Təkamül linqvistikası
Təkamül linqvistikası — dilin bioloji və mədəni təkamülü ilə məşğul olan bir dilçilik sahəsi. Bu sahə, insanların danışıq qabiliyyətinin və dilin necə yarandığını, necə inkişaf etdiyini və zamanla necə təkamül etdiyini öyrənir. Təkamül linqvistikası həm insan beyninin, həm də cəmiyyətlərin dilin inkişafına necə təsir etdiyini tədqiq edir və dilin təkamül prosesini digər bioloji funksiyalarla müqayisə edir.[1][2]
.png)
Təkamül linqvistikasının əsas cəhətləri
redaktəDil Bacarığının Təkamülü
redaktəTəkamül linqvistikası insanların dil bacarığının necə inkişaf etdiyini araşdırır. Bu sahədə çalışan alimlər insan beyninin dil üçün xüsusi qabiliyyətlər yaratdığını və bu qabiliyyətlərin təbii seçmə yolu ilə təkamül etdiyini iddia edirlər. Beynin dilə xüsusi sahələr ayırdığı və bu sahələrin təkamül zamanı daha mürəkkəb və spesifik hala gəldiyi düşünülür.[3]
Dil və Biologiya
redaktəTəkamül linqvistikasında dilin bioloji bir xüsusiyyət kimi necə inkişaf etdiyi mühüm bir mövzudur. Bu nəzəriyyələrə əsasən, insanlar müəyyən bir genetik təchizatla dünyaya gəlirlər və bu genetik təchizat dilin öyrənilməsi və istifadəsi üçün uyğun bir mexanizm yaradır. İnsan beyni dil öyrənmə qabiliyyətinə malikdir və bu qabiliyyət digər canlılardan fərqli olaraq spesifik təkamül prosesləri nəticəsində formalaşıb.[4]
Dil və Genlər
redaktəTəkamül linqvistikası, xüsusilə **FOXP2 geni** kimi müəyyən genlərin dil qabiliyyəti ilə əlaqəsini araşdırır. Bu genin insanlarda dil və ünsiyyət bacarıqlarına təsir etdiyi düşünülür. FOXP2 geninin mutasiyası, bəzi insanların dil öyrənməkdə və ünsiyyət qurmaqda çətinlik yaşamasına səbəb ola bilər, bu da dil qabiliyyətinin genetik əsaslarını göstərir.[5]
Primitiv Dil Sistemləri
redaktəTəkamül linqvistikası insan dilinin erkən formalarını öyrənir. Bu sahədə tədqiqatçılar insanların təqribən 100–200 min il əvvəl primitiv ünsiyyət sistemlərindən daha mürəkkəb dillərə keçdiklərini düşünürlər. Bu proses zamanı jestlər, səslər və digər ünsiyyət vasitələri tədricən mürəkkəb dillərə çevrilib.[6]
Homo Sapiens və Dilin Təkamülü
redaktəİnsan dilinin digər hominidlərdən (məsələn, neandertallar və Homo erectus) fərqli olaraq necə inkişaf etdiyi də təkamül linqvistikasının maraq dairəsindədir. Homo sapiens-in dil qabiliyyətinin digər hominidlərə nisbətən daha mürəkkəb və effektiv olduğu düşünülür. Təkamül linqvistikası dilin insanın beyin strukturlarının və səs aparatının təkamülü ilə birlikdə necə formalaşdığını araşdırır.
Dilin Sosial Funksiyası
redaktəTəkamül linqvistikasına görə, dilin təkamülü təkcə bioloji deyil, həm də sosial bir prosesdir. Cəmiyyətlərin inkişafı ilə dil daha mürəkkəb hala gəlib və sosial strukturların qurulmasında vacib rol oynayıb. Ünsiyyət üçün mürəkkəb dillərin yaradılması, qrupların və icmaların formalaşması üçün mühüm bir addım olub.[7]
Təkamül linqvistikasının əsas prinsipləri
redaktəDil Doğma Bacarıqdır
redaktəTəkamül linqvistikası, dilin insanlarda anadangəlmə bir bacarıq olduğunu vurğulayır. Bu yanaşmaya görə, insanlar xüsusi olaraq dil üçün uyğun təkamül ediblər. Beyin, səsləri tanımaq, dilin strukturlarını öyrənmək və qrammatik qaydaları istifadə etmək üçün xüsusi olaraq formalaşıb.[8]
Bioloji və Mədəni Faktorlar
redaktəDilin təkamülündə həm bioloji, həm də mədəni amillər birgə rol oynayır. Bioloji təkamül insanın dil bacarıqlarını təmin edir, lakin dilin mədəni aspektləri onun sosial və qrup içi münasibətlərdə necə istifadə olunduğunu formalaşdırır.
Rekursivlik
redaktəDilin əsas təkamül cəhətlərindən biri onun rekursiv təbiətidir. Rekursivlik, yəni bir cümlə daxilində digər cümlələrin yerləşdirilməsi qabiliyyəti, dilin mürəkkəbliyini artırıb. Bu, insan dilini digər canlıların ünsiyyət sistemlərindən ayıran əsas fərqlərdən biridir.
Universal Qrammatika
redaktəTəkamül linqvistikası Noam Xomskiyonin irəli sürdüyü universal qrammatika nəzəriyyəsi ilə də sıx bağlıdır. Bu nəzəriyyəyə görə, insan beynində bütün dillərə uyğun olan universal qrammatik strukturlar var və bu qrammatik qaydalar bioloji təkamül nəticəsində formalaşıb.[9]
Təkamül linqvistikasının tədqiqat metodları
redaktəPaleontoloji Araşdırmalar
redaktəTəkamül linqvistikasında insan fosilləri və qədim qalıqlar üzərində aparılan tədqiqatlar dilin fiziki strukturlarının necə təkamül etdiyini anlamağa kömək edir. Bu tədqiqatlar insan səs aparatının və beyin quruluşlarının dəyişikliklərini analiz edərək dilin bioloji əsası haqqında məlumat verir.[10]
Primat Araşdırmaları
redaktəAlimlər primatların (meymunlar, şimpanzelər və digər primatlar) ünsiyyət sistemlərini öyrənərək insan dilinin necə inkişaf etdiyini başa düşməyə çalışırlar. İnsan və primat ünsiyyət sistemləri arasındakı oxşarlıqlar və fərqlər dilin təkamül tarixini anlamağa yardım edir.[11]
Genetik Tədqiqatlar
redaktəGenetik tədqiqatlar insanın dil qabiliyyəti ilə bağlı olan genləri müəyyən etmək üçün aparılır. FOXP2 kimi genlərin dilin inkişafında oynadığı rol bu sahənin əsas tədqiqat istiqamətlərindən biridir.[12]
Təkamül linqvistikasının əhəmiyyəti
redaktəİnsan Düşüncəsinin Təkamülü
redaktəDilin təkamülünü araşdırmaq insan beyninin və düşüncə sisteminin necə inkişaf etdiyini anlamağa kömək edir. Dil təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də insanın düşüncəsini formalaşdırır.
Dilin Bioloji Əsasları
redaktəTəkamül linqvistikası dilin bioloji əsaslarını araşdıraraq, dil qabiliyyətinin genetik və neyroloji təməllərini anlamağa çalışır. Bu, dilin insan növü üçün nə qədər spesifik və vacib olduğunu göstərir.
Dilin Sosial İnkişafı
redaktəBu sahə, dilin təkcə fərdi inkişaf prosesində deyil, həm də insan cəmiyyətlərində necə sosiallaşdığını izah edir. İnsanların kompleks sosial sistemlər yaratması və bu sistemlərdə dili istifadə etməsi təkamül prosesinin mədəni tərəfini göstərir. Dilin insanın təkamül prosesində necə formalaşdığını və necə inkişaf etdiyini izah etməyə çalışan bir elmi sahədir. Bioloji, genetik və sosial tədqiqatlar dilin təkamülü haqqında geniş məlumat verir və insan beyninin dilə uyğun təkamül keçirdiyini göstərir. Dilin yaranma və inkişaf prosesi insan cəmiyyətlərinin təkamülü ilə sıx bağlıdır və bu sahə bu əlaqəni dərin şəkildə araşdırır.[13][14]
İstinadlar
redaktə- ↑ Qonte, Natali. "Təkamül dilçiliyində seleksiyaçı yanaşmalar: epistemoloji təhlil". Elm Fəlsəfəsində Beynəlxalq Tədqiqatlar. 26 (1). 2012: 67–95. doi:10.1080/02698595.2012.653114. hdl:10451/45246.
- ↑ McMahon, April; McMahon, Robert. Evolutionary Linguistics. Kembric Universiteti nəşriyyatı. 2012. ISBN 978-0521891394.
- ↑ Kroft, Uiliam. "Təkamül Dilçilik". Antropologiyanın İllik İcmalı. 37. Oktyabr 2008: 219–234. doi:10.1146/annurev.anthro.37.081407.085156.
- ↑ Kroft, Uilliam. "Tarixi və intellektual kontekstində funksional-tipoloji nəzəriyyə". STUF - Dil Tipologiyası və Universalları. 46 (1–4). 1993: 15–26. doi:10.1524/stuf.1993.46.14.15.
- ↑ Gibson, Kathleen R.; Tallerman, Maggie, redaktorlar Oksford Dil Təkamülü Kitabı. Oksford Universiteti Nəşriyyatı. 2011. ISBN 9780199541119.
- ↑ Pinker, Steven. Dil instinkti: Ağıl dili necə yaradır (PDF). Pinqvin kitabları. 1994. ISBN 9780140175295. 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-03-03.
- ↑ Bervik, Robert C.; Chomsky, Noam. Niyə Yalnız Biz: Dil və Təkamül. MIT Nəşriyyatı. 2015. ISBN 9780262034241.
- ↑ Anderson, Stiven R.; Yüngül ayaq, David W. Dil orqanı: Koqnitiv psixologiya kimi dilçilik. Kembric Universiteti Nəşriyyatı. 2003. ISBN 9780521007832.
- ↑ Xomskiy, Noam. Minimalist Proqram. 20-ci Yubiley Nəşri. MIT Nəşriyyatı. 2015. ISBN 978-0-262-52734-7.
- ↑ Bybee, Coan L.; Bekner, Clay. Usage-Based theory // Heine, Bernd; Narrog, Heiko (redaktorlar ). Oksford Linqvistik Təhlil Kitabı. Oksford Universiteti Nəşriyyatı. 2015. 953–980. doi:10.1093/oxfordhb/9780199544004.013.0032. ISBN 978-0199544004.
- ↑ van Driem, Corc. Dil orqanizmi: dilin təkamülünün Leiden nəzəriyyəsi // Minet, Ceyms U.; Vanq, Uilyam S.Y. (redaktorlar ). Dilin əldə edilməsi, dəyişməsi və yaranması: Təkamül dilçiliyində esselər. 2005. 331–340.
- ↑ Hung, Tzu-wei. "Dil necə inkişaf etdi? Dil paraziti mübahisəsinə dair bəzi fikirlər". Bioloji nəzəriyyə. 14 (4). 2019: 214–223. doi:10.1007/s13752-019-00321-x. İstifadə tarixi: 2020-03-02.
- ↑ Şvarz-Frizel, Monika. "Koqnitiv dilçilik nəzəriyyələrində xarici sübutların vəziyyəti haqqında". Dil Elmləri. 34 (6). 2012: 656–664. doi:10.1016/j.langsci.2012.04.007.
- ↑ Poliçak, Ceyms U. Shermer, Maykl (redaktor). Skeptik Pseudoscience Ensiklopediyası, 1-ci cild. ABC Klio. 2002. 664–667. ISBN 1-57607-653-9.