Dil inkişafı
Dil inkişafı — insanların dil qabiliyyətlərini və bacarıqlarını qazanma, inkişaf etdirmə və təkmilləşdirmə prosesi. Bu proses uşaqlıq dövründən başlayır və ömrün müxtəlif mərhələlərində davam edir. Dil inkişafı müxtəlif komponentləri, o cümlədən dinləmə, danışma, oxuma və yazma bacarıqları, habelə qrammatika, leksika və ünsiyyət strategiyalarını öyrənməyi əhatə edir. Bu inkişaf həm təbii yolla, həm də şüurlu öyrənmə vasitəsilə baş verir.[1]
.png)
Dil İnkişafının Mərhələləri
redaktəDil inkişafı uşaqların doğuşdan etibarən mərhələli şəkildə dil bacarıqlarını əldə etməsini ifadə edir.
Körpəlik dövrü (0–12 ay)
redaktəİlk aylarda körpələr əsasən səslərə və insan nitqinə reaksiya verir. 6–8 ayda körpələr "cəfəngiyat mərhələsi"nə (babbling) keçirlər. Bu dövrdə "ba", "da" kimi təsadüfi səslər çıxarırlar və səsləri təkrar edirlər. 9–12 ay arası körpələr artıq səsləri müəyyən mənalı sözlərlə əlaqələndirməyə başlayırlar və ilk sözlərini deyə bilirlər.[2]
Erkən uşaqlıq dövrü (12–24 ay)
redaktəBu dövrdə uşaqlar daha çox söz öyrənir və sadə cümlələr qurmağa başlayırlar. Təxminən 18 ayda uşaq 50-yə qədər söz öyrənmiş olur və onları ünsiyyət məqsədilə istifadə edir. 2 yaşında uşaqlar iki sözlü cümlələr qurur ("mama gəldi", "top at").
Məktəbəqədər dövr (2–5 yaş)
redaktəUşaqlar artıq daha uzun və daha mürəkkəb cümlələr qurmağa başlayır. Onlar qrammatik qaydaları intuitiv olaraq öyrənir və cümlə quruluşlarını inkişaf etdirir. Bu dövrdə uşaqlar lüğət bazalarını sürətlə genişləndirir və hekayələr danışmağa başlayırlar. Sual vermə və təkzib formalarını mənimsəyirlər (məsələn, "niyə?", "harada?").
Məktəb dövrü (6–12 yaş)
redaktəMəktəb dövründə uşaqların dili daha da inkişaf edir. Onlar daha mürəkkəb qrammatik strukturları mənimsəyir və mücərrəd anlayışları ifadə edə bilirlər. Yazı və oxu bacarıqları təkmilləşir. Uşaqlar hekayə yazmağı və mətnləri başa düşməyi öyrənir. Onlar sosial dillə bağlı qaydaları mənimsəyir, müxtəlif sosial kontekstlərdə necə danışmaq lazım olduğunu öyrənirlər.
Gənclik dövrü və yetkinlik
redaktəYeniyetməlikdə və gənclik dövründə dilin inkişafı daha çox yazılı və mücərrəd dillə bağlı bacarıqların təkmilləşdirilməsi istiqamətində gedir. Dilin sosial aspektləri, məsələn, sarkazm, yumor və ironiyanı anlama qabiliyyəti inkişaf edir. Yetkin yaşda insanlar artıq dili funksional olaraq mükəmməl şəkildə istifadə edə bilir, lakin yeni anlayışlar öyrənmək üçün dil biliklərini genişləndirməkdə davam edirlər.
Dil İnkişafını Təsir Edən Amillər
redaktəDil inkişafı müxtəlif daxili və xarici amillərin təsiri altında baş verir.[3]
Bioloji amillər
redaktəDil inkişafı üçün uşağın zehni və fiziki sağlamlığı vacibdir. Beynin dil mərkəzlərinin düzgün inkişafı dilin təbii mənimsənilməsini təmin edir. Genetik faktorlar və anadangəlmə dil qabiliyyəti də dilin sürətli mənimsənilməsində böyük rol oynayır.
Ətraf mühitin təsiri
redaktəUşaqların ətrafında onlara çoxlu dil stimulu verən bir mühitin olması dil inkişafını sürətləndirir. Valideynlər və yaxınları ilə sıx ünsiyyət və yaşıdlarla oyunlar dilin öyrənilməsinə kömək edir. Tez-tez danışan və uşağa oxuyan valideynlər və ya böyüklər uşağın dilini daha sürətli və zəngin şəkildə inkişaf etdirir.
Təhsil və təlim
redaktəMəktəbəqədər və məktəb təhsili zamanı uşaqlar strukturlaşdırılmış tədris vasitəsilə dil bacarıqlarını inkişaf etdirirlər. Müəllimlərin düzgün yanaşmaları və dil tədris metodları dil inkişafının keyfiyyətini və sürətini təsir edir.
Sosial və mədəni faktorlar
redaktəFərqli dillərin və ya dialektlərin danışıldığı mühitdə böyüyən uşaqlar müxtəlif dillərə qarşı həssas ola bilər və çoxdilli inkişaf göstərə bilərlər. Mədəniyyətin təsiri ilə dilin bəzi aspektləri və ya söz ehtiyatı müəyyən dəyərlərə və adət-ənənələrə uyğun şəkildə inkişaf edir.
Texnologiyanın təsiri
redaktəRəqəmsal texnologiyaların və media məzmunlarının inkişafı uşaqların dil öyrənmə və inkişaf etmə üsullarına yeni bir ölçü gətirir. Videolar, interaktiv oyunlar və tədris proqramları dilin inkişafına təsir edə bilər.[4]
Dil İnkişafının Əhəmiyyəti
redaktəÜnsiyyət bacarıqlarının inkişafı
redaktəDil insanlara sosial və şəxsi ünsiyyət qurmaq imkanı verir. Uşaq yaşlarında düzgün dil inkişafı uşağın gələcək sosial və akademik uğurlarına mühüm təsir edir.[5]
İntellektual inkişaf
redaktəDil, düşünmə və problem həll etmə bacarıqlarını da inkişaf etdirir. Uşaqlar dil vasitəsilə dünyanı dərk edir, fikirlərini formalaşdırır və anlayışlarını genişləndirirlər.
Təhsil və karyera
redaktəDili yaxşı mənimsəmiş şəxslər təhsil həyatında və karyerada daha uğurlu olur. Dil bacarıqları akademik və peşə sahələrində irəliləyiş üçün vacib şərtlərdən biridir.
İctimai əlaqələr və mədəniyyət
redaktəDil fərdlərə bir cəmiyyətin üzvü olmağı, mədəniyyətlərini ifadə etməyi və başqaları ilə əlaqələr qurmağı təmin edir. Uşaqlar dil vasitəsilə öz kimliklərini və mədəni dəyərlərini öyrənir və ötürürlər. Dil inkişafı insan həyatının mühüm hissəsidir və uşaqlıq dövründən başlayaraq davam edir. Bu proses insanın zehni, sosial və emosional inkişafı ilə sıx bağlıdır. Dil inkişafı düzgün təlim və dəstəklə sürətli və effektiv şəkildə baş verə bilər.
İstinadlar
redaktə- ↑ Graven SN, Browne JV. "Döldə və körpədə eşitmə inkişafı". Yenidoğulmuş və Körpə Bakım Baxışları. 8 (4). Dekabr 2008: 187–193. doi:10.1053/j.nainr.2008.10.010.
- ↑ Guess D. "Reseptiv dilin və məhsuldar nitqin funksional təhlili: cəm morfeminin mənimsənilməsi". Journal of Applied Behavior Analysis. 2 (1). 1969: 55–64. doi:10.1901/jaba.1969.2-55. PMC 1311037. PMID 16795203.
- ↑ Kennison SM. Dil inkişafına giriş. Los Angeles, CA: Sage. 2013. ISBN 9781412996068.
- ↑ Najar, Anis; Bonnet, Emmanuelle; Bahrami, Bahador; Palminteri, Stefano. "Başqalarının hərəkətləri sosial gücləndirmə öyrənmə kontekstində təqlid etmək üçün psevdo-mükafat kimi çıxış edir". PLOS Biologiya. 18 (12). 2020: e3001028. doi:10.1371/journal.pbio.3001028. PMC 7723279 (#bad_pmc). PMID 33290387 (#bad_pmid).
- ↑ Flevaris T. "Dilçilikdə Nativizm: Empirik və nəzəri məsələlər". 2015.