Dünya iqtisadiyyatı

Dünya iqtisadiyyatıbeynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemi vasitəsilə beynəlxalq əmək bölgüsünün əsasında dünya ölkələrinin milli iqtisadiyyatlarını birləşdirən çoxmərhələli qlobal təsərrüfatçılıq sistemidir. Dünya miqyasında məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı nəticəsində insan fəaliyyəti ölkədaxili çərçivədən ölkələrdaxili çərçivəsinə keçir, bütün ölkələri bütöv bir halda əhatə etməyə başlayır. Belə olan halda insanlar arasında meydana çıxan siyasi, iqtisadi, mədəni və s. əlaqələr, dövlətlər və regionlar arasında meydana çıxan yeni münasibətlərlə zənginləşir. Nəticədə insan fəaliyyəti mürəkkəbləşir, qarşılıqlı ziddiyyətlərlə zəngin olur. Bu ziddiyyətlərin həll edilməsi yolu isə bir ölkə daxilində baş verən ictimai istehsaldan yox, bütün planeti əhatə edən dünya istehsalından — beynəlxalq iqtisadiyyatdan keçir.[1]

Ölkə və dünya iqtisadiyyatlarının fərqləndirici cəhətləri
Ölkə (bir dövlətin) iqtisadiyyatı Dünya iqtisadiyyatı
Sərhədlə məhdudlaşır Bütün dünyanı əhatə edir
Ölkədaxili iqtisadi rayonların iqtisadiyyatının cəmidir Dövlətlərin iqtisadiyyatının cəmidir
Dövlətin və dövlət strukturlarının fəaliyyətindən asılıdır Dünyanın aparıcı ölkələrinin və dünya əhatəli strukturların fəaliyyətnidən asılıdır
Fərdi, xüsusi və ümumi əmək bölgüsü inkişaf etdikcə inkişaf edir Beynəlxalq əmək bölgüsü inkişaf etdikcə inkişaf edir
Beynəlxalq vəziyyətin güclü təsiri yoxdur Beynəlxalq vəziyyətin güclü təsiri var
Daxili bazarın qanunauyğunluqlarına görə inkişaf Dünya bazarının qanunauyğunluqlarına görə inkişaf
Bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarından kənarlaşa bilər Bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarına maksimum tabe olur
Qarşılıqlı ziddiyyətlər çox da güclü deyil Qarşılıqlı ziddiyyətlər çox güclüdür
Qarşılıqlı əlaqələr sadədir, tez həll olunandır Qarşılıqlı əlaqələr çox mürəkkəbdir. Çətin həll olunandır
İnkişafa əsasən bir dövlətin siyasətindən asılıdır İnkişafı bütün dövlətlərin siyasətindən asılıdır
Ölkə (bir dövlətin) iqtisadiyyatıdır Dünya iqtisadiyyatı-bütün ölkələrin iqtisadiyyatıdır
Əsasən bir dövlətin maraqlarına xidmət edir Bütün dünyanın maraqlarına xidmət edir
Bir ölkədə yaşayanların tələbatlarının ödənilməsi qayğısına qalır Dünya əhalisinin tələbatlarının ödənilməsi qayğısına qalmağa meyillidir
Lokal problemlərin həlli yollarını axtarır Qlobal problemlərin həlli yollarını axtarır
Zəif, epizodik, dinamik inkişafa malikdir Güclü daimi dinamik inkişafa malikdir
Əsasən ölkə ticarətinin təsiri altındadir Dünya ticarətinin təsiri altındadır
Əsasını maddi və mənəvi milli istehsal, onun bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı təşkil edir Əsasını maddi və mənəvi varlığın beynəlxalq istehsalı, onun bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı təşkil edir
Lokal təfəkkürlər üzərində qurulur Qlobal təfəkkürlər üzərində qurulur
Məhsuldar qüvvələri bir ölkə daxilində formalaşdırır və inkişaf etdirir Planetar səviyyədə məhsuldar qüvvələri formalaşdırır və inkişaf etdirir

Dünya iqtisadiyyatının inkişaf mərhələləri

redaktə

Dünya iqtisadiyyatının inkişafında bir neçə nəsil keçmişdir

İstehsaldan əvvəlki istehsal mərhələsi — XVII əsrin sonları dünya iqtisadiyyatı, sənayedən əvvəlki istehsal mərhələsində beynəlxalq ticarətin meydana çıxması ilə meydana gəldi və XVII əsrin sonlarına qədər formalaşdı[2][3].

XVIII əsrin əvvəlləri — XIX əsrin ortaları Artan kütləsi mütəmadi olaraq ölkələr arasında mübadilə olunan malların istehsalının daha da inkişafı ilə xarakterizə olunur; xarici ticarətin milli iqtisadiyyatın bir hissəsinə çevrilməsi; dünya bazarının yaranması — kapitalizmin ən yüksək nailiyyəti[4].

XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlləri məhz bu dövrdə genişmiqyaslı maşın istehsalına əsaslanan dünya iqtisadi sisteminin formalaşması başa çatdı.

20-ci illərin sonları — XX əsrin 80-ci illərinin ortaları. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra dünya iqtisadiyyatı sistemində müstəmləkə sisteminin süqutu ilə bitən keyfiyyət dəyişiklikləri prosesi başladı. Dünya iqtisadiyyatı iki əsas sistemə bölündü — sosialist və kapitalist və özlərini xarici iqtisadi asılılıqdan qurtaran bir çox müstəmləkə ölkəsi ilə tamamlandı. Bu dövrdə bazar iqtisadiyyatı sosial idarəetmə istiqamətində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Bazar alətləri makro səviyyədə dövlət tənzimləməsi ilə daha sıx birləşməyə başladı. Məhsuldar qüvvələrin və iqtisadi münasibətlərin inkişafı ilə qarışıq iqtisadiyyat quruldu. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında dünya iqtisadiyyatının bazar sistemi. 30-dan çox sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkə daxil olmaqla 160-dan çox ölkə təşkil etmişdir.

80-ci illərin sonları — XX əsrin 90-cı illərinin əvvəlləri. Bu mərhələnin fərqli bir xüsusiyyəti istehsaldakı inteqrasiya proseslərinin böyüməsi, müxtəlif ölkələrdə mal və komponent istehsalı ilə əlaqəli təşkilati və iqtisadi formalarının inkişafıdır. XX əsrin 90-cı illərində dünya iqtisadiyyatının formalaşması haqqında. Şərqi Avropa ölkələrinin əksəriyyətinin sosialist iqtisadi sistemdən təcrid olunması, Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasının — Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasının ləğvi və SSRİ-nin dağılması, yeni müstəqil dövlətlərin yaranmasından təsirləndi.

Ölkə qrupu üzrə dünya iqtisadiyyatı

redaktə
Beynəlxalq Valyuta Fondunun təyin etdiyi ayrı-ayrı ölkələrlə ölkələrin qrupları.[5] G-20 əsas iqtisadiyyat qrupuna daxil olan ölkələr qalın mətnlə göstərilib.
2020-ci ilədək pik səviyyəsində ÜDM-ə (nominal) görə ölkələrin milyonlarla ABŞ dolları ilə qruplaşmalarının siyahısı[6] ÜDM-ə (PPP) görə 2020-ci ildə milyonlarla ABŞ Dolları ilə ölkə qruplarının siyahısı[6]
Ölkələr qrupu ÜDM (nominal) Pik il Ölkələrin sayı G20 iqtisadiyyatının üzvləri və / və ya ən geniş qrup (qarşılıqlı daxil olmaqla)
Dünya 90,519,608 2020 194
Əsas iqtisadiyyat üzrə inkişaf etmiş ölkələr (G7) 41,031,337 2020 7   Kanada
  Fransa
  Almaniya
  İtaliya
  Yaponiya
{{ {{{1}}}
alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}}
  ABŞ

Asiyada yeni və inkişaf etməkdə olan ölkələr 21,955,580 2020 30   ÇXR
  Hindistan
  İndoneziya
  Malayziya
  Filippin
  Tailand
Digər inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar

(G7 istisna olmaqla inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar)

12,423,442 2020 32   Avstraliya
  Cənubi Koreya
  Niderland
  İspaniya
  İsveçrə
  Çin Respublikası
Latın Amerikası və Karib dənizi 6,023,170 2013 33   Argentina
  Braziliya
  Kolumbiya
  Meksika
  Venesuela
Yeni və inkişaf etməkdə olan Avropa 4,573,336 2013 16   Polşa
  Rusiya
  Türkiyə
Orta Şərq və Mərkəzi Asiya 3,936,209 2020 31   Misir
  İran
  Pakistan
  Səudiyyə Ərəbistanı
  BƏƏ
Səhra altı Afrika 1,808,531 2020 45 Şablon:NGR
  CAR
Ölkələr qrupu ÜDM (nominal) Pik il Ölkələrin sayı G20 iqtisadiyyatının üzvləri və / və ya ən geniş qrup (qarşılıqlı daxil olmaqla)
Dünya 142,005,647 2019 194
Asiyada yeni və inkişaf etməkdə olan ölkələr 49,253,893 2020 30   ÇXR
  Hindistan
  İndoneziya
  Malayziya
  Filippin
  Tailand
Əsas iqtisadiyyat üzrə inkişaf etmiş ölkələr (G7) 42,166,597 2019 7   Kanada
  Fransa
  Almaniya
  İtaliya
  Yaponiya
{{ {{{1}}}
alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}}
  ABŞ

Digər inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar

(G7 istisna olmaqla inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar)

15,111,357 2019 32   Avstraliya
  Cənubi Koreya
  Niderland
  Sinqapur
  İspaniya
  Çin Respublikası
Orta Şərq və Mərkəzi Asiya 11,459,098 2019 31   Misir
  İran
  Pakistan
  Səudiyyə Ərəbistanı
  BƏƏ
Latın Amerikası və Karib dənizi 10,289,238 2019 33   Argentina
  Braziliya
  Kolumbiya
  Meksika
  Venesuela
Yeni və inkişaf etməkdə olan Avropa 10,128,953 2019 16   Polşa
  Rusiya
  Türkiyə
Səhra altı Afrika 4,401,081 2019 45 Şablon:NGR
  CAR

ÜDM və qlobal iqtisadi artımdakı paya görə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatlarının hazırkı Dünya İqtisadi Cədvəli

redaktə
ÜDM-ə görə ən böyük 25 iqtisadiyyat (nominal), 2019-cu ilədək ÜDM-ə görə ən böyük iqtisadiyyat (PPP). G-20 əsas iqtisadiyyatlarının üzvləri qalın mətnlədir.
25 ən böyük iqtisadiyyatın siyahısı

2020-ci ilədək ən yüksək səviyyəsində ÜDM ilə (nominal) milyonlarla ABŞ dolları[7]

25 ən böyük iqtisadiyyatın siyahısı

ÜDM (PPP) ilə 2020-ci ilədək ən yüksək səviyyəsində milyonlarla ABŞ dolları

Ən yüksək 25 iqtisadiyyatın siyahısı

2020-ci ilədək adambaşına ÜDM (nominal) ən yüksək səviyyəsində ABŞ dollarında

Ən yüksək 25 iqtisadiyyatın siyahısı

2020-ci ilədək adambaşına ÜDM (nominal) ən yüksək səviyyəsində ABŞ dollarında

Sıra Ölkə Dəyər
(USD$)
Pik ili
World 90,519,608 2020
1   ABŞ 21,427,675 2019
  Avropa İttifaqı 19,226,235 2008
2   ÇXR 15,269,942 2020
3   Yaponiya 6,203,212 2012
4   Almaniya 3,982,235 2020
5   Hindistan 3,202,183 2020
6 {{ {{{1}}} alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}}||3,085,300||2007

7   Fransa 2,929,983 2008
8   Braziliya 2,613,979 2011
9   İtaliya 2,400,232 2008
10   Rusiya 2,292,464 2013
11   Kanada 1,846,595 2013
12   Cənubi Koreya 1,720,489 2018
13   İspaniya 1,641,514 2008
14   Avstraliya 1,569,104 2012
15   Meksika 1,322,489 2020
16   İndoneziya 1,204,830 2020
17   Niderland 951,766 2008
18   Türkiyə 950,328 2013
19   Səudiyyə Ərəbistanı 786,522 2018
20   İsveçrə 749,424 2020
21   Argentina 642,928 2017
22   Polşa 606,730 2020
23   Çin Respublikası 603,031 2020
24   İsveç 584,638 2013
25   İran 577,214 2011
Sıra Ölkə Dəyər
(USD$)
Pik ili
World 142,005,647 2019
1   ÇXR 27,804,953 2020
  Avropa İttifaqı 22,825,236 2019
2   ABŞ 21,427,675 2019
3   Hindistan 11,321,280 2020
4   Yaponiya 5,711,929 2019
5   Almaniya 4,443,569 2019
6   Rusiya 4,389,960 2019
7   İndoneziya 3,778,134 2020
8   Braziliya 3,480,546 2019
9 {{ {{{1}}} alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}}||3,162,408||2019

10   Fransa 3,061,815 2019
11   Meksika 2,616,289 2019
12   İtaliya 2,454,809 2019
13   Türkiyə 2,361,778 2019
14   Cənubi Koreya 2,320,498 2019
15   İspaniya 1,923,646 2019
16   Kanada 1,904,393 2019
17   Səudiyyə Ərəbistanı 1,900,894 2019
18   İran 1,637,215 2017
19   Misir 1,427,432 2020
20   Tailand 1,377,535 2019
21   Avstraliya 1,362,073 2019
22   Çin Respublikası 1,339,812 2019
23   Polşa 1,287,275 2019
24 Şablon:NGR 1,215,389 2019
25   Pakistan 1,201,629 2019
Sıra Ölkə Dəyər
(USD$)
Pik ili
1   Lüksemburq 120,449 2014
2   Norveç 102,577 2013
3   Qətər 101,933 2012
4   İsveçrə 88,903 2011
5   Makao 86,998 2014
6   İrlandiya 80,265 2020
7   San-Marino 79,110 2008
8   İslandiya 74,515 2018
9   Avstraliya 68,436 2012
10   ABŞ 67,427 2020
11   Sinqapur 64,829 2020
12   Danimarka 64,531 2008
13   İsveç 60,616 2013
14   Niderland 58,015 2008
15   Finlandiya 53,744 2008
16   Kanada 52,744 2012
17   Avstriya 51,914 2008
18   Honkonq 50,460 2020
19 {{ {{{1}}} alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}}||50,316||2007

20   Belçika 48,814 2008
21   Yaponiya 48,633 2012
22   Almaniya 48,036 2014
23 Şablon:BRU 47,772 2012
24   Fransa 47,155 2008
25 Şablon:KUW 45,726 2012
Sıra Ölkə Dəyər
(USD$)
Pik ili
1   Qətər 146,982 2012
2   Makao 133,021 2013
3   Lüksemburq 112,045 2020
4   Sinqapur 105,689 2020
5   BƏƏ 92,037 2004
6   İrlandiya 86,988 2020
7 Şablon:BRU 85,011 2020
8   Norveç 79,638 2020
9   San-Marino 74,664 2008
10 Şablon:KUW 71,036 2013
11   İsveçrə 67,558 2020
12   ABŞ 67,427 2020
13   Honkonq 66,528 2020
14   Niderland 60,299 2020
15   Çin Respublikası 57,214 2020
16   İslandiya 56,974 2020
17   Səudiyyə Ərəbistanı 56,912 2020
18   İsveç 55,989 2020
19   Danimarka 55,675 2020
20   Almaniya 55,306 2020
21   Avstriya 55,172 2020
22   Avstraliya 54,799 2020
23   Kanada 52,144 2020
24   Bəhreyn 51,991 2020
25   Belçika 50,905 2020

İstinadlar

redaktə
  1. "Aqil Əliyev, Arif Şəkərəliyev, İdris Dadaşov, Dünya İqtisadiyyatı; Müasir Dövrün Problemləri, səh.12, Bakı 2013" (PDF). 2021-03-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-08-12.
  2. "World Population: 2020 Overview". 2021-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-01.
  3. "2020 World Population Data Sheet". 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-01.
  4. "Gross domestic product, current prices & Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) valuation of country GDP". World Economic Outlook Database, October 2015. International Monetary Fund. October 2015. 2015-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-15.
  5. [1] Arxiv surəti 10 oktyabr 2018 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2018-10-10 at the Wayback Machine IMF GDP 2018 Data (October 2019)
  6. 1 2 "Gross domestic product". IMF World Economic Outlook. October 2019. İstifadə tarixi: 16 May 2020.
  7. [2] IMF GDP (Nominal) Data (October 2019)

Ədəbiyyat

redaktə
  • Мировая экономика. Экономика зар. стран: Уч-к/Под ред В. П. Колесова — М.:Флинта, 2000.
  • Международные экономические отношения: Уч-к/В. И. Троненк — К.:КиМУ, 2004.
  • Мировое хозяйство и экономика стран мира : учеб. пособие для студентов, обучающихся по специальностям "Финансы и кредит", "Бухгалтерский учёт, анализ и аудит", "Мировая экономика" / В. П. Воронин, Г. В. Кандакова, И. М. Подмолодина; под ред. В. П. Воронина. — Москва : Финансы и статистика, 2007. — 237 с. : ил.,табл.; 21 см. ISBN 5–279–03150-X
  • Транспорт в мировом хозяйстве : [транспорт как ведущая отрасль производственной инфраструктуры мирового хозяйства : транспортная инфраструктура и её роль в развитии мирового хозяйства] / Е. Г. Ефимова. — Москва : Анкил, 2007. — 350, [1] с. : табл.; 21 см. ISBN 978-5-86476-259-2
  • Международная экономическая интеграция в мировом хозяйстве [Текст] : учебное пособие для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению "Экономика" и экономическим специальностям / Л. В. Шкваря. — Москва : ИНФРА-М, 2011. — 313, [1] с. : ил., табл.; 22 см. — (Высшее образование). ISBN 978-5-16-004166-7
  • Интеграция России в мировое хозяйство и её экономическая безопасность : монография / С. И. Горбань. — Москва : ЮНИТИ : Закон и право, 2008. — 350, [1] с.; 21 см. ISBN 978-5-238-01539-2
  • Мироненко, Николай Семенович. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда : учеб. пособие для студентов вузов, обучающихся по специальности 020401 (012500) География и по направлению 020400 (510800) География / Н. С. Мироненко. — Москва : Аспект Пресс, 2006. — 238, [1] с. : ил., табл.; 22 см.