Ekslibris

Ekslibris (lat. ex libris – "kitablardan") — kitab və kitabxana sahibləri tərəfindən kitabın cildinin daxili tərəfinə yapışdırılan və ya basılan kitab nişanı, kağız etiket. Adətən təsvir lakonik və obrazlı şəkildə kitab sahibinin sənətindən, fikirlərindən ibarət olur, əlavə olaraq ad, soyad da daxil edilir.

Əl ilə çəkilmiş ornamentli XIII əsr kitab nişanı (Mənafi əl heyvan əlyazmasından)

Tarixi

Tarixdən məlum olan ilk ekslibris Qədim Misirdə III Amenhotep (e.ə. 1391 – e.ə. 1353) dövrünə aiddir.

Qədim Şumer, Assuriya və Babilistan dövrünə aid arxeoloji qazıntılar zamanı kitabxanalarda tapılmış gil lövhələr üzərində olan mixi yazılar bir sıra kitabsevərlərə məlumdur. Məlum olmuşdur ki, gil kitabların üzərinə nişan funksiyasını özündə daşıyan yazı həkk olunurdu. Assuriya hökmdarlarının kitabxanaları, şifrələnmiş mixi yazılı mətnlər və s. haqda məlumatlara "Gil kitablar" (D.Lipin, A.Belov; 1956), "Tanrılar, sərdabələr, alimlər" (K.Krem; 1960), "Gənc kitabsevərlər üçün" (A.Qluxov, İ.Lavrinoviç; 1965) adlı kitablarda rast gəlmək olar.

Əllə çəkilmiş və yaxud qravür çap üsulu ilə hazırlanmış ilkin ekslibrislərin dəqiq yaranma tarixi məlum deyil. Qərbi Avropa və Rusiya tədqiqatçılarının elmi əsərlərində hələ XV-XVI əsrlərdən başlayaraq bu janrın bir çox məşhur rəssamların yaradıcılığında geniş yayıldığı qeyd olunur. 1490-cı ildə Slovets monastırına məxsus kitabxananın əsasını qoymuş Dosifey üçün hazırlanmış hərflərdən ibarət olan nişan ən qədim rus ekslibrisi sayılır. XVI əsr sənətkarları Dürer və Holbeynin çəkdikləri nümunələri isə Avropa məkanı üçün qədim kitab nişanı hesab etmək olar. Şərq sənətkarlarının gözəl xətlərlə yazdıqları qədim əlyazmalarda vaxtaşırı əllə çəkilmiş kitab nişanlarına rast gəlinir.

Ekslibrisdə olan emblem, təsvirdə olan hər bir detal, müxtəlif yazı növləri və s. onların yarandığı dövrün incəsənəti ilə sıx bağlıdır, məhz buna görə də kitab nişanı maddi mədəniyyət tarixinin qiymətli abidələridir. Ekslibrisin hazırlandığı material, katibin istifadə etdiyi yazı materialları (qələm, kağız, mürəkkəb və s.) və yazının onlardan asılı olan texniki üsulları müəyyən dərəcədə ekslibrisin hazırlandığı dövrdə istehsalın inkişaf səviyyəsini də əks etdirir.

Hər bir tarixi dövrdə ekslibris müxtəlif forma və məzmuna malik olmuşdur. Belə ki, İntibah və barokko dövründə qəliz, müəmmalı, fikirlərlə ağırlaşdırılmış, klassisizmdə və ən əsas da ampir dövründə aydın, sakit və sərt, modernizmdə səliqəsiz.

Azərbaycanda ekslibris

Qədim dövr

Qədim əlyazmalardan XIV əsrə aid olan “Xəmsə”nin üzərindəki təsvir Azərbaycanda ən qədim kitab nişanıdır.

Bizim dövrə gəlib çatmış ən qədim Azərbaycan kitab nişanları təxminən XIII-XV əsrlərə aiddir.^[1] Marağalı sənətkarlar tərəfindən üzü köçürülmüş “Mənafi əl-Heyvan” (1297-1300-cü illər, Morqan kitabxanası, Nyu-York) kitabındakı nişan bənzərsiz sənətkarlıq nümunəsi sayıla bilər. On iki guşəli ulduz formasında olan bəzəkli xonçanın içərisində gözəl xətlə kitab sahibinin — Şəmsəddin ibn Ziyəddin Zuşəkinin adı yazılıb. Onun kim olduğu məlum olmasa da, əhəmiyyətli şəxs olduğu aydındır.^[2] [1]^{[ölü keçid]}

Daha qədim Azərbaycan kitab nişanlarının ilk variantlarını isə qiymətli daşlar və metallar, üzərindəki təsvir və yazılardan ibarət olan nümunələri hesab etmək olar. Çünki, ilk vaxtlar bu nişanlardan onun sahibləri müxtəlif məqsədlərlə yanaşı, kitabxanalarındakı kitabların onlara məxsusluğunu bildirmək üçün də istifadə etmişlər. Tarixçi, alim Ə.Nuriyev “Qafqaz Albaniyasının sənətkarlığı tarixindən” əsərində qliptikadan söz açaraq qazıntılar zamanı ərazimizdən üzəri insan və heyvan təsvirli daş nişanların tapıldığını bildirir. Qədim əlyazmaları üzərində olan şəxsi möhürlər və nişanlar da Azərbaycan ekslibris sənəti tarixini öyrənmək üçün zəngin material verir. Onların əksəriyyəti zövq oxşayan gözəl xəttatlıq nümunələrindən və naxışlardan ibarətdir. Çox vaxt möhür nişanları kitabın müəllifləri və onun üzünü köçürən xəttatlar, eləcə də kitabın sahibləri ekslibris əvəzinə işlədir, kitabların onlara məxsusluğunu təsdiqləyirdilər. Azərbaycanda şəxsi kitabxanaların yaranması və onların sayının çoxalması ilə şəxsi möhürlərin kitab nişanlarının da sayı artmışdır. Kolleksiyaçılar müxtəlif ölçülü və formalı, eləcə də göz oxşayan təsvirli möhür nişanlar sifariş etməyə başlamışlar.

Bəhmən Mirzə Qacar Şuşaya köçəndə özü ilə 95 dəvə yükü qiymətli əlyazma və kitab gətiribmiş. O, kitabsevərlər arasında ən çox kitab nişanı olan şəxsdir, onun bizim dövrə bir-birindən fərqlənən 9 kitab nişanı gəlib çatmışdır.

Qurani Kərimin 1338-ci ildə Marağada üzü köçürülmüş və hazırda Dublində Çester Bitti kolleksiyasında saxlanılan nümunəsi yüksək bədii məziyyətlərinə görə diqqət çəkir. Ustad Abdulla ibn Əhməd Marağayi onun nəsx xətlə köçürülməsində və səhifələrinin bədii tərtibatında, ən başlıcası isə kitab nişanının çəkilməsində böyük sənətkarlıq nümayiş etdirmişdir. Əlyazmanın ilk səhifəsini, orijinal biçimli-mərkəzini 6 guşəli ulduz, kənarlarını isə 12 yarpaqlı xonça təşkil edən ekslibris bəzəyir. Onun mərkəzində bəzək elementləri arası boş sahələrə ustalıqla kufi xətlə “Qarşınızdakına yaradan tərəfindən göndərilən ancaq təmiz adamlar toxuna bilər” kəlamı yerləşdirilmişdir. Şamaxılı sənətkar Əbdül Rəhman ibn Əbdül Əziz tərəfindən yazılan və bəzədilən, hazırda isə İstanbulun Evkaf muzeyində saxlanan "Səadət kimyası" kitabındakı (XIV əsr) ekslibrisin bədii həllində nəbati naxışlardan istifadə olunub. Kompozisiyanı sifarişçi şahzadə Huşəngin kufi xətlə yazılmış adı tamamlayır.

Vaxtilə Baysunqur Mirzənin kitabxanasında saxlanılan Sədinin "Gülüstan" (XV əsr, Çester Bitti kitabxanası, Dublin) əsərinin 1426-cı ildə təbrizli xəttat Əfər Təbrizi tərəfindən Heratda nəstəlik xətlə üzü köçurulmuş nüsxəsinin, Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərinin XV əsrdə üzü köçürülmüş nüsxəsinin (Frir qalereyası, Vaşinqton), Quranın XIV əsrdə Marağada yazılmış nüsxəsinin (Çester Bitti kitabxanası, Dublin) ilk səhifələrindəki sənətkarlıqla yaradılmış müxtəlif formalı nişanlar da əski numunələrdən sayılır.

Qaraqoyunlu dövlətinin qürub çağına yaxın 1465-ci ildə Bağdadda yazılmış bir əlyazmanın titul səhifəsi əllə çəkilmiş əsas ekslibrisdən başqa müxtəlif şəxsi möhürlərlə də doludur. Bu da həmin Divanın müxtəlif şəxslərə məxsusluğunu təsdiqləyir. Dəhləvinin Bəhrəm Mirzə üçün yazılmış Xəmsəsini (1530-40-cı illər) bəzəyən ekslibrisi əllə işlənmiş kitab nişanlarının forma biçim zənginliyini əyaniləşdirən nümunə hesab etmək olar. Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının (XV əsrin əvvəlləri) Təbrizdə Xəttat Əli ibn Həsən Sultani tərəfindən nəstəliq xətlə üzü köçürülmüş nümunəsinin titul vərəqini bəzəyən, qızılı rənglə işlənmiş xonça formalı ekslibrisi də yüksək sənətkarlıq nümunəsi hesab etmək olar. Kitab nişanı hazırda Vaşinqtonda Freyer incəsənət qalereyasında saxlanılır. XVI əsrdə Təbrizdə Xəttat Ələddin Məhəmməd Təbrizi tərəfindən nəsx xətlə yazılmış Qurani-Kərimin cildinin daxili tərtibatında kitabın Şah İsmayıl kitabxanasına məxsusluğunu bildirən nəbati naxışlı ekslibris vardır. Əlyazma Tehran kitabxanasındadır.

Yeni dövr

XVII-XIX əsr Azərbaycan kitab nişanlarındakı bədii dəyişikliyi şahzadə Sultan Hüseynin (XVIII əsr), şair Mirzə Şəfi Vazehin (XIX əsr), Abbasqulu ağa Bakıxanovun (XIX əsr), məşhur sərkərdə Abbas Mirzə Qacarın (XIX əsr), salnaməçi Bəhmən Mirzə Qacarın (XIX əsr), Mirzə Fətəli Axundovun (XIX əsr) və b. kitabxanalarında saxlanılan əlyazmalarını bəzəyən nümunələrdən görmək mümkündür. Bu ekslibrislərdə əsasən yazılardan geniş istifadə olunmuşdur. Onların hamısı ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. Kitablara xüsusi yaraşıq verən qədim nişanlarda onun sahibinin adının yazılışından başqa tez-tez müxtəlif məzmunlu kəlamlardan istifadə edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yazıların əksəriyyəti dini məzmunludur. Belə ki, M.F.Axundovun kitabxanasına məxsus olan kitablarda "Allahın qulu Fətəli", Abbasqulu ağa Bakıxanovun kitabxanasında olmuş nəfis nümunələrin bir neçəsində "Allahdan başqa allah yoxdur", Şah İsmayıl Xətaiyə aid kitablarda "Heydər oğlu İsmayıl Şahimərdanın (Əlinin) quludur", Mirzə Şəfi Vazehin kitablarında "Ya Məhəmməd" sözləri ilə rastlaşmaq olar.^[3] Abbasqulu ağa Bakıxanova aid kitablarda nişan yazılarından əlavə kitabı tərif edən "Kitab ürək açan nemətdir, İndi mənim üçündür, sonra qeyrilərinin olacaq", Bəhmən Mirzə Qacarın kitablarında "Şahlıq dəryasının yeganə gövhəri Bəhmən" və s. sözlər vardır.

XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycan kitabsevərləri möhürdən (“ştempel ekslibris”) istifadə etməyə başladılar. Bu ekslibrislər bəzən sadəcə sahibin soyadından ibarət olurdu. Bu cür ekslibrislərdən biri Nəriman Nərimanova aiddir. Bu, kitabsevərlərin dairəsində tamamilə gözlənilməz tapıntı idi. Bu kitab Səid Battal Qazinin türk dilindəki “Hekayələr” (1870) kitabı idi. Yuxarı hissədə rahat oxunan rus dilində Н.Нариманов aşağı sətirdə isə ərəb hərfləri ilə sahibin adı və soyadı yazılmışdır.

Tez-tez rus və ərəb dillərində olan oval ştempel ekslibrislərə də rast gəlinir. Bəzilərində hətta kitabsevərlərin ünvanı da verilir. Belə ştempel ekslibrislərdən biri görkəmli filoloq Sultan Məcid Qənizadəyə məxsusdur.

Bu cəhətdən sadə kompozisiyalı, Azərbaycanın görkəmli folklorçusu Əbülqasım Hüseynzadəyə aid, iki bağlanmış lentin üzərində sahibin adı və soyadı yazılmış, ortada Bakı şəhərinin adı verilmiş ekslibris və Azərbaycanın ilk xalq aktyoru Mirzəağa Əliyevə məxsus ştempel ekslibrisi də misal göstərmək olar.

Süjetlə bağlı mövzuya uyğun olaraq simvolik işarələrin verildiyi bir ekslibris M.F.Axundovun “Komediya və hekayələr” kitabına Mixail Yarovun ştempel ekslibrisi misaldır.

Ştempel ekslibrislə bərabər ona yaxın olan kitabsatanların nişanı hesab olunan digər ştempel, kitabın forzas hissəsinə (forzas - kitabın blokunu cildinin üstü ilə birləşdirən vərəq) vurulurdu. Bu nişanlarda həm də kitab satış mərkəzinin ünvanı da verilirdi və hətta müxtəlif kitab mağazaları üçün də nişanlar olurdu. Misal üçün, 1969-cu il Sovet qrafik ustası R.S.Bedrosov Molla Pənah Vaqifin şeirlərindən və portretindən ibarət olan “Sevinc” adlı kitab mağazasına kitab satışı üçün nişan hazırlamışdır.

Çap (basma) ekslibrislər Azərbaycanda Oktyabr inqilabından sonra meydana çıxmışdır. İlk bu tip ekslibris 1934-cü ildə hazırlanmış və 1922-1928-ci illərdə Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarı olan Mustafa Quliyevə məxsus ekslibris sayılır.