Fərhadnamə (Ərdəbili)

Fərhadnamə - XIV əsr Azərbaycan şairi Arif Ərdəbili tərəfindən, 1369-cu ildə Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə fars dilində yazılmış məsnəvidir.

Fərhadnamə
Müəllif	Arif Ərdəbili
Janr	məsnəvi
Orijinalın dili	fars dili
Orijinalın nəşr ili	1369

Tarixi

Şəmsəddin Məhəmməd Arif Ərdəbili XIV əsr Azərbaycan şairidir. O, uzun müddət Şirvanşah Əzəm Kavus ibn Keyqubadın (1344-1375) sarayında yaşamış, onun oğlunun təlim və tərbiyəsi, eləcə də tədris işləri ilə məşğul olmuşdu. Şair bir çox qəsidə və mədhiyyələr müəllifi olsa da, ona şöhrət qazandıran “Fərhadnamə” poemasıdır. Şair bu əsəri 1369-1370-ci illərdə (h/q 771) illərdə yazmış və Təbrizdə hökm sürən Cəlairilər sülaləsindən Bahadır xan Sultan Üveys Cəlayırə ithaf etmişdir.

Arif Ərdəbili XIV əsrdə Nizami Gəncəvi ənənələrini davam etdirərək “Xosrov və Şirin” poemasının təsiri altında yeni və orijinal bir əsər yazmışdır. “Fərhadnamə”nin müqəddiməsində verilən izahatdan aydın olur ki, Arif Ərdəbili Fərhadın övladlarından birini görmüş və bu görüş zamanı məlum olmuşdur ki, həmin şəxsdə Fərhadın həyat və sənətkarlığına dair bir kitab vardır. Bu kitabda Fərhadın Gülüstana, sonra isə Şirinə məhəbbətindən danışılır. Şirvanşah Axsitan, Şamaxı və Azərbayacanın digər hərbi qalaları haqqında məlumat verilir. Burada Fərhadın və onun nəslindən olan sənətkarların bu qalalarda daşlar üzərində surətlər həkk edib təsvirlər yaratmasından bəhs edilmiş, Bakıda, Xəzər sahilində tikilən möhtəşəm bir qalanın da adı çəkilmişdir. Kitabda həmçinin Bakı qəbristanlığındakı uzaqdan parlayan əzəmətli bir günbəzin təsviri verilmişdir:

“Bakı qəbristanında bir günbəz vardır. Hər kəs onu görsə heyran olur Parlaq günəş kimi uzaqdan görünür Dağın üzərindən günəş kimi parıldayır. Divan-dezdən qart daşları daşıyıb, Dağın başında o binanı tikmişlər. Sənətkarlıqla elə bir günbəz qaldırmışlar ki, Onun mislini hələ asiman günbəzi də görməmişdi. Onun hörülməsində elə bir iş aparılmışdı ki, Tikilməsinin heç izini də duymaq mümkün olmaz.

Arif Ərdəbili göstərir ki, həmin əsərdən başqa Fərhad və onun nəsli haqqında ağızdan-ağıza yayılmış bəzi dastanları da dinləmiş və bu iki mənbədən ilhamlanaraq “Fərhadnamə” poemasını yazmaq qərarına gəlmişdir:

“Elə ki, dəftərdən bu dastanı oxudum, Başdan-başa bəyəndim, ürəyimə yatdı. Sözə yeni bir əsas verərək, Kuhkəni söz ilə diriltdim.”

Şair, bir neçə yerdə qeyd edir ki, onun əsərinin əsas qəhrəmanı Xosrov yox, Fərhad olacaqdır. Məhz buna görə də əsərinə “Fərhadnamə” adı verəcəkdir:

“Elə ki, qələmim bu əsəri yazmağa başladı, Mən də onun adını “Fərhadnamə” qoydum.”

Əsərin elm aləminə məlum olan yeganə nüsəxsi İstanbulun Ayasofya kitabxanasında 3335 inventar nömrəsi altında saxlanılır. Əlyazma 137 vərəqdən ibarətdir ki, bunun da 81 vərəqi birinci, qalanı isə ikinci hissəyə aiddir.

Nizami əsəri ilə məzmun fərqləri

Gəncə şəhərində "Fərhad" heykəli.

Arifin “Fərhadnamə”si müqəddimə və iki hissədən – “Hekayəti-Fərhad” və “Hekayəti Fərhad və Şirin”dən ibarətdir. Birinci hissədə Arif Fərhadı Çin şahzadəsi kimi təqdim edir. Şairin tərənnüm etdiyi Fərhad fərasətli bir şahzadədir ki, sənətkarlığa, xüsusilə rəssamlığa çox meyli və həvəsi vardır. O, Çin rəssamlıq məktəbində təhsil almış, məharətli bir rəssam kimi şöhrət qazanmışdır. Əgər Nizami “Xosrov və Şirin” əsərində sasani şahzadəsi Xosrov Pərvizi əyyaş bir şəxs kimi göstərmişsə, Arif Çin şahzadəsi Fərhadı ədəb-ərkanlı, sənətə, hünərə qiymət verən, sənətkara hörmət bəsləyən zəka və fərasət sahibi kimi təqdim edir.

Nizami Şapuru Çində rəssamlıq təhsili almış bir sənətkar, eyni zamanda Sasani hökmdarı Hürmüzün saray xadimlərindən birisidir, Xosrovun nədimidir. Arifin əsərində isə, Şapur abxaziyalı kimi təsvir edilir. O, məşhur Çin rəssamı Maninin məktəbində təhsil almaq üçün Çinə getmiş, orada öz yüksək ləyaqəti və istedadı ilə Çin şahzadəsi Fərhadın diqqətini cəlb edərək, onun nədimi olmuşdur. Hər iki əsərdə Şapurun adı və ixtisası eyni olsa da, onun milli mənsubiyyəti, Çində təhsil alma məsələsi və s. tamamilə fərqlidir.

Nizami Şapuru Şirinin şəklini Mədaində Xosrova göstərir. Arifdə isə bu hadisə tamamilə başqa planda təsvir edilir. Çində olduqları zaman, Şapur Fərhada abxaziyalı daşyonan bir memarın Gülüstan adlı bir gözəl qızının rəsmini göstərir. Fərhad Gülüstana aşiq olur. Gülüstanın vəfatından sonra isə, Şapur Şirini Fərhada təqdim edir.

Nizamidə Xosrov atasından qorxaraq gözlənilən təhlükədən canını xilas etmək üçün saray naziri Büzürgümidin məsləhəti ilə Azərbaycana qaçır, ordan da Şirinin vüsalına çatmaq məqsədilə Ərmənzəminə tərəf üz qoyur. Arif Ərdəbili bu hadisəni də öz zövqünə uyğun dəyişikliklərlə vermişdir. Fərhadın atası – Çin xaqanı vəfat etdikdən sonra, onun zülmkar oğlu hakimiyyət başına keçir. Fərhad da canını xilas etmək üçün Şapurun məsləhəti ilə onunla birlikdə Çindən Abxaziyaya yola düşür.

Nizami “Xosrov və Şirin” poemasında Bərdə hökmdarı Məhinbanu Xosrovu Ərmənzəmində böyük hörmətlə qarşıladığı kimi, “Fərhadnamə” də Abxaziya hökmdarı Fərhadı və Şapuru böyük təntənə ilə qarşılayır. Burda fərq odur ki, Məhinbanu Xosrovun Sasani taxtının varisi olduğunu bilərək onu hörmətlə qarşılayır. Abxaziya şahı isə Fərhadı tanımır, hələlik onun əsil-nəcabətindən xəbəri yoxdur. O, Fərhadı da Şapur kimi məharətli bir sənətkar bilib, hörmət və nəzakətlə qarşılayır. Fərhad da özünü ancaq çinli bir rəssam kimi təqdim edir.

Nizaminin əsərində Xosrovla Şirinin ilk görünüşü Şirin Mədainə gedərkən çeşmədə çimməsi zamanı baş verir. Arifin qəhrəmanları isə tamamilə başqa şəraitdə görüşürlər. Belə ki, Abxaziya hökmdarı Fərhad və Şapuru öz hüzurunda qəbul etmək üçün rəsmi bir görüş təşkil edir. Bu məclisə hökmdarın arvadı Məhinbanu, 9 yaşlı qızı Şirin də iştirak edirlər. Fərhad ordaca Şirinin diqqətini cəlb edir. Sonrakı görüş və ziyafət məclislərində onlar daha da yaxınlaşıb dostlaşırlar. Şirinin Fərhada hüsn-rəğbəti gündən-günə artır.

Əgər Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasında ilk dəfə Xosrov Şirinə məftun olub, Ərmənzəminə gedərək onunla görüşüb əhd-peyman bağlamış, sonra da Bəhramın əlinə keçmiş taxt-tacını qaytarmaq üçün Bizans dövlətinə sığınıb qeysərdən lazımi kömək almaq məqsədilə onun qızı Məryəmə evlənmiş, nəticədə uzun müddət Şirini unutmağa məcbur olmuşdusa, “Fərhadnamə”nin əsas qəhrəmanı Fərhad ilk dəfə Gülüstana vurulmuşdu. Şapur haqqında danışdığı məşhur memar tərəfindən Abxaziyada təşkil olunmuş bir qonaqlıqda Fərhad onun gözəl qızı Gülüstanı görüb aşiq olmuşdur. Bu, Şapurun hələ Çində ikən şəklini çəkib Fərhada göstərdiyi qızdır. Gülüstan da Fərhada vurulur. Arif Gülüstanın xristian qızı olduğunu, Fərhadın xristian dinini qəbul etməsini, toy mərasiminin xristian adət-ənənəsi əsasında keçirilməsini göstərir. Şair, Fərhadın Gülüstandan olan üç övladını sənət və hünər sahibi kimi təsvir edir.

Nizami əsərində əsas surətlərdən biri olan Məryəm zəhərlənib vəfat edir. Arif əsərində əsas surətlərdən biri olan Gülüstan doğuş zamanı ölür. Fərhad Gülüstana türbə tikdirib, onun qəbri üstündə fəryad edir.

“Fərhadnamə”nin ikinci hissəsində təxminən Nizamidə olduğu kimi Arif Ərdəbili də Xosrovla Şirini görüşdürür. Lakin, fərq burasındadır ki, Nizami əsərində Xosrov bir tərəfdən öz canını xilas etmək məqsədi ilə, digər tərəfdən də sevgilisi Şirinin vüsalına yetişmək xəyalı ilə səfərə çıxmış, təsadüfən yolda Şirini çeşmədə çimdiyi zaman görmüşdür. Lakin, Arifin əsərində Xosrovun gülərin birində adəti üzrə atla gəzərkən çeşmədə çimən Şirini görmüş, onun gözəlliyinə vurulub, məhəbbətin əsiri olmuşdur.

Arifin “Fərhadnamə”sində göstərilir ki, Xosrovla Şirin burada görüşüb-gəzişirlər. Xosrov Şirinə eşq elan edir, Şirin də onun alovlu məhəbbətinə müsbət cavab verir. Nizamidə olduğu kimi Məhinbanu Şirini hüzuruna çağırıb ona tapşırır ki, nigahsız Xosrovun arvadı olmasın. Şirin Banunun bu tapşırığını yerinə yetirəcəyinə and içir. Burada əxlaq və sədaqət məsələsində hər iki şairin fikri eyniyyət təşkil edir.

Lakin, bundan sonra, birdən-birə Arifin “Fərhadnamə”si öz ardıcıllığını itirir, təhlükə silsiləsi qırılır, müəllif Fərhad və Şirin əhvalatına ayıdır, Fərhadın Bisütun dağı ilə çarpışmasını göstərir. Bu zaman Şirin onun görüşünə gəlir, atı yorulur, Fərhad Şirini atı ilə birlikdə çiyninə qaldırıb Qəsri Şirinə gətirir.

Sonrakı fəsillərdə Arif Nizamiyə etiraz edib yazır ki, o, “Xosrov və Şirin”də Fərhada etinasız yanaşmış, ona görkəmsiz və kiçik bir rol vermişdir. Arif Ərdəbiliyə görə, Fərhad qərib olduğu üçün gərək ona artıq diqqət yetirilib qayğı göstəriləydi.

Şair Fərhadı Şirinin vüsalına çatdırır. Onlar öz eşqlərinin bəhrəsini görürlər. Nizami “Xosrov və Şirin”ində isə vəfalı Şirin kefcil Xosrovun bütün şıltaqlıqlarına dözərək, çoxlu əzab cə əziyyət çəkir. Şah bu gözəl və namuslu qadınla ancaq ömrünün axırlarında evlənir.

Filoloji təhlili

Arifin “Fərhadnamə”sində Azərbaycan xalq motivləri, habelə şifahi xalq ədəbiyyatı mövzuları müəyyən dərəcədə öz əksini tapmışdır. Məsələn, Gülüstan hekayəsi, onun atasının sənətə və hünərə meyli, qızını bir sənət sahibinə vermək arzusunda olması şifahi ədəbiyyat və nağıllarla bağlı olan motivlərdir.

Arif Fərhada dərin rəğbət bəsləyib onu əsərinin əsas qəhrəmanı kimi tərənnüm etmişdir. Onun Fərhadı Çin şahzadəsi olmaqla bərabər, həm də gözəl sənətkardır. Arifin Fərhadı təkcə Şirini sevməmiş, dünyadan nakam getməmişdir. O, əvvəlcə Gülüstanla evlənmiş, ondan üç uşağı olmuş, Gülüstanın vəfatından sonra isə Şirinə məftun olmuşdur.

Xosrov və Şirin surətləri Arifin poemasında tamamilə Nizaminin poemasında olduğundan fərqlidir. Arif əsərində Xosrovun eybəcər, çirkin xüsusiyyətlərini göstərsə də, Şirini də ideal bir qadın, eşq və məhəbbət rəmzi olan bir gözəl kimi səciyyələndirə bilməmişdir. Onu saraylara xas, yəni zəif xarakterli, mütərəddid, tez təslim olan, kefcil və hərdəmxəyal bir qadın kimi təsvir etmişdir. Bu, Nizaminin təsvir etdiyi saf eşqli, iffətli, namuslu, dözümlü, düşüncəli, kamal və vəfa sahibi Şirin deyildir. Nizami Şirini doğrudan da həqiqi eşq, ləkəsiz məhəbbət, şərəf və vicdan simvoludur.

Arif də Şapuru mütərəddid və hərdəmxəyal bir şəxs kimi təsvir edir. O gah Fərhadla yoldaşdır, bəzən Xosrovun sevgi və məhəbbət dəllalıdır, gah Şirinin məsləhətçisidir, gah da Məryəmin xidmətçisi vəzifəsini daşıyır. O zəif xarakterli və əsil saray əhval-ruhiyyəli bir şəxsdir.

Ədəbiyyat

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu, Bakı, 1970
• Məhəmmədəli Tərbiyət – Danişməndani-Azərbaycan, Tehran, 1314

Həmçinin bax

• Xosrov və Şirin
• Farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatı