Farangi-Sazi

Farangi-Sazi və ya Fərəngi-Sazi — farscadan tərcümədə mənası Qərb tərzi deməkdir. Miniatür sənətinin Səfəvi imperiyasında formalaşan bir tərzini ifadə etmək üçün istifadə edilir. XVII əsrin ortalarında formalaşan bu ədəbi tərz Səfəvi şahı II Abbas tərəfindən himayə edilmiş, I Süleymanın dövründə daha da geniş yayılmışdır. Mahiyyət etibarilə, ənənəvi Səfəvi miniatür motivlərini bir qədər Avropa rəsm texnikasından istifadə etməklə rəsm etməkdən ibarətdir.

Rus çarlığının səfiri Knyaz Andrey Priklonskinin 1673–1674-cü illərdə çəkilmiş rəsmi. Əliqulu Cabbadar tərəfindən çəkilmiş və Davis albomundan olan bu folio hal-hazırda Metropolitan İncəsənət Muzeyində saxlanmaqdadır.

Haqqında

Səfəvi imperiyasında miniatür sənətində istifadə edilən bir tərzdir. İlk dəfə XVII əsrin ikinci yarısında, Səfəvi şahı II Abbasın dövründə formalaşmışdır. II Abbasın (1642–1666) hakimiyyəti dövründə formalaşan bu tərz ondan sonrakı hökmdar Süleymanın (1666–1694) dövründə hakim olmuşdur.

Bu tərzdə çəkilmiş miniatürlərdə o dövrün hökmdarları ilə birlikdə, aristokratlar, Avropa mənzərələri, dini və mifoloji motivlər və regiona xas olan ənənəvi hadisələr rəsm edilmişdir. O dövrdə yalnız bir neçə rəssam bu tərzdə miniatürlər çəkmişdir. Onlardan ən görkəmliləri Əliqulu Cabbadar və Məhəmməd Zaman Təbrizidir. Tarixçi Bernard Luis eyni zamanda, bir çox başqa Səfəvi rəssamının da Avropa tərzində rəsm çəkmək üçün təlim gördüyünü yazmaqdadır. lakin onlar Məhəmməd Zaman kimi İtaliyaya getməmiş, Səfəvi imperiyasındakı italyan rəssamlardan dərs almışdırlar.

Avropa bədii təsiri mifologiya, dini hadisə səhnələri və ya Avropa fiqurları kimi qərb mövzulu rəsmlərdə daha çox diqqət çəkir. Bununla belə, daha yaxından araşdırıldıqda, bu Avropa modelləri kopyalanmır, ancaq qəribə və yad dünyanın bəzi ekzotik xüsusiyyətlərinin təsvirləri ilə məhdudlaşan estetik cəhətdən Səfəvi mühitində təsvir olunur. Rəssamlar bu naməlum dünya haqqında dərin bilik nümayiş etdirmirlər və bütün mürəkkəblikləri ilə "başqasını" təmsil etmirlər. Bu rəsmlər çox vaxt kişi və qadınların Səfəvi üslublarına və geyimlərinə tamamilə yad olan cazibədar geyimlər və baş geyimləri geyindikləri, mənzərələrin, evlərin, heyvanların, yeməklərin və içkilərin tamamilə yeni və Səfəvi mühitindən fərqli olduğu qərb ekzotizminin təsviri ilə məhdudlaşır. Bu rəsmlər 17-ci əsrin ikinci yarısında Səfəvilərin Qərbi dərk etməsinə bir pəncərə təqdim edir.

Bu ifadə və ya termindən heç bir Səfəvi mənbəsində rast gəlmək mümkün deyil. Bircə istisna olaraq, Cani Farangisazı göstərmək olar. Onun bəzi rəsm əsərlərinə 1684–1685-ci illərdə Səfəvi imperiyasına səfər etmiş alman səyyah və həkim Engelbert Kempferin albomunda rast gəlmək mümkündür, lakin o, bu tərzüçün ən görkəmli şəxslərdən hesab edilmirdi. Bu tərz üçün ən möhəbər rəssamlar Əliqulu Cabbadar, Məhəmməd Zaman, Məhəməd Soltani, Məhəmməd Əli və Hacı Məhəmməd idi. Onların əsərləri ilə Cani Fərəngizazın əsərləri arasında texniki və tematik fərqlər kifayət qədərdir.

Bu cür rəsm əsərlərinin XVII əsrin sonlarında bu adla adlandırılmasına dair əlimizdə heç bir sübut yoxdur. Tarixçi Nigar Həbibi iddia edir ki, əslində bu adlandırma və ya etiket ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində tarixçi Yəhya Doka tərəfindən Məhəmməd Zamanın əsərlərini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. İncəsənət tarixində farangi-sāzi tərzinə tez-tez "qərbliləşmiş", "avropalılaşmış" və ya "avropalılaşdırmaq" deyə də müracitə edirlər. Bununla belə, Nigar Həbibiyə görə, Farangi-Sazi rəsmləri, şübhəsiz ki, ənənəvi Səfəvi sənətinin bəzi təsviri prinsiplərindən ayrılsa da, Səfəvi rəssamlığının "Qərbləşmiş" variantı deyildir.

II Abbasın təsiri

II Abbasın hakimiyyəti dövrü ümumi olaraq incəsənətin inkişafı və dinclik dövrü kimi xarakterzə edilir. Onun hakimiyyəti boyunca incəsənətə sponsorluq edilməsi davam etdi və XVII əsrin ortalarında imperiya boyunca incəsənətin çiçəklənməsinə səbəb oldu. O, ənənəvi miniatür sənəti üzrə rəsm çəkən Əfzələl Hüseyni və Malik Hüseyn İsfahani kimi rəssamları dəstəkləməklə birlikdə, miniatür çəkimində yeni axım hesab edilən Farangi-Sazi tərzi rəssamları da dəstəkləmişdir. Bunlardan ən məşhurları olan Əliqulu Cabbadar və Məhəmməd Zamanın Avropa rəssamlıq üslubundan təsirlənərək ya onu köçürmək, ya da ənənəvi Səfəvi mövzularını Qərb üslubunda nümayiş etdirmək üçün səy göstərmişdirlər.

Məşhur nümayəndələri

Əliqulu Cabbadar (1666–1694): Qərb tərzində rəsm əsərlərini ilk çəkənlərdən biridir. Xüsusən Səfəvi sarayının həyatı ilə bağlı çəkdiyi rəsmlərlə tanınır. O, rəsmdəkilərin fiziki quruluşu və geyim detallarını diqqətlə ifa etməsi ilə seçilməkdədir. Onun adına hal-hazırda dördü Rusiyada Ermitajda, dördü də ABŞ-nin Metropolitan İncəsənət Muzeyində saxlanılan rəsm əsərlərində rast gəlmək mümkündür. Rəsm əsərlərində o özündən Frank deyə bəhs etməkdədir. Çox gümanki, o, bununla özünün gürcü və ya xristian köklərini bildirmək istəməkdədir. Bundan başqa, onun iki rəsm əsərində gürcü hərfləri də vardır. Onun özünü digər təqdim etmə şəkilləri belədir: ghulāmzāda-i qadimi ("keçmiş qul"), beg ("bəy"), naqqaş-başı ("nəqqaşların rəhbəri") and cabbadār ("sursatxana gözətçisi"). Göründüyü kimi, o, Səfəvi sarayına qul kimi daxil olmuş və yüksəlmişdir.

• 
  "Şahzadəyə gül təklif edən qadın". İsfahan, 1660-1670-ci illər. Britaniya muzeyi
• 
  "Şahlıq at baxışı", XVII əsrin sonlarına aiddir. Çox gümanki, İsfahanda çəkilmişdir. Hal-Hazırda Çikaqo İncəsənət İnistitutunda saxlanılmaqdadır.
• 
  "I Şah Süleyman və onun saray əyanları", Sankt-Peterburq albomundan Folio. İsfahan, 1670. Sol yuxarıdakı iki rəqəmin üstündə çox təhrif olunmuş iki gürcü yazısı görünür. Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərq Əlyazmaları İnstitutunda saxlanmaqdadır.
• 
  Sankt-Peterburq albomundan miniatür. Aşağıdakı üç fiqurun üstündə buludda üzən görünən alleqorik fiqur ayrıca əlavə edilib və albom tərtib edilərkən artıq rənglənmiş səhifəyə yapışdırılıb. Qəzvin, 1674. Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərq Əlyazmaları İnstitutunda saxlanmaqdadır.
• 
  "Diana – ovçuluq ilahəsi", Davis albomundan folio. Metropolitan İncəsənət Muzeyində saxlanmaqdadır.
• 
  "İki qocanın daxmanın kənarında müzakirəsi". Davis albomundan folio, 1674–1675. Metropolitan İncəsənət Muzeyində saxlanmaqdadır.
• 
  "Xanım tayfa üzvlərinə yemək təklif edir". İslam incəsənəti muzeyi (Doha)

Məhəmməd Zaman (d. 1680-ci ildən əvvəl – ö. 1700-cü ildən sonra): digər adı Məhəmməd Paolo Zaman Kermanidir. Təxminən 1680-ci ildə dünyaya gəlmiş, fəaliyyəti nəticəsində məşhur Səfəvi xəttatlarından və rəssamlarından birinə çevrilmişdir. Əslən Kermandan olsa da, Təbrizdə təhsil almışdır. II Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə şah tərəfindən rəssamlıq sənəti alması üçün Romaya göndərilmişdir, lakin buradakı təhsili zamanı Katolik olmuş və Paolo adını qəbul etmişdir. Din dəyişdirdiyinə görə, Səfəvi imperiyasına geri döndükdən sonra problem yaşamışdır. Xristianlığı qəbul etməsinin aşkarlanmasından sonra Böyük Moğol imperiyasına qaçmış, moğol sülaləsi tərəfindən qəbul edilərək saraya yerləşdirilmişdir. O, rəssam və xəttat kimi italyan rəssamların texnikasından təsirlənmişdir. Tarixçi İvanov iddia edir ki, Məhəmməd Zaman Romaya getməmiş, İsfahandakı italyan rəssamlardan dərs almışdır. Ona görə, guya Məhəmməd Zamanın katolikliyi qəbul edəcəyi Romaya rəssamlıq dərsi almaq üçün göndərilməsi sadəcə rəngli bir əfsanədən ibarətdir və həqiqəti əks etdirməməkdədir. Bildirilir ki, məşhur italyan həkim və səyyah Nikkolao Manucci moğol sarayında olarkən, Övrəngzibin sarayında Məhəmməd Zamanla tanış olmuşdur.

• 
  Məhəmməd Zaman tərəfindən çəkilmiş "Mavi Süsən" rəsmi. Bruklin muzeyində saxlanmaqdadır..
• 
  1680-ci ildə Məhəmməd Zaman tərəfindən çəkilmiş "Gecə fasiləsi" rəsm əsəri. Luvr muzeyində saxlanmaqdadır.
• 
  Məhəmməd Zamanın çəkdiyi miniatür. Arxa fondakı mənzərə Avropa rəsm təsirlərini göstərir.
• 
  "Bəhram Gur Hind şahzadəsi ilə". Məhəmməd Zaman tərəfindən 1675/1676-cı ildə çəkilmişdir

Etimologiya

Əslində farangi-sāzi sözü farangi-sāz sözündən əmələ gəlmişdir. Sonuncunun mənası sənətkar deməkdir. Beləliklə, farangi-sāz farangi və sāz sözlərindən təşkil edilmiş, birincinin kökü sāḵtan (qurmaq, düzsəltmək), ikincinin kökü afrankdır. İlk söz farscadan gəlməkdə isə, ikinci söz ərəbcə olmaqla birlikdə, Orta Əsrlər müsəlman şərqində Avropa və ya ənənəvi xristian ölkələri üçün istifadə edilən Frank sözüdür.

Beləliklə, farangi-sāz Avropa tərzində və ya Avropa texnikalarından istifadə edərək sənətkarlıq məhsulları yaradan şəxslər üçün istifadə edilmişdir. Bu sənətkarlıq məhsulunun çəkilmə rəsm əsəri olması mütləq deyildi. Əslində Qacar və Pəhləvi dövründə bu ifadədən manufaktura şəraitində hazırlanmış və ənənəvi xalçalardan fərqlənən məmulatları təsvir etmək üçün də istifadə edilirdi (Anvari, VI, p. 5327.

Həmçinin bax

• Səfəvi incəsənəti

Mənbə

• Negar Habibi. Farangi-Sazi. Encyclopædia Iranica. Ehsan Yarshater. 2021.
• Negar Habibi. Le Farangi sāzi et les peintures de ʿAli Qoli Jebādār: Un syncrétisme artistique sous Shāh Soleymān (1666–1694). Aix-Marseille University Press. 2018.
• Yaḥyā Ḏokāʾ. Moḥammad Zamān: awwalin naqqāš-e irāni ke ba Oroupā raft. Tehran: Soḵan. 1962. 1007–1016.
• Hasan Anvari. Farhang-e soḵan. Tehran. 2002.
• Rudi Matthee. Between Aloofness and Fascination: Safavid Views of the West. Iranian Studies 31. 1998. 219–246.
• Adel Adamova. Mediaeval Persian painting: the evolution of an artistic vision. Bibliotheca Persica. 2008. ISBN 1-934283-05-3.
• Jonathan M. Bloom və Sheila S. Blair. ‘Aliquli Jabbadar. The Grove encyclopedia of Islamic art and architecture – Oxford University Press. 2009. ISBN 0-19-530991-X.
• P. P. Soucek. ʿALĪ-QOLĪ JOBBA-DĀR. I. Encyclopaedia Iranica. 1985. 872–874.
• Bernard Lewis. The Muslim Discovery of Europe. W. W. Norton & Company. 2001. ISBN 978-0-393-24557-8.
• Chahryar Adl və Irfan Habib. History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth. 2003. ISBN 92-3-103876-1.
• Alice Taylor. Book Arts of Isfahan: Diversity and Identity in Seventeenth-Century Persia. Malibu: Paul Getty Museum. 1995. ISBN 0-89236-362-2.
• Parviz Tanavoli. European Women in Persian Houses: Western Images in Safavid and Qajar Iran. Bloomsbury Publishing. 2016. ISBN 978-1-83860-849-1.
• Andrew J. Newman. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. London, UK: I. B. Tauris. 2006. ISBN 1-86064-667-0.

Əlavə ədəbiyyat

• Negar Habibi. Ali Qoli Jebādār et l'enregistrement du réel dans les peintures dites farangi sāzi. Der Islam. 2017. 192–219.
• Negar Habibi. Ali Qoli Jebādār et l'Occidentalisme Safavide: Une étude sur les peintures dites farangi sāzi, leurs milieux et commanditaires sous Shāh Soleimān (1666–94). 2018. 1–157. ISBN 978-90-04-35613-9.
• Amy S. Landau (2011). "From Poet to Painter: Allegory and Metaphor in a Seventeenth-Century Persian Painting by Muhammad Zaman, Master of Farangī-Sāzī". Muqarnas Online. 28 (1): 101–131. doi:10.1163/22118993-90000175. From Poet to Painter: Allegory and Metaphor in a Seventeenth-Century Persian Painting by Muhammad Zaman, Master of Farangī-Sāzī. Muqarnas Online. 2011. 101–131.
• Charles Melville. Safavid Persia in the Age of Empires: The Idea of Iran. I.B. Tauris. 2021. ISBN 978-0-7556-3377-7.