapdan kənarda qalmamış, şeiri "İqbal" qəzeti 24 mart 1915-ci il tarixli nömrəsində dərc etmişdir. Yeddi bənddən ibarət olan, gəraylı formasında qoşulmuş "Nə gördümsə" şeiri də eyni məzmunludur. Şairin "Axşamlar" şeiri "Açıq söz" qəzetinin 1916-cı il 6 aprel tarixli nömrəsində ilk dəfə dərc edilmişdir. "Axşamlar" şeiri də eyni məzmunludur. Əhməd Cavadın "Açıq söz" qəzetinin 1917-ci il 4 iyul nömrəsində çıxan başqa bir məqaləsindən məlum olur ki, o, həmin illərdə Rizə və Trabzon bölgələrində də olmuşdur

1916-cı ildə şairin "İki düşmən" adlı hekayəsi "Açıq söz" qəzetində nəşr olunmuşdu. Bu nəsr əsəri onun ilk hekayəsi idi. Savaş illərində qələmə alınan "İki düşmən" hekayəsi bəşəri, ali duyğuların təbliğ edilməsi baxımından maraqlıdır. Arxa cəbhədə tanış olmuş osmanlı və rus əsgərinin mehribançılığını və səmimiyyətini mənsub olduqları millətlərin ürək təmizliyi və alicənablığı ilə də əlaqələndirən Cavad hekayəsini Ə. Hüseynzadənin məşhur "Heyrət", yaxud "Bir Mələyin insanlara xitabı" şeirilə bitirir.

1917-ci ildə Bakıda "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" xətti ilə Azərbaycan yazıçı və şairlərinin Türkiyənin I Cahan savaşında çəkdiyi müsibətlər mövzusunda yazılan şeir, hekayə və məqalələri "Qardaş köməyi" kitabında toplanmışdı. Həmin kitabda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, H. Cavid, A. Şaiq, A. Səhhət, F. Köçərli, Ə. Haqverdiyev, M. S. Ordubadi, Məmməd Yusif Cəfərov, Xosrov bəy Sultanov, C. Cabbarlı və s. müəlliflərin (cəmi 37 nəfər) əsərləri yer alır. Ə. Cavadın "Xuda qəbul nəkə" (Allah qəbul eyləməsin) hekayəsi və "Yazıq" şeiri də məcmuəyə daxil olan əsərlər arasındadır. Publisistik üslubda olan "Xuda qəbul nəkə" hekayəsi Cavadın şahidi olduğu hadisə əsasında yazılıb. "Qardaş köməyi" kitabı hərbzədələrə yardım çağırışı xarakterinə görə rəğbətlə qarşılanmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli tədqiqatçısı professor Yavuz Akpınar həmin kitab haqqında yazır:

Bu, artıq tarixə "Qardaş köməyi" kimi düşmüş, I Dünya savaşında Qafqaz cəbhəsində böyük sıxıntılarla, rus və erməni zülmüylə qarşılaşmış vətəndaşlarımıza Azərbaycan türklərinin şəfqət əlini uzatmasıdır.

Şairin "İqbal" qəzetinin 1917-ci il 15 may, 16-cı nömrəsində nəşr edilmiş "Mayıs" adlı şeiri Ə. Cavadın seçilmiş əsərlərinin I cildində "İmdad" adı ilə çap olunub. Bu iki variant arasında bəzi fərqlər mövcuddur. 1915-ci ildə Qars və Ərzurum əraziləri rus ordusu tərəfindən işğal olunduqda Ə. Cavad 22 mart 1915-ci ildə "Nə gördümsə" şeirini yazır. Cavadın 10-cu illərin əvvəllərindəki axtarışlarında Yaradana müraciətlə yazılmış "Münacat" adlı xüsusi bir əsəri də var. Əhməd Cavad cəbhəyə nə üçün gəldiyini "Heyhat!" şeirində bəyan etmişdir. Şair bu şeiri Ərdəhanda qələmə alıb. Şeir "Yeni iqbal" qəzetinin 15 may 1915-ci il tarixli nömrəsində "Ərdəhan-Cavad" imzası ilə dərc olunmuşdur. Şair 1915–16-cı illərdə yazdığı şeirlərdə xüsusilə türk xalqlarının başına gətirilən fəlakətləri qələmə almışdır.

Əhməd Cavad 1914–1917-ci illərdə Acarıstanda kənd-kənd dolaşaraq müxbir kimi fəaliyyət göstərmiş, buradakı ictimai-siyasi durum haqqında "İqbal", "Yeni İqbal", əsasən, "Açıq söz" qəzetlərinə silsilə məqalələr göndərmişdir. Həmin silsilə məqalələrdən biri olan "Acara məktubları" da "Açıq söz" qəzetində 1915-ci ilin 3 noyabr, 14 dekabr, 15 dekabr, 30 dekabr və 1916-cı ilin 25 mart tarixli nömrələrində dərc olunmuşdur. "Acara məktubları" beş silsilə məqalədən ibarət olub, bədii-publisistik üslubdadır. Məktublarda Türkiyə-Gürcüstan-Acarıstan münasibətləri, Azərbaycan nümayəndələrinin fəaliyyəti, Bakının yardımları, Acarıstanın tarixi, təbiəti, xalqın məişəti, adət-ənənələri, Türkiyəyə arxalanması, dil, din, məktəb, maarif və s. məsələlər işıqlandırılır. Acarıstanın ticari-iqtisadi həyatından bəhs edən Cavad hətta buradakı evlərin belə "tamamilə türk tərzi memariyyəsində yapıldığını", acarların geyimlərini "Anadolunun qiyafətinin incə bir şəkli" olduğunu qeyd edir.

Ümumiyyətlə, şair publisistin "Acara məktubları", "Acariyada dil", "Lazlara kömək", "Suxum yolunda", "Rizə və Trabzon fəlakətzədələri", "Batum Müsəlman Birlik Cəmiyyətindən", "Kars heyətinin gördüyü işlərdən", "Gürcü mətbuatı və Acara" kimi bir çox məqalə və müxbir məktublarında yerli türk, həm də acar xalqlarının keçmişi, hazırkı vəziyyəti barədə çox qiymətli tarixi, etnoqrafik məlumatlar, materiallar vardır. Əhməd Cavadın dekabrın 5-də Batuma gəlməsi haqqında məlumat "Açıq söz" qəzetinin 20 dekabr 1915-ci il sayında dərc olunmuşdur. Filologiya elmləri doktoru Əli Saləddin araşdırmalarına əsasən qeyd etmişdir ki, Cavad Acarıstanda 50 kənddə olub, 6671 nəfərə yardım göstərib.

Əli Salədinin "Əhməd Cavad" adlı kitabında qeyd edir ki, 1915-ci ildə "Yeni iqbal" və "Açıq söz" qəzetləri Əhməd Cavadın iki xəbərini öz səhifələrində çap etmişlər. Birinci xəbər "Batumdan müxbirimiz yazır" başlığı ilə getmişdir. Orada deyilir:

Batum ətrafında müsəlman gürcüsü hərbzadələrinə müavinət etmək üzərə Bakı Xeyriyyə-Cəmiyyəti tərəfindən göndərilən doktor Xosrov bəy cənabları Tiflisə varid oldu. İki gün sonra müavinləri Rza Zəki ilə Cavad Axundzadə əfəndilər Tiflisə gəldilər....

İkinci xəbərdə Cavadın "Acariya məktubları" haqqında məlumat verilərək yazılır:

"30 oktyabr" Cavad” imzası ilə verilmiş bu iri məktubda birinci dünya müharibəsi ilə əlaqədar Qafqaz cəbhə xətti boyunda müharibədən zərər görənlərə Bakıdan və başqa şəhərlərdən ianə və hər cür yardım məsələlərindən bəhs olunur.

Afina Məmmədli "Əhməd Cavad və Türkiyə" adlı kitabında isə qeyd edir ki, Əhməd Cavadın "Kars heyətinin gördüyü işlərdən" başlıqlı məqaləsindən məlum olur ki, həmin ilin mart ayında o artıq Qarsda imiş. Bu barədə "Yeni iqbal" qəzeti yazırdı:

Batum ətrafında müsəlman gürcüsü hərbzədələrinə yardım etmək üzrə Bakı "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"si tərəfindən göndərilən doktor Xosrov bəy cənabları Tiflisə varid oldu. İki gün sonra müavinləri Rza Zəki və Cavad Axundzadə əfəndilər Tiflisə gəldilər.

Ə. Cavadın 1915-ci ildə "Açıq söz" qəzetində çıxan silsilə "Acara məktubları" məqaləsindən o da məlum olur ki, həmin il oktyabrın 30-da Əhməd Cavadgil artıq Batumda fəaliyyətə başlamışlar. Bu məqalədən o da anlaşılır ki, Cavad Axundzadə Artvində də olmuş və buradakı müharibə zərərdidələrinə yardım göstərilməsini təşkil etmişdir.

Əhməd Cavadın "C" imzası ilə "Kars heyətinin gördüyü işlərdən" xüsusi müxbirimizdən" məqaləsi "İqbal" qəzetinin 1915-ci il 14 aprel tarixində nəşr edilmişdir. Cavad "Kars heyətinin gördüyü işlərdən" başlıqlı məqaləsində "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin Qars, Ərdahan, Soğanlıq, Xorasan, Sarıqamışda göstərdiyi xeyriyyəçilik və yardım işlərindən bəhs edir. O, burada əhalinin məruz qaldığı fəlakətlərin söylənilənlərdən və təsəvvür edildiyindən də qat-qat böyük olduğunu bildirir. Məqalədən məlum olur ki, Cavadgil müharibə zərərdidələrinə təkcə onların yerləşdikləri məkanlarda maddi və xeyriyyə yardımları göstərməklə kifayətlənmirdilər. Onlar mümkün qədər bu qaçqınları daha sakit və əmin-amanlıqda olacaqları yerlərə köçürməyə çalışırdılar. Qarsdakı müharibə fəlakətzədələrinin bir çoxu o zaman Bakı və Gəncə bölgələrində yerləşdirilirdi Bu haqda həmin məqalədə belə məlumat verilir:

Fəlakət yerlərində kimsəsiz qalan 6500 müslümələri Bakıya, Gəncəyə göndərmək üçün hökumət (Rusiya hökuməti) tərəfindən təmsilçilərimizə izin verilmişdir.

Müəllif "Lazlara kömək" adlı məqaləsində Acara ilə "həmhüdud" ərazidə yaşayan lazlar haqqında yazmışdır:

Tarix bizə cəsur bir qövm olaraq göstərir ki, türklərin tarixində lazların cəsarəti bir çox böyük rollar oynamışdır. Bunların gözəl sifətlərindən biri də sədaqətləridir. Türkiyənin əlində olduqları vaxt sayir ufaq millətlər kimi öylə üsyan və iğtişaş ilə uğraşmadıqları kimi, «Laz» qüvvəsilə bir çox üsyanlar susdurulmuşdur.

Bu məqalədə lazların həm ərazi, həm də mənəvi cəhətdən türklərə yaxın və doğma olduğu göstərilmişdir. Əhməd Cavadın 1915-ci il dekabrın 23-də "Açıq söz" qəzetində "Batum oblastının Təhqiqat Komissiyası" xüsusi müxbirimizdən" başlığı ilə çap olunan məqaləsində yaşadığı və işlədiyi regionda olan tarixi, siyasi və ictimai hadisələr qələmə alınmışdır. "Rizə və Trabzon fəlakətzədələri" məqaləsindən də məlum olur ki, Cavad "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" xətti ilə onlara kömək etmişdir. Şairin "Açıq söz" qəzetinin 1 avqust 1916-cı ildə çap edilən "Suxum yolundan" adlı məqaləsində isə qeyd olunub:

Qulluq məni Suxum okruqu Qara dəniz sahilinə də gəlməyə məcbur etdi. Türklərin Batum üzərinə hücum etdiyi vaxt Batumda olan islam əhli istehkam dairəsindən sürgün edildiyi zaman Batumdan və Batumun ətrafında bulunan köylərin əhalisi o tərəf, bu tərəfə qaçdılar. Bunlardan bir qismi yenə mühacir sifətilə Suxum okruquna gəlmişlərdir. Məzlum 400-ə varan bu zavallılara istərsə milli, istərsə qeyri heç bir yardım olunmamışdı. Bəzilərinin müraciəti üzərinə bunları təhqiq etmək üçün "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" nümayəndəsi Xosrov bəy bəni Suxum okruquna göndərmişdi. Bu günlərdə onlara para paylamaq üçün buralara gəldik.

Əhməd Cavadın qələmindən çıxan məqalələrdə dövrün bir çox aktual məsələləri öz əksini tapıb. Onun "Suxum yolundan" yol qeydləri, "Acarıstanda bir vaqe münasibətilə" milli münasibətlərə həsr olunmuş reportajı, "Yanlış xəbər münasibətilə" adlı türk xalqları üçün məktəb açmaq problemindən bəhs edən müəllim və pedaqoq mülahizələri, "Gürcü mətbuatı və Acara" yazısı ilə verilmiş iki qonşu xalqın arasında cərəyan edən münasibətlər, "Batumda müsəlman mitinqi"ndə müsəlmanların hökumət qarşısında qaldırdığı problemlərin həll edilməsi üçün irəli sürülən tələblər, "Trabzon fəlakətzədələri"ndə rus və türk xalqlarının mübarizəsində gürcülərin və ermənilərin tutduqları mövqe, "Yuxarı Acarada cameyi-şərif rəsm guşadı" məqaləsində acarlar üçün Azərbaycan türklərinin məscid açması, "Orucluq"da ifadə edilən xalq bayramı, "Lazlara kömək" əsərində və s qələm məhsullarında "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin nümayəndələrinin gördüyü işlərin təsviri öz parlaq əksini tapmışdır.

Əhməd Cavad 1914–1918-ci illərdə Birinci Cahan müharibəsində olarkən Batumda müntəzəm surətdə axşam kurslarında dərs demiş, təzə təşkil olunmuş məktəblərdə "Nümunə dərsi" vermiş, müəllimləri yeni-yeni metodik göstərişlərlə zənginləşdirmişdir. O, şagirdlərin köməyi ilə yerli adamlardan folklor nümunələri, o sıradan bayatılar toplayır, özü də bayatı formasında şeirlər qoşurdu. "İqbal" qəzetinin 1914-cü il 30 aprel tarixli nömrəsində Cavadın "Yeni nəsil İctimai yaralarımız" adlı məqaləsi nəşr olunmuşdur. Bu məqalədə Azərbaycanda məktəbin, müəllimin və şagirdlərin acınacaqlı vəziyyəti öz əksini tapmışdı. "İqbal" qəzetinin 1914-cü il sentyabr nömrələrindən birində Ə. Cavadın "Gəncədən" adlı bir məqaləsi dərc olunmuşdu. Məqalə İsmayıl Mirzə Qaspirinskiyə həsr olunmuşdu. Cavad ömrü boyu Türk ellərini gəzmiş, bir çox yerlərdə məktəb təşkilində, uşaq evlərinin açılmasında böyük fəaliyyət göstərmişdir. Acar elində, Gürcüstanın bəzi kənd və şəhərlərində uşaq evləri və məktəblər açılmasında yaxından iştirak etmişdir.

I Cahan müharibəsi Əhməd Cavad yaradıcılığında xüsusi mərhələ təşkil edir. Bunu professor Ə. Cəfəroğlu belə yazırdı:

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində I Cahan müharibəsinin salnaməsini, tarixini onun qədər heç bir Azərbaycan şairi olduğu kimi əks etdirə bilməmişdir.

"Çırpınırdın, Qara dəniz!"

Əhməd Cavad Türkiyə səfərindən aldığı təəssüratın poetik ifadəsi olan çoxlu şeirlər yazmışdır. Türk xalqına məhəbbət hissini tərənnüm edən bu şeirlərdən biri 1914-cü ilin noyabrında Gəncədə qələmə alınmışdır. Türkiyədə böyük şöhrət qazanmış və Üzeyir Hacıbəyovun 1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusu Bakını azad etdikdən sonra musiqisini bəstələdiyi "Çırpınırdın, Qara dəniz" şeiri Türkiyədə ən çox "Yol ver türkün bayrağına" adıyla məşhurdur. Şeirin Türkiyədə sevilmə səbəblərindən biri şairin türkçülüyü, türk dünyasına rəğbəti, sevgisi ilə bağlı idisə, bir səbəbi də 1912-ci ildə dəniz savaşında Türkiyənin məşhur "Həmidiyyə" zirehli gəmisinin Yunanıstanın "Averof" hərbi gəmisini məhv etməsidir. Birinci Dünya müharibəsində admiral Rauf Orbay öz ixtiyarındakı "Həmidiyyə" zirehli gəmisi ilə gecə Odessa limanına girir və rusların dəniz qoşunlarının Osmanlı donanmasını vurmağa hazırladıqları "Kazbek" və "Kaqul" adlı hərbi gəmilərini qeyri-bərabər döyüşdə məhv edib suda batırır, Odessa limanını bombardman edir. Cavad da 1912-ci ildə baş vermiş bu hadisədən ilhamlanaraq, 1914-cü ildə həmin şeiri yazmışdır. Şeir Rusiyanın "Kazbek" və "Kaqul" hərbi zirehli gəmisinə meydan oxuyan məşhur "Həmidiyyə" hərbi gəmisinin və onun hərbi heyətinin qəhrəmanlığı münasibətilə qələmə alınmışdır. Gəminin kapitanı Atatürklə yaxın olmuş, Başbakanlıq və Böyük elçilik vəzifələrində çalışmış admiral Rauf Orbay bu hünərinə görə "Həmidiyyə" qəhrəmanı kimi şöhrətlənmişdir.

Çırpınırdın, Qara dəniz,

Baxıb Türkün bayrağına!

"Ah!…" deyərdin, heç ölməzdim,

Düşə bilsəm ayağına!

Şair Rəfiq Zəka Xəndan bu barədə deyirdi:

Bu şərqini dahi Atatürk çox sevirdi. Şərqini ilk dəfə dinlərkən Atatürkün gözləri yaşarmışdır.

Tarixçi alim Muhiddin Nalbəndoğlu bu mövzudan bəhs edərkən yazırdı:

Dünya dənizçilik tarixində ilk korsan zirehlisi kimi tanınan "Həmidiyyə"nin bu hünəri bütün türk xalqlarında qürur hissi yaratmışdı. Şərqilərə, türkülərə keçən bu qəhrəmanlıq məşhur "Çırpınırdın, Qara dəniz!" şərqisində də yer almışdır…

Xeyriyyə cəmiyyətində fəaliyyəti

XX əsrin birinci yarısında Bakıda bir sıra müsəlman xeyriyyə cəmiyyətləri yaranmışdı. 1905-ci il inqilabından sonra meydana çıxan bu cəmiyyətlərin əsas vəzifəsi və amalı xalqın mədəni-maarif sahəsindəki inkişafına yardım etmək olmuşdur. Belə cəmiyyətlərdən biri də "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" adlanırdı. Azərbaycanda 1905-ci ildən fəaliyyətə başlayan "Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti"nə səsvermə ilə məşhur Azərbaycan milyonçuları Hacı Zeynalabdin Tağıyev sədr, Ağamusa Nağıyev isə sədr müavini seçilmişdi. Birinci cahan müharibəsinə qədər bu cəmiyyətin fəaliyyəti nisbətən o qədər də diqqəti cəlb etmirdi. Müharibə başlanandan sonra onun fəaliyyət dairəsi genişləndi və Bakıdan çox-çox uzaqlara yayıldı. Cəmiyyətin üzvləri ayrı-ayrı dəstələrə bölünərək müxtəlif istiqamətlərə cəbhə xətti boyunca zərərçəkənlərə kömək etmək məqsədilə türk xalqlarının yaşadığı regionlara yola düşürdülər.

Cəmiyyət savaşda zərərçəkənlərə maddi və mənəvi dayaq olmaq üçün bu dövrdə öz fəaliyyətini Şimali Qafqaz, Dağıstan, Gürcüstan, İrəvan və işğal olunmuş Türkiyə torpaqlarına doğru yönəltmişdi. Onun yardımı ilə Osmanlı qaçqınlarına böyük maddi yardım göstərilirdi. Bu barədə 1944-cü ildə çıxan "Müxtəsər Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi"ndə yazılmışdı:

Cahan müharibəsində Türkiyənin ruslara qarşı müharibə etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda osmanlılar üçün ianələr yığılır, osmanlı qaçqınları himayə və təmin olunurdular. Hətta bu sahədə az səy göstərməyən dövlətlilərdən Musa Nağıyevə, Hacı Zeynalabdinə Osmanlı hökuməti tərəfindən mükafat olaraq medal göndərilmişdi.

"Qardaş köməyi" toplusunda qeyd olunur ki, azərbaycanlılar müharibədən zərər çəkən Osmanlı dövlətinə yardım etmək üçün Rusiya hökumətinə, birbaşa çara müraciət etmiş və rəsmi icazə almışlar. Bu işdə o zaman Rusiya Dövlət Dumasının üzvü olan Məhəmməd Yusif Cəfərovun xidmətləri xüsusi qeyd olunur. Onun "Müsəlman hərbzədələrinə yardım işi və müsəlman vəkilləri" məqaləsində göstərildiyinə görə, Dumada bir çox uzun-uzadı müzakirədən sonra "müsəlman qaçqınlarına müavinət və yardım göstərməyə icazə verildi və bu məqsədlə əvvəlcə Qars və bir az sonra Batum oblastlarına sərbəst gəliş-gedişə yol verildi.

Əhməd Cavad Birinci Dünya müharibəsi illərində rus-türk müharibəsində Qafqaz cəbhəsində zərər çəkmiş əhaliyə yardım göstərən "Bakı Müsəlman Cəmiyyəti Xeyriyyə"nin rəsmi nümayəndəsi və cəbhə bölgəsi üzrə vəkili Xosrov paşa Sultanovun müavini, həm də məsul katibi olmuşdur. Cavad 1915-ci ildə ikinci dəfə Türkiyəyə dönərək əsas dayanacaq yeri Batumi olmaqla, Suxumi, Qars, Çaqva, Ərdəhan, Sarıqamış, Trabzon, Ərzurum, Anadolu, İstanbul, eləcə də Gürcüstanın qərb regionlarında xeyriyyə işləri ilə məşğul olub.

Ə. Cavad Birinci Dünya müharibəsi zamanı bir müddət Batumidə (azərbaycanlı ziyalılar Rzaqulu Nəcəfov, Mahmud bəy Əfəndiyev, Əli Səbri Qasımov, Əliqulu Qəmküsarla birlikdə), Tiflisdə, Çakvada yaşayıb. Şairin Batumiyə gəlişi ilə əlaqədar yazıçı Əli Səbri "Ömürdən yarpaq düşür" (Bakı, 1983) adlı kitabında yazır:

Batumidəki şöbəni təşkil etmək üçün Cəmo Hacınski Bakıdan Batumiyə gəldi. Batumidəki dəstəmizdə şair Ə.Cavad da var idi.

Şair o zaman müharibə zərərdidələrinin ən çox toplandıqları Batumidə siyahılar tərtib edir, yoxsulları, əlilləri qeydə alır, təmsil etdiyi cəmiyyətin imkanlarından istifadə edərək qaçqınlara, davada həlak olmuş əsgərlərin ailələrinə hər cür maddi və mənəvi kömək göstərirdi. Ə. Cavad fəaliyyətini əsasən iki istiqamətdə həyata keçirirdi. Birincisi zərərçəkənlərə kömək göstərmək, ikincisi Batuminin özündə, həmçinin Batumiyə yaxın qəsəbələrdə, digər mahallarda, Dağıstanda məktəblər açdırması, bu məktəblərin öz işini davam etdirməsi üçün Bakıdan yardım istəməsi, digər tərəfdən, ianə toplamaq, yeni birliklər yaratmaq təşəbbüsü göstərmək idi. Bu işlərdə ona Bakıda əsasən bir neçə azərbaycanlı milyonçu, xüsusən H. Z. Tağıyev, Ağabala Quliyev, M. Muxtarov, Batumidən S. Bejanidze və başqaları köməklik edirdilər. Onlar Bakıda cəmiyyətin əsas dayaqlarından idilər. "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin fəal üzvlərindən olmuş yazıçı Əli Səbri o zaman cəmiyyətin fəaliyyətindəki bəzi məqamları və Ə. Cavadla dostluğunu belə xatırlayır:

... Cəmiyyətin ünvanına Rusiyanın hər yerindən (Müsəlman türk xalqalrı tərəfindən) ianə göndərilirdi və bunlar kassada toplanırdı. Cəmiyyətə daxil olan nümayəndələrdən bir dəstə Qara dəniz sahillərinə qədər gəzməli, köməksizlərə yardım etməli idilər. İkinci dəstə isə Kars ərazisində fəaliyyət göstərirdi... Biz Batumi, Trabzon və s. şəhər və qəsəbələrdə olduq.. Batumidəki dəstəmizdə şair Əhməd Cavad da var idi. Bizim dostlaşmağımız çox tez başa gəldi.

Ə. Cavad 1916-cı ildə şəxsən H. Z. Tağıyevin maliyyə dəstəyi ilə Batumidə yaşayan 2500-ə qədər azərbaycanlı ailəsi üçün məktəb açmışdır. Özü isə təşkil olunan yeni məktəblərdə həm də müəllimliklə məşğul olurdu. 1917-ci ildə Cavadın vasitəsilə 2500 nəfərdən çox türk qaçqın və didərgin Gəncə və Bakı ətrafında yerləşdirilmişdir. O, xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə əlaqədar Acarıstanın hər yerini gəzmişdir. Cavad təkcə acarların yoxsul və qaçqın hissəsinə kömək etməmiş, eyni zamanda məktəb və məscidlərin inşası üçün çalışmışdır. Cavadın müdiri olduğu uşaq evi sonralar Çakvadan Qunariyə köçürülmüşdür. Ə. Cavad "Açıq söz" qəzetinin müxbiri olaraq, ictimai hadisələrdən yazdığı kimi, tamaşaları qəzetində işıqlandırır, vaxtaşırı məlumatlar göndərirdi. Belə məlumatların birində deyilirdi:

Bu il Batumidə gürcücə və ermənicə “Arşın mal alan” operettası oynanılmışdır. Əhali yeni təşkil edilmiş “Birlik” cəmiyyətindən xahiş etmişdir ki, bu əsəri azərbaycanca oynasınlar. “Birlik” cəmiyyətinin katibi Ə.Cavad (“Açıq söz”, 1915. 13 iyun)

"Qardaş köməyi" adlı topluda Xosrov bəy Sultanovun xeyriyyəçilik işində Ə. Cavadın məxsusi rolu qeyd edilmişdir. Şairi bu işə Nəsib bəy Yusifbəyli tövsiyə etmişdi. Filologiya elmləri doktoru Təyyar Salamoğlunun yazdığı kimi:

"Cəmiyyəti Xeyriyyə" xətti, həm də şəxsi təşəbbüsü ilə Ə.Cavadın rusiyalı soydaşlarımıza (Rusiyanın işğalı altında olan türk xalqlarına) çox böyük kömək edərək, minlərlə adamı aclığın fəlakətli caynağından qurtarması onun tərcümeyi-halının ən şərəfli səhifələrindən biridir.

Əhməd Cavad verilmiş "Cəmiyyəti Xeyriyyə"nin hərbzədələrə yardım şöbəsinin fəallarından biri kimi döyüş bölgələrinə və sərhəd zonasına tez-tez gedib-gəlirdi. Ə. Cavad hərbzədə qaçqınların siyahısını tutur, onlara yardım paylayır, eyni zamanda əsir, yaralı türk döyüşçülərinə baş çəkir, onların ehtiyacları ilə yaxından maraqlanır, bölgədəki xəstəxanalara, məktəblərə, məscidlərə, yetimlər evinə gedir, oradakı çatışmazlıqlar və əhalinin zəruri ehtiyacları haqqında cəmiyyətə yazılı məlumatlar göndərirdi. Ə. Cavadın bu məlumatları əsasında Bakı "Cəmiyyəti-Xeyriyyəsi"ndən fəlakət bölgəsinə lazımi ləvazimatlar göndərilirdi. Ə. Cavad qəbul etdiyi bu maddi yardımı əvvəlcədən tutduğu plan əsasında türk hərbzədələrinə və yerli köçkünlərə çatdırırdı. "Cəmiyyəti Xeyriyyə"nin xüsusi nümayəndəsi Xosrov bəy Sultanovun məqaləsində bu barədə qey olunub:

1915-ci il martın 16-da 10 nəfər yardımçıdan ibarət bir heyət Səfikürdskiylə bənimlə Qarsa ezam olundu.

Əhməd Cavad özü şəxsən Osmanlı əsgərlərinə köməklik göstərmişdir. Buna görə də inqilab zamanı əsir düşmüş türk əsgərləri Sibirə göndərilmiş, lakin onlar sürgündən İstanbula deyil, Gəncəyə-Əhməd Cavada minnətdarlıq etmək üçün qayıtmışdılar. Yalnız bundan sonra onlar öz vətənlərinə dönmüşlər. Bu haqda şair xüsusi olaraq şeir də qoşmuş və həmin şeir "Qardaş yardımı" qəzetində nəşr edilmişdir. Gəncədə bilavasitə "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" yolu ilə Cavadın rəhbərliyi altında osmanlılara edilən kömək uzun müddət unudulmamışdır. Bütün bunlar şairin "Gəncəlilərin Osmanlı əsgərlərinə köməyi" məqaləsində öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə

Gəncə şəhərində Əhməd Cavada məxsus olmuş və cümhuriyyət dövründə şairin yaşadığı tarixi yaşayış binası

Əhməd Cavadın həyatının və yaradıcılığının ən parlaq və məhsuldar dövrü AXC-nin yaranması, inkişafı illərinə təsadüf edir. Həmin dövrdə şair əsasən Gəncədə və Bakıda çalışmış, şeir və publisistik yaradıcılığını davam və inkişaf etdirmişdir. O, pedaqoji fəaliyyətinin inkişafına xüsusi fikir vermiş, əsasən müəllimlik etmiş və siyasi fəaliyyətdə bulunmuşdur.

Yaradıcılığı

Əhməd Cavadın 1918–1920-ci illər yaradıcılığı, əsasən azadlıq mövzusuna, ilk Azərbaycan Respublikasının nailiyyətlərinə həsr edilib. "Ey əskər" (1918, Bakı), "İngilis" (1918, Bakı), "Bismillah" (1918, Bakı), "Röyasını görmüşdüm" (1919, Hacıkənd), "Qalx", "Şəhidlərə" (1919, Gəncə), "Bən kiməm" (1919, Gəncə), "Aşiqin dərdi", "Nədən yarandın", "Gəlmə", "Dağlar", "Marş" (1918, 14 avqust), "Türk ordusuna" (1918, Gəncə) adlı şeirlər məhz həmin dövrün məhsuludur.

Şairin 1918-ci ildə qələmə aldığı şeirlərdən biri də "Bismillah" adlanır. "Bismillah" şeiri 1918-ci ildə, sentyabr ayının 15-də Bakının Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən ruslardan və erməni daşnaq qüvvələrindən, həmçinin ingilis əsgərlərindən tam azad edilməsi münasibətilə yazılmışdır. Həmin şeirdə müəllif xilaskar türk ordusunun Azərbaycana gəlişini alqışlayırdı.

Şair o zaman Azərbaycan uğrunda döyüşlərdə həlak olmuş türk əsərgərlərinə Bakıda şəhidlər abidəsinin təməlqoyma mərasimində "Qalx" şeirini oxumuşdur.

Qalx, qalx sarmaşıqlı məzar altından

Gəlmiş ziyarətə, qızlar, gəlinlər.

Ey karvan keçidi, yollar üstündə

Hər gələn yolçuya yol soran əsgər.

Əhməd Cavad 1918-ci il oktyabr ayının 5-də Hacıkənddə olarkən "Röyasını görmüşdüm" şeirini yazır. Həmin şeirdə şair yeni quruluşu dəstəkləyir. Şairin "Marş" adlı şeiri ("Gənclər yurdu", 1918, 14 avqust) o dövrün əhval-ruhiyyəsini əks etdirir. Bu şeirin mayasında azadlıq bayrağının tərənnümü durur.

Şairin 1918-ci ildə yazdığı şeirlərdən biri də "İngilis" adlanır. Bu altı bəndlik şeirdə Azərbaycan xalqının ingilislərin gəlməsinə olan münasibəti əks edilmişdir. Şair "Gəlmə" adlı şeirində də yadellilərə münasibətini bildirmişdir. "İngilis" şeirinin əksinə olaraq şair "Ey əskər" adlı şeirində türk ordusuna məhəbbətini ifadə etmişdir. Türk ordusunun gəlməsi Azərbaycan xalqını qırğından xilas etmək məqsədi daşıyırdı. Bu şeir Bakının fateh əskərlərinə ithaf edilmişdir.

"Dağlar" şeirində isə Dağıstan və türk xalqlarının tarixi öz parlaq əksini tapmışdır. Bu şeir 1920-ci il aprelin 1-də, yəni Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna 27 gün qalmış çap olunmuşdur.

Əhməd Cavadın yaradıcılığında 1918–1920-ci illər milli özünüdərkin yüksək mərhələsidir. Vətənin azadlığı, müstəqilliyi, üçrəngli ay-ulduzlu bayraq, səkkiiz guşəli gerbin milli rəmz kimi mənalandırılması, türkçülük ideyalarının təbliği onun ideallarının ifadəsi idi. "Azərbaycan bayrağı" adlı şeirində bu ideya özünün dolğun ifadəsini tapmışdır:

Türküstan elləri öpüb alnını

Söyləyir dərdini sana bayrağım.

Üç rəngli əksini Quzğun dənizi

Ərməğan yollasın yara, bayrağım.

Əhməd Cavadın bayraq mövzusuna həsr olunmuş bir sıra şeirləri vardır. O, öz şeirlərində dəfələrlə "Bir dəfə yüksələn bayraq, bir daha enməz" misrasını müxtəlif məqamlarda işlətmişdir. "Azərbaycan bayrağına", "Qardaş"(1919, noyabr) "Yarandın", "Al bayrağa" (Bakı, 24 iyul, 1919) və s. şeirləri buna misaldır.

Şairin "Al bayrağa" adlı şeirində 1919-cu ilin yayında Azərbaycandakı millət və din qardaşlarının köməyinə qoşmuş Türkiyənin bayrağından bəhs açılır.

"Dalğa" kitabı

Əhməd Cavadın "Dalğa" adlı ikinci şeirlər kitabı 1919-cu ildə nəşr olunmuşdur. Şair bu kitaba "Bir-iki söz" adlı giriş yazmışdır:

Bu kitabça say hesabilə ikinci kitabçadır. “Qoşma”nın qazandığı hüsni-təvəccöh bunu da təb etdirirdi. İçərisində yeni parçalar olduğu kimi, pək əskiləri də vardır. Quruluşu tarix etibarilə deyildir. Verilən izahatlar yoldaşlardan bir qisminin israrı üzərinədir.

"Dalğa"da şairin əsasən müstəqillik ayları ərzində və müstəqillik ərəfəsindəki illərdə yazdığı milli-azadlıq hərəkatı ilə bağlı şeirləri toplanmışdır. AXC dövrü poeziyasının ən bariz nümunəsi kimi tədqiqatçıların üz tutduqları Ə. Cavadın "Dalğa" kitabı idi.

Toplu "Azərbaycan bayrağına" şeiri ilə başlayır. Şeir 1919-cu ilin 10 aprelində yazılmışdır. Ə. Cavadın özü bu şeiri çox sevmiş və milli istiqlal mövzusunda yazdığı şeirlər içərisində fərqləndirmişdir:

İngilislərin Bakıya gəlişindən sonra birinci dəfə Bakıya getdiyim vaxt, 10 aprel 1919-da Parlament binası üzərində dalğalanan Milli Bayrağa söylənmişdir. İmza: Cavad.

"Dalğa" toplusu Azərbaycanın ozamankı ədəbi-mədəni həyatında hadisəyə çevrilmiş, "Azərbaycan" qəzetinin 11 noyabr 1919-cu il tarixli böyük resenziya dərc olunmuşdur. Bu resenziyada Ə. Cavadın təkcə "Dalğa" kitabı deyil, bötüvlükdə poetik yaradıcılığı yüksək qiymətləndirilmişdir. "Dalğa" şairi Ə. Cavad" adlı məqaləni "Ə. H" hərfləri ilə imzalamış tənqidçi, AXP-nin üzvü, Cümhuriyyətin süqutundan sonra Türkiyəyə mühacirət etmiş Əhməd Həmdi Qaraağazadə yazırdı:

... "Qoşma" Cavad əfəndi üçün bir eskizidisə, "Dalğa" da onun mütəllimidir.

"Yaşıl qələmlər" dərnəyi

Əhməd Cavad AXC dövründə fəaliyyət göstərən, yeni görüşlü ədib və mühərrirlərin yaratdığı, 100-dən artıq ədibi və şairi öz ətrafında birləşdirən "Yaşıl qələmlər" dərnəyinin üzvü idi. Bu cəmiyyət İstanbuldakı "Türk ocağı"nın Bakıda açılan şöbəsi əsasında yaranmışdı. Azərbaycada bütün işlər əsasən "Yaşıl qələm" ədəbi cəmiyyəti vasitəsilə həyata keçirilirdi. Burada Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Ü. Hacıbəyli, S. Hüseyn, Ö. Faiq, N. Vəzirov, Ə. Haqverdiyev, H. Cavid, M. Hadi, A. Şaiq, C. Cabbarlı ilə birlikdə Ə. Cavad da yaxından iştirak edirdilər. Dərnəyin üzvləri yeni hökumətin dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinin inkişafına çalışırdılar.

Məqalələri

Əhməd Cavadın "Gəncədə istiqlal günü" məqaləsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının ilk ildönümünə həsr olunmuşdur. Məqaləni "Ədəbiyyat qəzeti"nin 22 may 1992-ci il tarixli nömrəsində Abbas Çingizov nəşr etdirmişdir. 1919-cu ilin 28 may günündə Gəncədə keçirilən bayram təntənələri haqqında təəssüratdan ibarətdir. Şairin bu dövrdə bir sıra məqalələri də işıq üzü görmüşdür: "Denikin və Gəncə ("Azərbaycan" qəzeti, 4 iyun 1919-cu il)", "Ömər Faiqin başına gələnlər ("Azərbaycan" qəzeti, 3 fevral 1919-cu il"", "Ələkbər bəyin mərasimi-dəfni ("Azərbaycan" qəzeti, 11 aprel 1919-cu il)", "Abbaszadə Mirzə Abbasın yubileyi ("Azərbaycan" qəzeti, 2 iyun 1919-cu il)", "Rövşən Əşrəf bəy ("Azərbaycan" qəzeti, 24 oktyabr 1919-cu il)".

Əhməd Cavada həsr olunanlar

Professor A. Bayramoğlu "Qafqaz imdadına çatan türkün könül nəğmələri" adlı kitabında Ə. Cavadın Türk ordusuna və türkiyəli qələm dostlarına həsr etdiyi şeir və məqalələri yer almışdır. Prof. Əflatun Saraçlının "Azərbaycan yazıçıları Cümhuriyyət dönəmində" monoqrafiyasının bir fəsli Ə. Cavada həsr edilmişdir. Burada Əflatun Saraçlı Ə. Cavadın Türkiyəyə həsr edilmiş şeir və məqalələrindən də söz açır.

Siyasi fəaliyyəti

Əhməd Cavad hələ müharibədə olduğu dövrdə məhz Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə Müsavat Partiyasına və Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Parlamentinə üzv və onun katibi seçilmişdir. Şairin Milli hökumətin daxili və xarici fəaliyyətində iştirakı üçün 1918-ci ildə ona Gəncə qubernatoru tərəfindən dekabr ayının 22-də xarixi pasport da verilmişdir. O, azad surətdə İrana və Türkiyəyə gedib gələ bilərdi. Bu onun AXC-nin rəsmi nümayəndəsi olmasını göstərir.

Əhməd Cavad — ADR-in Gürcüstanda, Dağıstanda fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi kimi diplomatik işlər görüb. Əhməd Cavad 1918–1920-ci illərdə, 26–28 yaşlarında Azərbaycan milli istiqlalının təbliğatçısı olub. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onun yaradıcılığına yüksək qiymət verib:

Milli qurtuluş hərəkatının, Azərbaycan ruhunun həssas tellərinə təsir dərəcəsini əks etdirən milli şair Əhməd Cavadın 28 May İstiqlal günü münasibətilə hürriyyət pərisinə müraciət etdiyi "Nədən yarandın" parçası son dərəcə lirikdir.

SSRİ dövründə

Şair, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan himninin sözlərinin müəllifidir. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor (1934), "Azərbaycanfilm" studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri (1935–1936) kimi fərqli yerlərdə işləmişdir. Lakin bu illər ərzində ona qarşı yazılan məqalələr və donoslar onun dəfələrlə həbsinə səbəb olmuşdur.

1923-cü il

Əhməd Cavad yazılarına və siyasi görüşlərinə görə repressiyaya məruz qaldığı dövrə qədər artıq 3 dəfə həbs olunmuşdu. Şair ilk dəfə 1923-cü ildə həbs olunub, bir neçə ay həbsdə saxlanılıb. Cavad Axundzadənin MTN arxivindəki 1923-cü il, PR – 20942 saylı istintaq işindən aydın olur ki, Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının əməliyyat müvəkkili İvan Makarov 1923-cü il dekabr ayının 1-də Müsavat Partiyasının işləri ilə tanış olur və belə qərara gəlir ki, Cavad Axundzadə 1918-ci ildən Müsavat Partiyasının üzvüdür. Şair Batumda olarkən Gəncə şəhərində yaşayan məktəb yoldaşı Abdulla Ağaəli oğlu ona məktub göndərir və bu məktubdan aydın olur ki, Müsavat Partiyasının Gəncə şəhərində yaradılmasının təşkilində Ə. Cavad yaxından iştirak edib. Bundan başqa o, Quba şəhərində müəllim işləyərkən ətrafına müsavatçılar toplamış, mütəmadi olaraq Bakı müsavatçıları ilə əlaqə saxlamışdır. Həmçinin Əhməd Cavad Axundzadə müsavatçı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin silahdaşlarından biri olan Mirzə Bala Məmmədzadənin Türkiyəyə qaçıb getməsini təşkil etmişdir. Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq əməliyyat müvəkkili İvan Makarov təklif etmişdir ki, Ə. Cavad həbs edilsin və Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının (Az. ÇK) kamerasında ciddi nəzarət altında saxlanılsın. Əhməd Cavad ilk dəfə həbs olunanda Mirzə Bala Məmmədzadənin Türkiyəyə qaçıb getməsində iştirakının olmadığını söyləsə də, 1937-ci ildə həbs olunanda istintaq sorğu-sual materiallarında bu faktı etirak edərək boynuna alır.

Bundan sonra Cavad Axundzadənin həbs edilməsi ilə əlaqdər 5 dekabr 1923-cü ildə 446 saylı order imzalanır. Lakin hansısa səbəbdən şair dekabr ayının 5-də yox, noyabr ayının 21-də həbs edilir. Onu ilk dəfə elə həbs olunduğu gün, yəni noyabr ayının 21-də, ikinci dəfə isə noyabrın 26-da dindirirlər. Müstəntiq "Siz nə vaxt və harada Müsavat Partiyasına daxil olmusunuz və sizə zəmanəti kim vermişdir?" -deyə soruşanda şair belə cvb vermişdir:

Mən 1917-ci ildə Batum şəhərində müharibədə zərərçəkənlərə yardım təşkilatında işləyərkən məktəb yoldaşım A.Ağaəli oğlundan məktub aldım ki, Gəncədə "Müsavat" partiyası təşkil olunur. O, dostcasına məni bu partiyaya üzv yazdırıb.

(MTN-nin arxivi, 1923-cü il, iş № 20288)

Şair həmin ərəfədə Xalq Maarif Komissarlığının fəhlə fakültəsində və digər təhsil ocaqlarında dərs deməklə ailəsini dolandırırdı. Lakin Ə. Cavadın həbsindən sonra ailənin vəziyyəti ağırlaşır. Şairin həyat yoldaşı Şükriyyə xanım Xalq Komissarlığının sədri Qəzənfər Musabəyova 10 yanvar 1924-cü ildə ərizə yazır, ərinin günahsız olduğunu bildirməklə, istintaqın sürətlənədirilməsini xahiş edir:

Həyat yoldaşım Axundzadə Cavad iki aydan artıqdır ki, Az.ÇK tərəfindən həbs edilib. Nə səbəbə həbs olunduğu bizə məlum deyil. Onun ailəsi on iki nəfərdən ibarətdir və hazırda çətinlik çəkir. Nəzərinizə çatdırım ki, onları saxlayan yoxdur. Xahiş edirəm Axundzadənin işini tez araşdırasınız. İmza: Şükriyyə A.

(MTN arxivi,1923-cü il, iş PR-№ 20942, səh. 28)

Əhməd Cavad həbs olunanda Türkiyəyə mühacirət etməzdən əvvəl Bakıda həbs edilmiş və bir müddət şairlə bir kamerada yatmış Azərbaycan mühacirlərindən biri Hüseyn Baykara özünün 1975-ci ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi "Azərbaycan İstiqlal mübarizəsi tarixi" kitabında qeyd etmişdir:

Mən şeirlərini oxuduğum və sevdiyim bu şairi ÇK tərəfindən həbs edildiyim, 1923-cü ilin sonunda Bakının Staropolitseyski prospektindəki həbsxanada tanıdım. O da həbs olunanlar arasında idi. Onunla bir neçə ay eyni kamerada qalmalı oldum. Kamerada bizə kitab, dəftər, qələm vermirdilər. Necə oldusa, mənim əlimə 3 santimetr böyüklüyündə bir qurğuşun qələm keçdi. Bu qələmlə Ə.Cavadın şeirlərini divara yazır və əzbərləyirdim. Bir gün gözətçi Nikolay məni qapının deşiyindən izləmiş və divara yazdıqlarımı görmüşdü. Qəflətən qapını açdı və divara yazdıqlarımı bir taxta parçası ilə sildi. Ə.Cavadın 4-5 şeiri beləliklə unuduldu. Bu hadisədən sonra onun yazdığı iki şeiri əzbərlədim: "Ay ellər" (Yanvar, 1924-cü il, ÇK, Bakı)., "Neylim" (Fevral, 1924-cü il, ÇK, Bakı).

"Neylim" şeiri gözətçi Nikolayın divara yazılan şeirləri silməsindən sonra yazılmışdı. Ə. Cavad bu şeirin bir bəndinə həmin hadisəni nəzərdə tutaraq yazmışdı:

Barı sən gəl dedim, dinləyib bir az,

Ey vəfalı qələm dərdimi, gəl, yaz…

Gəldi bir çirkin əl, söylədi olmaz,

Dinləyənlər məni gəc duyar, neylim.

Lozanna şəhərində gündəlik nəşr olunan "Dü Lozan" qəzeti 10 may 1924-cü il tarixli (nöm.128) sayında, birinci səhifənin ikinci sütununda "Azərbaycan" sərlövhəli məqalə dərc etmişdi. Məqalənin müəllifi müsyo Broşe islam aləmində təşəkkül edən ilk cümhuriyyət haqqında ümumi məlumat verdikdən sonra bolşevik istilasına məruz qalan azəri vətənpərvərlərinin məruz qaldıqları zülmləri təsvir etmiş və o cümlədən Əhməd Cavadın "Yeni Qafqasiya"da yayılan şeirlərinə görə həbs edildiyini böyük bir nifrətlə oxuculara çatdırmışdı.

Şairin tutulmasında özünü qismən təqsirli bilən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi altında İstanbulda nəşr olunan "Yeni Qafqasiya" məcmuəsi "Əhməd Cavad məhbus imiş" adlı məqaləsində yazmışdı:

... Azəri-türk xalqının ən əziz duyğularıına, ən incə hislərinə səmimi tərcüman olan bu həssas şairin həbsi xəbəri ilə üzləşməkdə ikən bizə aid olan bir səbəblə mənəvi bir məsuliyyət hissi altında dəxi əzildik. Şairin məhbusiyyətinə "Yeni Qafqasiya"da dərc olunan şeirləri səbəb olmuş imiş?... Əgər şair "Yeni Qafqasiya" ilə münasibətdar olduğundan dolayı cəza görüyorsa, əlimizi vicdanımızın üzərinə qoyaraq bütün dünya qarşısında söylüyoruz ki, onun bizimlə heç bir münasibəti yoxdur! Yox, əgər nəşr elədiyimiz şeirlərində bolşevik hökumət və diktaturiyyəsinə qarşı bir qəsd görülüyorsa, dərc elədiyimiz parçalar şairin bolşevizmdən daha əvvəl yazmış olduğu şeirlərdir.

Cavadşünas Əli Saləddin bildirmişdir ki, "1923-cü ildə tutulanda, H. Baykara ilə bir kamerada yatanda Əhməd Cavadın adı "güllələnmə" adlı qırmızı siyahıya düşmüşdü". (Ə. Cavad – "Seçilmiş əsərləri", II C., Ic., Bakı, Az. Dövlət Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 1992, səh.22)

Əhməd Cavadın böyük oğlu Niyazi Axundzadə bildirmişdir ki, atasının azad olunması üçün rəsmi sənədlər, müraciətlər heç bir müsbət nəticə verməyib. Şairin azad edilməsində 1920-ci ildə onunla Quba qəzasının Xuluq kəndində bir yerdə işlədiyi zaman yaxın yoldaşlıq və dostluq etdiyi Hüseyn Musayev rol oynamışdır. Belə ki, H. Musayev o zaman Quba Xalq Maarif Şöbəsinin müdiri işləyirmiş. Hadisənin ciddiləşdiyini görüb, M. C. Bağırovun yanına gedərək Cavadın azad olunmasını xahiş edir və istəyinə nail olur. Bundan sonra, Ə. Cavadın istintaq işi ilə tanış olmaq Az. ÇK-nın əməkdaşı Teymur Quliyevə tapşırılır. İşlə tanış olduqdan sonra Teymur Quliyev şairin həbsdən buraxılması qərarına gəlir. 1924-cü il, fevralın 2-də Ə. Cavadın azadlığa buraxılması barədə 952 saylı order imzalanır. T. Quliyevin arayışına və rəyinə əsasən Az. ÇK-nın rəyasət heyəti belə qərara gəlir ki, Axundzadə Cavad Məhəmmədəli oğlu həbsdən azad edilsin, şəxsi sənədləri qaytarılsın və iş dayandırılsın.

"Göy göl" şeiri

Əhməd Cavadın sovet dövründə yazdığı lirik şeirlərdən biri olan "Göy göl" ən çox müzakirələrə və tənqidi fikirlərə səbəb olan əsərlərindən biri olmuşdur. Səkkiz bənddən ibarət olan şeir 1925-ci ildə nəşr olunmuşdur. Məşhur "Göy göl" şeirinə bir qrup həmkarı tərəfindən əks-inqilabi şeir damğası vurulur və bununla da şair həbsxanaya salınır. Ə. Cavad "Göy göl" şeirinə görə 5–6 ay həbsdə saxlanılır. Damğaya səbəb şairin yazdığı bu misralardır:

Əhməd Cavadın son şəkli

Həyat yoldaşı Şükriyyə xanım

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya,
Qoynunda yer vardır yıldıza, aya!
Oldun sən onlara mehriban daya,
Fələk büsatını quralı, Göy göl!

Şairi bu bənddə ulduzdan aydan danışıb müsavatçılara ismarış göndərməkdə ittiham edib şeirin tərcümə variantını Moskvaya göndərirlər. "Göy göl"lə tanış olan Moskva mütəxəssisləri onun yüksək səviyyədə yazıldığını bildirirlər. Beləliklə, şeirdə heç bir bir siyasi səhv tapılmadığından şairi həbsdən azad etmək məcburiyyətində qalırlar.^{[mənbə göstərin]}

Şeirdə Azərbaycanın füsunkar gözəllikləri "Göy göl" timsalında tərənnüm olunmuşdur. Bununla yanaşı, şairin təbiətlə bağlı lirik şeirlərinin nüvəsində xalqın tarixi və taleyi dayanır. Bu şeirlərdə təbiətin təsviri ikinci plana keçir və öz yerini Azərbaycanda baş vermiş ictimai-siyasi hadisələrə verir.

Əsərlərinə, xüsusilə də "Göy göl" şeirinə görə başı bəlalar çəkən şair dövri mətbuatda da tez-tez tənqid atəşinə tutulurdu. Bu tənqidlərdən yaxa qurtarmaq üçün o özü də mətbuat səhifələrində çıxış etmək məcburiyyətində qalırdı. "Kommunist" qəzeti 19 noyabr 1929-cu il, 271-ci sayında çap etdirdiyi "İzah" adlı məqaləsində yazırdı:

"Göy göl" özü-özlüyündə lirik bir parçadır. Onun belə olduğundan ümumiyyətlə lirizmə məxsus bir səciyyə etibarilə, müxtəlif mənalar verilə bilər. Lakin nə "Göy göl"də, nə də mətbuatda çıxan başqa yazılarımda bilxassə 1924-cü ildən sonra heç bir siyasi məqsəd tutduğum yoxdur. Şeirimdəki hüzn və üzüntü yalnız şəxsidir, özümə aiddir. Böylə bir hüznün ta çoçuqluğumdan başlayaraq yazmaqda olduğum parçaların cümləsində olduğunu yoldaşlar da çox gözəl bilir. Bən burada böylə bir hüznün bugünkü ədəbiyyata da xeyirli olduğu deyil, bəndəki hüznün siyasi olmadığını söyləmək istəyirəm.

"Göy göl" şeirinə görə həbs edilən Ə. Cavad azadlığa buraxıldıqdan sonra "Ey Göy gölüm" adlı bir əsər də yazır. Həmin əsərdə şair həbsinə peşman olmadığını bildirir.

1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Əhməd Cavad təyinatla Qusara müəllim göndərilir. O, ailəsilə birlikdə Qusarın Xuluq kəndinə köçərək burada müəllimliyə başlayır. 1920-ci ilin sentyabrından 1922-ci ilin oktyabrına kimi Əhməd Cavad Xuluq kənd məktəbində rus və türk dillərindən dərs verir. Tezliklə həmin məktəbin direktoru vəzifəsi ona tapşırılır. Öz vəzifəsinin öhdəsindən yüksək səviyyədə gəldiyi barədə Quba Qəza Xalq Maarifi Şöbəsindən verilmiş xasiyyətnamədə məlumat var. O, müəyyən fasilələrlə Quba Xalq Maarif Şöbəsinin müdiri işləyir, həmçinin Azərbaycan Maarif komissarlığının təşkil etdiyi qısa pedaqoji kurslarda mühazirəçi, yoxlama komissiyasının üzvü və başqa vəzifələrdə çalışır. Şair geniş maarifçilik fəaliyyəti göstərməklə yanaşı, eyni zamanda pedaqoq kimi fəaliyyətini davam etdirir.

Əhməd Cavad 1922-ci ildə Bakıda Ali Pedaqoji İnstitutunun ədəbiyyat və tarix fakültəsinə qiyabi daxil olur. O, həmçinin ali məktəbdə təhsil aldığı illərdə müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, 1924-cü ildə N. Nərimanov adına Pedaqoji Texnikumda türk dili fənnindən dərs demişdir. Bu zaman respublikada buraxılan ilk dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin hazırlanmasında öz bilik və bacarığını əsirgəməmişdir. Daha sonra 1927-ci ildə Əzizbəyov adına Azərbaycan Politexnik Universitetində qeyri-azərbaycanlı tələbələr üçün Azərbaycan dilini tədris etmişdir.

Şairin 1928-ci ildə Türkiyədə müsavatçıların nəşr etdikləri "İstiqlal məcmuəsi"ndə on altı şeiri işıq üzü gördü. İdeoloji sahədə rəhbər orqanlar, "Qızıl qələmlər" cəmiyyəti, onun fəal üzvləri olan "proletar" şairləri, bir sözlə Ə. Cavadın əleyhdarları vaxtaşırı ona qarşı rəsmi və qeyri-rəsmi çıxışlar edirdilər. Belə bir vaxtda Əli Nazim Moskvada çap olunmuş bir məqaləsində ("Peçat i revolyusiya", N 7, 1929-cu il) şairin Türkiyədə bir neçə şeirinin dərc olunması haqqında məlumat yaydı. Əhməd Cavadın həbsi üçün səbəb axtaran bəzi həmkarları bundan yararlanaraq mətbuatda "İstiqlal məcmuəsi"ndə çap olunan şeirlərinə görə onu ittiham etdilər. Bu işdə "Kommunist" və "Bakinski raboçi" qəzetləri xüsusi fəallıq nümayiş etdirirdilər."Kommunist" qəzetinin 1929-cu il 19 və 21 noyabr tarixli nömrələrində "Cavadın yolu" adlı bir məqalə dərc olundu. Məqalədə müəllif yazırdı:

Onun şeirlərində (söhbət Cavadın 1918-20-ci illər yaradıcılığından gedir) bir kəlmə də olsun Azərbaycan kəlməsinə təsadüf edilmir.

Əsasən 1917–20-ci illərdə məşhurlaşmış Ə. Cavadın 20-ci illərin sonunda yaradıcılıqdan soyuması onun təqib edilməsi, millətçiliklə, müsavat şairi kimi ittihamı ilə əlaqədar idi. Ə. Cavad ilk Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə Türkiyə arasında əlaqə yaradanlardan biri olmuşdur. Onun yaradıcılığının ana xəttinin "türkçülük" ideyası təşkil edirdi. Onu pantürkizmdə təqsirləndirirdilər. 30-cu illərin, demək olar ki, bütün marksist tənqidçiləri Ə. Cavadı tənqid etmişdilər. O, "Şiddətli protesto edirəm", "İzah" və s. yazılarla böhtanlardan müdafiə olunmağa çalışırdı.

Qəzetlərdə verilən imzalı-imzasız məqalələrdə, şeirlərdə Cavad təhqir olunurdu. Müxtəlif zamanlarda ona qarşı "Sonadək ifşa etməli" (Abdulla Faruq), "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" (Ağahüseyn Rəsulzadə), "Sıralarımızı təmizləyəlim!" (Cəfər Xəndan), "Təmizliyə başlanmalıdır!" (Məmməd Səid Ordubadi), "Amansız olmalı!" (Mir Cəlal), "Səhvlərimiz haqqında" (Səməd Vurğun), "Sayıqlığın kütləşdiyi yerdə" (Seyfulla Şamilov) adlı məqalələr yazılmışdır.

Cavad öz növbəsində "Kommunist" qəzetinin 1929-cu il 31 oktyabr tarixli sayında "Şiddətli protesto edirəm" məqaləsi ilə yazılanlara belə cavab verdi:

Aprel inqilabından sonra əlaqədar olmadığım bir təşkilat tərəfindən nəşr edilən bu kitabdan xəbərim olmadığı kimi, hansı parçalarımın da oraya düşdüyündən xəbərim yoxdur.

Beləliklə, iki il ərzində — 1929–1930-cu illərdə davam edən ifşa kampaniyasından sonra Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda dosent işləyən Əhməd Cavad 1930-cu ildə institut Gəncəyə köçürüldüyü zaman Gəncəyə köçmək məcburiyyətində qaldı. Lakin əsil məqsəd şairi Bakı ədəbi- ictimai mühitindən kənarlaşdırmaq idi. Buna baxmayaraq, beş il Gəncədə yaşayıb-yaradan şair özünə qarşı edilən haqsız hücumlardan ruhdan düşməyərək Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun dilçilik kafedrasının rəhbəri vəzifəsində çalışır, orada Azərbaycan dili və ədəbiyyatından dərs deyərək müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir, həmçinin Gəncə Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri vəzifəsində işləyir. 1933-cü ildə şairə professor adı verilir. Həmin dövrdə rus dili üzrə professor rütbəsinə layiq görülmüş ilk azərbaycanlı məhz Əhməd Cavad olmuşdur.

1937-ci il

1937-ci ilin mart ayında Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsərinin tərcüməsinə görə ilk mükafata layiq görülməsinə baxmayaraq, həmin ilin 4 iyununda şair müəllimi H. Cavid, tələbəsi M. Müşfiq və həmyerlisi V. Xuluflu ilə eyni vaxtda həbs edilib. 1937-ci ilin 5 iyununda başlanan istintaq işi həmin ilin 25 sentyabrında qurtardı.

1937-ci il iyunun 3-də şairin mənzilinə girib axtarış aparırlar. Əhməd Cavadın qalın bir cilddən ibarət olan şəxsi işində evini axtarış zamanı müsadirə olunan əşyalar qeyd olunmuşdur. Həmin əmlak siyahısında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Kautskinin, Buxarinin kitabları, H. Zeynallının, V. Xuluflunun bəzi əsərləri, "Türk sözü" qəzeti, özünün "Dalğa" kitabçası, 3 qeyd dəftərçəsi, 15 müxtəlif məktub, Şükriyyə xanımın qızıl bəzəkləri-yeddi qızıl beşliyi, dostlarının şairə bağışladığı iki ədəd suvenir-xəncəri göstərilir. Əhməd Cavadın 12493/24 nömrəli iş qovluğunda əllə yazılmış protokollar, şahid ifadələri, hökm, arayış, çıxarış, məktub, zəmanət, rus makinasında necə gəldi yazılmış "Göy göl" şeiri saxlanılıb.

1937-ci il may ayının 27-də Azərbaycan Daxili İşlər Komissarlığının leytenantı Klimençiç Əhməd Cavadın həbs olunması haqqında IV şöbənin rəisi Çinmana təsdiq üçün göndərdiyi arayışda qeyd edirdi:

Aхundov Əhməd Cavad "Müsavat"ın üzvü olmuşdur. Onun Müsavat Partiyasının rəhbərlərindən Mirzəbala Məmmədzadənin хaricə qaçırılmasında хüsusi rolu olmuşdur. Bu səbəbdən də Ə. Cavad 1923-cü ildə həbs olunmuş və yalnız deklarasiya altında azad edilmişdir.

Əhməd Cavadın ilk dindirilməsi DTK-nın IV şöbəsinin rəisi Ağasəlim Atakişiyev tərəfindən 1937-ci il iyun ayının 5-də aparılır. Şairə əks-inqilabi fəaliyyəti, kimlərlə əlbir işlədiyi, Müsavat adlı qanundan kənar partiyanın üzviliyi, hökumət əleyhinə şeirlər yazması və millətçi fəaliyyəti ilə bağlı suallar verilir. Ə. Cavad da öz növbəsində Müsavatın üzvü olduğunu, əks-inqilabi millətçiliyi yaymaqda iştirak etdiyini, lakin 1923-cü ildə həbs olunandan sonra bu işdən əl çəkdiyini bildirmişdi. Ə. Cavad 1937-ci il sentyabr ayının 20-də, üçüncü dindirmə zamanı Balkan müharibəsində iştirakını rəsmi şəkildə təsdiqləmişdir. Onun İran və Türkiyə ilə əlaqələri ilə maraqlanan NKVD müstəntiqinin "Siz xaricdə olmusunuzmu, nə vaxt, harada?" sualına cavab olaraq şair demişdir:

Bəli, mən 1912-ci ildə Türkiyədə olmuşam. Mən ora ona görə getmişdim ki, Türk-Balkan müharibəsində türk ordusunda könüllü iştirak edim. Mən Türkiyəyə Batumda pasport al-veri ilə məşğul olan hansısa yunandan aldığım fars pasportu ilə getmişəm. Mənimlə birlikdə türk ordusunda iştirak etmək üçün İ. Axundzadə, Əli, İ. Əlizadə getmişdir. Biz hamımız könüllü dəstəyə qəbul olunmuşduq və onun tərkibində bolqarlara qarşı hərbi hərəkatlarda iştirak edirdik. 1913-cü ilin payızında mən Rusiyaya qayıtdım.

1937-ci il sentyabrın 25-də Azərbaycan SSR XDİK DTİ 4-cü şöbəsinin rəisi Sinmanın və İ. P. Klemençiçin hazırladığı və Y. D. Sumbatovun təsdiq etdiyi ittiham aktında Ə. Cavadın məsuliyyətə cəlb edilməsinin zərurəti belə "əsaslandırılır":

Axundzadə Əhməd Cavad 1918-ci ildən müsavatçı kadrlardan biri olmuşdur. Müsavat hakimiyyəti devrildikdən sonra Axundzadə öz əks-inqilabi mövqelərində qalmış, özü də nəinki gizli Müsavat Partiyasının üzvü seçilmiş, həm də onun mərkəzi rəhbərliyinə son dərəcə yaxın olmuşdur. 1922-23-cü illər dövründə Axundzadə Müsavatın qeyri-leqal Bakı komitəsinin üzvü seçilmişdi. 1923-cü ildə FK (yəni ÇK) orqanları tərəfindən həbs edilərkən Axundzadə "Müsavat" partiyasına mənsubluğunu və əks-inqilabi fəaliyyətini istintaqdan gizlətmişdir. Həbsdən azad edildikdən sonra o, həmin partiyadan uzaqlaşdığını bəyan etsə də, bir neçə il əks-inqilabi müsavat ideyalarının öz əsərlərində təbliğ etmişdir. 1920-ci ildən 1923-cü ilədək Müsavat Mərkəzi Komitəsinin birinci gizli Heyətinin üzvü olmuş, buna görə də 1923- cü ildə həbs olunmuş və deklarasiya ilə azad edilmişdir. Öz müsavatçı mövqelərindən əl çəkməmiş və gizli müsavatçılıq işini davam etdirərək ətrafına toplaşan gənc Azərbaycan şairlərinə müsavat ruhunda təbliğat aparmışdır. Əhməd Cavad respublikanın partiya və hökumət rəhbərlərinə, onların yeritdiyi milli siyasətə əks-inqilabi müsavat mövqeyindən böhtan atmışdır. Əks-inqilabi burjua millətçi təşkilatının işində iştirak etmiş, Azərbaycandakı mövcud üsyankar təxribatçılıq-terror-diversiya, millətçi təşkilata qoşularaq Sovet hakimiyyəti rəhbərlərinə qarşı terrorçuluq aktları və kapitalist ölkələri xeyrinə casusluq etməklə Sovet hakimiyyətini yıxmaq, Azərbaycanı SSRİ-dən ayırmaq məqsədi güdmüşdür.

Beləliklə, SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının Səyyar Sessiyası müttəhimi Azərbaycan cinayət məcəlləsinin 69, 70 və 73-cü maddələri ilə ittiham edərək oktyabrın 11-də işə başladı. Məhkəmənin sədri İ. O. Matuleviç, üzvləri İ. M. Zaryanov və C. K. Jiqur idi. İclasda hərbi yuris A. F. Kostyuşko və SSRİ prokurorunun baş köməkçisi N. S. Rovski (Rozovski) iştirak edirdi. Protokolda deyilir:

Müttəhim öz günahını tamamilə boynuna almış, ilkin istintaq verdiyi ifadələri bir daha təsdiq etmiş və göstərmişdir ki, məhkəmə təhqiqatına əlavəsi yoxdur

.

Lakin məhkəmədə müdafiəçilər, yəni vəkilər və şahidlər iştirak etməmişdilər. 1937-ci ildə şairə qarşı irəli sürülən saxta ittihama əsasən oktyabrın 12-də hökm oxundu. 12 oktyabrda başlanan məhkəmə cəmi 15 dəqiqə davam etdi və oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə şairi güllələdilər. Həmin gecə Əhməd Cavadla birlikdə görkəmli yazıçı Böyükağa Talıblının da güllələnməsi həyata keçirilir.

Şairin qətl hadisəsini isə "Sərhəd" qəzetinin xüsusi buraxılışı (Bakı, 1999, № 1) belə açıqlayır:

Oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə (1937) cəmi 46 nəfər güllələnib. Həmin şəxslərin arasında Ə.Cavadın da adı vardır. Siyahıda Ə.Cavadın adı 14-cüdür.

Bəzi mənbələrdə şairin ölümü ilə bağlı fərqli versiyalar mövcuddur. Məsələn, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində Ə. Cavadın da H. Cavid kimi Sibirdə öldüyünü ehtimal etmişdi. Mühacir tədqiqatçı Hüseyn Baykara da Sibir versiyasını əsas götürmüşdü. Şairin ölümü ilə bağlı böyük oğlu Niyazi Axundzadə isə belə söyləmişdi:

1956-cı ildə M.C.Bağırovun məhkəməsi gedərkən Moskvadan gəlmiş prokurorluq işçisi Şevtsov, DTK generalı A.Atakişiyevdən Ə.Cavadın mühakiməsində hansı “xidmət” göstərdiyini soruşmuşdur. A.Atakişiyev cavab vermişdi ki, yadında deyil aqibəti necə olub. Onda Şevtsov demişdi: "Умер под пыткой".

Bundan əlavə N. Axundzadə söhbətlərində bildirirdi:

Hökumət adamları bizə deyirdilər ki, atamı siyasi dustaq olduğu üçün yazışmaq hüququ olmayan sürgünə göndəriblər. Amma sən demə atamı elə həmin günlər Bakıda, NKVD zirzəmisində döyə-döyə öldürüblərmiş. Bu, bizə çox sonralar məlum oldu.

Lakin rəsmi sənədlərdən məlum olur ki, Əhməd Cavad 1937-ci il iyun ayının 4-də həbs edilib, heç yerə sürgün edilmədən həmin ilin oktyabr ayının 12-dən 13-nə keçən gecə Bakıda vəhşicəsinə güllələnib.

Əhməd Cavadın Qubada müəllim işlədiyi dövrdən tanıdığı Hüseyn Musayev (həm də Quba maarif şöbəsində işləyirdi) 1956-cı ildə şairə bəraət qazandırmaq üçün zəmanət verənlərdən biri olmuşdur. Zəmanət verənlər arasında görkəmli rejissor Aleksandr Tuqanov, iqtisadçı alim Hüsü Mamayev, Aktyor Ağahüseyn Cavadov da var idi.

1955-ci ildə SSRİ Ali Məhkəmsinin Hərbi Kollegiyasının nümayəndəsi ədliyyə polkovniki Seninin sədrliyi ilə keçən iclasda Ə. Cavadın cinayət işi ilə əlaqədar qəbul edilmiş 4P-014316 nömrəli xüsusi qərarda cinayət işinin dayandırıldığı qeyd olunurdu. Həmin qərarda cinayət işinin saxtalaşdırıldığı aşkara çıxmış, həmçinin cinayət işindən bir də o aydın olmuşdur ki, şair işgəncə altında ölməyib, o, məhkəmə qərarından sonra güllələnib. (Yaddaşın bərpası, 1999, № 1, səh.16). Beləliklə, 1955-ci ildə şairə bəraət verilir.

Onun həyat yoldaşı Şükriyyə xanım isə "Vətən xaininin ailə üzvü" olduğuna görə Qazaxıstana, ALJİR-ə 8 il müddətində sürgün edilir.

Filmoqrafiya

• Cümhuriyyətə doğru üç addım (film, 2008)

Kitabları

• Gəlmə Bismillah: Şerlər // Azərbaycan.- 1994.- 6 der.-s.4.
• Haqq bağıran səs / Tərt. və ön söz A. Əliyevanındır. – B.: Nicat, 1991.- 31 s.
• Çırpınırdı Qara dəniz: (Şer) // Yeni Azərba
• "Oyan", Dənizli, "Yaşıl Kayın Yayınları", 2022

Haqqında olan əsərlər

• Salmanlı R. İstiqlal şairi Əhməd Cavad haqqında // Azərbaycan.- 2003.- 28 may.- s.6.
• Rzalı R. Altunlar yurdudur bu kasıb ölkə. – Azərbaycan himninin müəlliflərindən biri // Azərbaycan. – 2002.- 28 may.- s.8.
• Rzayeva M. Əhməd Cavadın haqqını tanıyan Türkiyə oldu // Şərq.- 2006.- 28 fevr.- s.6.
• Mustafayeva G. Müstəqil Azərbaycan respublikasının Əhməd Cavad yaradıcılığında rolu // Ədalət.- 2006.- 10 mart.- s.7.
• Qusarda ilk dünyəvi məktəbi Əhməd Cavad təşkil edib: (Qabaqcıl maarif xadimi, müharibə və əmək veteranı Sabir Piroğlanovun Əhməd Cavad haqqında xatirələri) // Azərbaycan. – 2005.- 28 may.- s.16.
• Гурбанов Ш. Я певец свободы!: Ахмед Джавад-100//Баку.-1993.-6 марта.-С.2.
• Саледдин А. Свет очей моих-Азербайджан!: К 100 летию со дня рождения Ахмеда Джавада//Литературный Азербайджан.-1992.-№ 4.-С.3–8.
• Afina Məmmədli Əflatun qızı."Əhməd Cavad və Türkiyə" kitabı / 2010. Elm və Təhsil. Bakı. 160 s.

Mənbə

• Cavad Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı: "Şərq-Qərb" Nəşriyyat evi. 2005. səh. 296. ISBN 9952418245.

Xarici keçidlər

• Dahilərdən seçmələr — "Mən çeynənən bir ölkənin, haqq bağıran səsiyəm" — Əhməd Cavad
• Əhməd Cavad xatirələrin dili ilə — Bir şeirin tarixçəsi… — II Hissə