Fərhad və Şirin (Səməd Vurğun)
Fərhad və Şirin — Səməd Vurğun tərəfindən 1941-ci ildə Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə yazılmış dram əsəridir.
| Fərhad və Şirin | |
|---|---|
 | |
| Müəllif | Səməd Vurğun |
| Janr | Dram |
| Orijinalın dili | Azərbaycan dili |
| Orijinalın nəşr ili | 1941 |
| Əvvəlki | Vaqif |
Məzmunu
redaktə"Fərhad və Şirin" dramının əsas qəhrəmanı Fərhaddır. Fərhad Azərbaycan xalqının sənətkarı, sərkərdəsi və qəhrəman oğludur. O, təhlükəyə düşmüş vətəninin istiqlaliyyətini qorumaq, qaçırılmış sevgilisini xilas etmək uğrunda fədakarlıq göstərmək, vətənin şərəfini, özünün namusunu müdafiə etmək üçün yaradılmışdır.
Dramda Fərhad müsbət bir obraz, mütərəqqi qüvvələrin rəmzi kimi tərənnüm edilir. Lakin xeyir qüvvələrin rəmzi kimi yaranan bu qəhrəman əsərdə şər qüvvələrin xəyanəti nəticəsində ölür.
S. Vurğun Xosrovu işğalçı-depot kimi təqdim edir. Pyesdə Xosrovun Şirinə olan məhəbbəti əsl məhəbbət deyildir. O, Azərbaycanı İranla birləşdirmək məqsədilə bu yanlış sevgiyə uymuşdur. Bu, siyasi bir hiylədir. Lakin Nizaminin poemasının əsas motivi əsl məhəbbət mövzusu, həqiqi əxlaq və tərbiyə məsələsidir.
Obrazlar
redaktəFərhad
redaktəSəməd Vurğunun "Fərhad və Şirin" dramının əsas qəhrəmanı olan Fərhad Azərbaycan xalqının bacarıqlı, vətənpərvər oğludur. O, mahir bir sənətkar, görkəmli bir sərkərdə və sədaqətli aşiqdir. S. Vurğun Fərhadı bir insan kimi təsvir etmişdir, onu ideallıq, nöqsansızlıq göylərindən endirmiş, ona daha həyatı daha təbii bir xarakter vermişdir.
A.Arşaruni yazır ki, Səməd Vurğun Fərhadı nə igid bir sərkərdə, nə fədakar bir aşiq nə də ardıcıl bir sənətkar kimi özünü göstərə bilmişdir.[1] Şair öz qəhrəmanını bu üç böyük sifət və səciyyənin heç birinin rəmzi və nümayəndəsi kimi təmsil etdirə bilməmişdir. Onun surəti nəinki mükəmməl və dolğun təsvir olunmuşdur, əksinə, hər üç sahədə Fərhad obrazı naqisdir.[2]
M. A. Dadaşzadə 1941-ci ildə Fərhad surətinin bəzi nöqsanlarından bəhs edərək yazır ki, S. Vurğun Fərhad ilə Şirinin münasibətlərində, bu iki qəhrəmanın xarakterində dramatik cəhətdən əsaslandırılmayan hallara yol vermiş, xüsusən Fərhadı bütövlükdən, daxili ardıcıllıq və dramatizmdən mərhum etmişdir.[3]
Səməd Vurğun Fərhadın rolunu nə qədər böyüdüb, onu gah sərkərdə, gah sənətkar, gah da fədakar bir aşiq kimi tərənnüm etsə də, Fərhad Xosrovun bərabərində Yenə də Nizami əsərindəki sadə, əməkçi bir insan kimi, tragik bir qəhrəman olaraq qalmışdır.[4]
Şirin
redaktəSəməd Vurğunun Şirini öz xarakteri, mənəviyyatı etibarilə Nizami Şirinindən tamamilə fərqlidir. Səməd Vurğunun dramında Şirin müstəqil, ardıcıl və bütöv bir surət olmamış, Nizami Şirini səviyyəsinə qalxa bilməmişdir. Şirin daim tərəddüddə olub kimi sevdiyini müəyyən edə bilməmiş, Xosrova meyl göstərsə də, ürəyini ona açmamışdır.
Səməd Vurğun Şirini Fərhada hörmət bəsləyib onunla nəzakətlə rəftar etsə də, bu, məhəbbət deyildir; Şirin Fərhadı sevmədiyini dəfələrlə açıq şəkildə söyləyir. Fitnə ilə söhbətlərində Şirin Fərhadı sevə bilmədiyi üçün daxilən iztirab çəkdiyini söyləyir, öz fikrini belə ifadə edir:
|
"O ki, eşqə layiq bir qəhrəmandır, O, məni çox sevir, xeyli zamandır. Mən niyə sevmirəm, sevmirəm onu, |
|
Nizami əsərində Şirin və Məryəm üz-üzə gəlmirlər, Səməd Vurğun isə Şirini Mədainə gətirib çıxaranda hamıdan qabaq onu Məryəmlə görüşdürür. Bu görüş zamanı Məryəm Xosrovun nə fikirdə olduğunu Şirinə söyləyir.
Xosrov
redaktə"Fərhad və Şirin" dramında əsas surətlərdən biri də Xosrovdur. S. Vurğun da öz pyesində məhəbbət mövzusunun məşhur üçlük probleminə toxunub, əsərin əsas qəhrəmanlarını üç nəfər götürmüşdür. Şair Fərhadla Xosrov arasındakı konflikti əsas götürüb, Şirinin şəxsiyyət və rolunu kiçiltmiş, məhəbbət mövzusunu hərbi-siyasi bir hadisəyə çevirib, özünə qədər olan ənənədən uzaqlaşmışdır.
S. Vurğun Xosrovu sələflərinin, o cümlədən Nizaminin qələmə aldığı Xosrov surətindən xarakter etibarilə tamamilə fərqlidir. Şirinin İrana gətirilməsi də sevgi məsələsi ilə əlaqədar olmayıb, büsbütün siyasi xarakter daşıyır. Həm də S. Vurğun Xosrovu gəncliyində deyil, Şirin yaşda oğlu – Şiruyə olduğu bir vaxtda, oğlu ilə eyni qıza vurulmuşdu.
Əgər Nizami Xəsrovu uzun müddətdən sonra nəhayət xosrovla evlənmişdisə, Vurğun Xosrovu elə ilk görüşdəcə Şirinlə evlənmək məsələsini qoyur.
S. Vurğun Xosrovunun Məryəm üzərinə qılınc çəkmək istəməsi onun zəifliyini göstərir. S. Vurğun Xosrovun keçmişdə nə qədər zövqü-səfa düşgünü olmasına diqqət yetirmədən onu sufiməslək və tərki-dünya kimi göstərmək istəmişdir. Halbuki, şair özü dəfələrlə Xosrovun əyyaş olduğuna, minlərlə cariyə və diməni sarayına toplamasına, həyatının sonuna kimi içki və kefdən doymadığına işarə etmişdir. Ancaq şair yenə də onu: "Nə gördüm bu dünyadan mən?", "Nə verdi Xosrova bu hökmdarlıq"[6] – deyə dilləndirir.
Səməd Vurğunun Xosrovu Şirini ürəkdən sevmir, onun məqsədi siyasi hiylədir, Azərbaycana sahib olmaqdır. Bu məsələnin özü də xosrovun əsl mahiyyətini aşkar edir. O, Şirinlə gələcək barədə söhbət edəndə belə deyir:
|
|
"Bu iş çox asandı...Sən qal İranda,
Qarışsın İrana Azərbaycan da." [7] |
|
S. Vurğun Xosrovu Nizami Xosrovundan şəxsiyyət, mənəviyyat və xarakter cəhətdən dəfələrlə zəif olduğu üçün arvadı Məryəm ona qarşı silahlı toqquşma təşkil edə bilir. Səməd Vurğunun Xosrovu da doğma oğlu Şiruyə tərəfindən öldürülür.
Tarixi
redaktəBöyük Vətən Müharibəsi illərində Səməd Vurğun faşizmə qarşı qəzəb və nifrət hissi oyatmaq məqsədilə zorakılıq və hər xür despotizmə qarşı mübarizəyə ruhlandıran "Fərhad və Şirin" dramını yazdı. Məhz buna görə də S. Vurğunun əsəri Nizami "Xosrov və Şirin"i kimi sırf eşq və məhəbbət mövzusuna həsr edilməmişdir. Bu əsərdə vətən məhəbbəti, qəsbkara qarşı nifrət və intiqam hissi, qəhrəmanlıq məsələsi daha qabarıq şəkildə tərənnüm edilmişdir. Bu əsas məsələ ilə bağlı olaraq, əsərdə Şirinlə Fərhadın nakam eşq macərasına da müəyyən yer verilmişdir. Əgər Nizami Firdovsi "Şahnamə"sindəki cəngavərliyi, qəhrəmanlığı məhəbbət mövzusu ilə dəyişib, öz "Xosrov və Şirin" poemasını saf eşqə, ülvi məhəbbətə həsr etmişdisə, Səməd Vurğun Nizami mövzusundan çıxış edərək eşq və məhəbbət məsələsini vətənpərvərlik mövzusuna çevirmişdir.[8]
B. Vahabzadə Vurğunun bu dramı haqqında yazır:
|
|
"Səməd Vurğun isə yenə müharibə məsələsini, müdafiə və mücadilə problemini ortaya atıb, məhəbbət mövzusunu vətənpərvərlik mövzusuna çevirmişdir." [9] |
|
S. Vurğun "Fərhad və Şirin" dramında hərb və qəhrəmanlıq mövzusunun əsas yer tutması barədə belə yazır:
|
|
“Dram Azərbaycan xalqının İran despotuna – şah xosrova qarşı, milli və ictimai zülmə qarşı mübarizəsindən danışır. Mən böyük Nizaminin gözəl romantikasını və fantaziyasını öz pyesimdə saxlayaraq, bunu böyük zəmanəmizin romantikası ilə əlaqələndirməyə çalışmışam.” [10] |
|
Dramdakı eşq və məhəbbət mövzusunu nə üçün məhz Nizaminin "Xosrov və Şirin" poeması əsasında işləməsi barədə isə şair öz fikrini belə ifadə edir: "Mənə elə gəlir ki, bu poemanın əsas ürəti Xosrov yox, Şirin və Şirinin məhəbbətidir. Elə bir saf insan məhəbbəti ki, bütün yer üzündə qara qüvvələr, qanun və adətlət, duyğu və düşüncələr, hər şey və hər şey ona tabedir…Məhəbbət Nizamidə ümumbəşəri səadət və vətənpərvərlik deməkdir."[10]
Səməd Vurğunun məhəbbət poeması yox, məhəbbət dramı yazmasına gəldikdə, şairin fikrincə, Nizami dramaturq olmasa da, öz ölməz poemaları ilə Şekspir dramatizmini xatırladan qüvvətli dramatik konfliktlər, gözəl dramatik dialoq və monoloqlar yaratmaqda xələflərinə kömək edə bilən sənətkardır.[11] Məhz buna görə də, Vurğun öz əsərini yaratmaq üçün Nizami poemasını örnək seçmiş, "Xosrov və Şirin"in epik təsviri ilə yanaşı dramatik təsirindən ruhlanaraq dövrün tələbinə uyğun, yeni, orijinal bir əsər yaratmışdır.[12]
Tədqiqi
redaktəAzərbaycan alimlərindən H. Hüseynov, M. Arif, M. Hüseyin, M. İbrahimov, Mir Cəlal, M. C. Cəfərov, B. Vahabzadə, O. Həsənov və başqaları S. Vurğunun həyat və yaradıcılıq yolunu işıqlandırarkən "Fərhad və Şirin" pyesinə də diqqət yetirmişlər. M. Hüseyin "Fərhad və Şirin" dramını Azərbaycan xalqının xarici qəsbkarlara qarşı apardığı qəhrəmancasına mübarizəsindən bəhs edən dəyərli bir əsər kimi qiymətləndirir.[13]
M. Arif əsəri geniş təhlil edib, onun müsbət və mənfi cəhətlərini göstərmişdir.[14] O, S. Vurğunun yaradıcılıq prinsipinin bəzi nöqtələrinin Nizami yaradıcılığına toxunmasına işarə edərək şairin də müsbət qəhrəmanları böyük bir məhəbbətlə romantikləşdirməsindən, onun fəlsəfi ümumiləşdirməyə meyl göstərməsindən danışmışdır. Müəllifin fikrincə, Nizaminin yaradıcılıq vüsəti, humanizminin dərinliyi, insanın nəcib qüvvələrinə inamı, müsbət mənəvi keyfiyyətləri təcəssüm etdirən surətləri romantikləşdirmə üsulu S. Vurğunu da çox düşündürmüş, o, böyük Nizaminin yaradıcılığından ilhamlanmışdır.[15]
Tədqiqatçı Orucəli Həsənov "Fərhad və Şirin"in leytmotivinin vətənpərvərlik olduğunu, yadelli qəsbkarlara qarşı mübarizənin pyesdə əsas yer tutduğunu qeyd edir.[16] Tənqidçi Pyotr Skosıryev əsəri təhlil edərkən demişdir: "memar Fərhadın şahzadə Şirinə məhəbbəti zahirən böyük azadlıq müharibəsi hadisələri ilə əlaqədar deyildir…"[17]
İstinadlar
redaktə- ↑ А. Аршаруни – Поетическая традииция и пьеса Самед Вургуна в сб. "Фархад и Ширин", М., изд-во ВТО, 1946, стр. 10
- ↑ Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970, səh. 346
- ↑ M. Arif – Fərhad və Şirin haqqında bəzi qeydlər, "Vətən uğrunda", 1941, N.7–8, səh. 43
- ↑ M. Arif – Səməd Vurğunun dramaturgiyası, Bakı, 1964, səh. 126
- ↑ S. Vurğun – Dram əsərləri, Bakı, 1955, səh. 303
- ↑ S. Vurğun – Dram əsərləri, Bakı, 1955, səh. 334
- ↑ S. Vurğun – Dram əsərləri, Bakı, 1955, səh. 345
- ↑ Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970, səh. 344
- ↑ B. Vahabzadə - Səməd Vurğunun yaradıcılıq yolu, doktorluq dissertasiyası, ADU kitabxanası, Bakı, 1964, səh. 639
- ↑ 1 2 S. Vurğun – Azərbaycan sovet ədəbiyyatı və Nizami, Ədəbiyyat qəzeti, 12 iyun 1947, N16
- ↑ S. Vurğun — Nizami Gəncəvi, "Kommunist", 15 dekabr
- ↑ Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970, səh. 340
- ↑ M. Hüseyn – Ədəbiyyat və sənət məsələləri, Bakı, 1958, səh. 545
- ↑ M. Arif – Xalq şairi Səməd Vurğun, Bakı, 1956, səh. 113
- ↑ M. Arif – Səməd Vurğunun dramaturgiyası, Bakı, 1964, səh. 115
- ↑ O. Həsənov – Səməd Vurğun, Bakı, 1956, səh. 92
- ↑ "Новый мир" jurnalı, 1942, N3
Ədəbiyyat
redaktə- M. Arif – Səməd Vurğunun dramaturgiyası, Bakı, 1964
- Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında "Xosrov və Şirin" mövzusu, Bakı, 1970