Vikipediya

Hıdase SES

Nil çayının sağ qolu olan Mavi Nil çayının üzərində yerləşən, Efiopiyanın Benişanqul-Gumuz bölgəsində su-elektrik stansiyası. Layihə hal-hazırda tikilməkdədir

Böyük Efiopiya İntibah Su bəndi (amh. ሕዳሴ, Hidāsē, İntibah; ing. Grand Ethiopian Renaissance Dam) – Nil çayının sağ qolu olan Mavi Nil çayının üzərində yerləşən, Sudanla sərhədə yaxın Efiopiyanın Benişanqul-Gumuz bölgəsində quraşdırılmış gücü 5,150 MVatt olan böyük su-elektrik stansiyası. Layihə hal-hazırda tikilməkdədir.[1]

Hıdase SES
Map
Əsas xüsusiyyətləri
Elektrik enerjisi gücü 5,150 MW
Yerləşməsi
11°12′51″ şm. e. 35°05′35″ ş. u.HGYO
Ölkə
Hıdase SES xəritədə
Hıdase SES
Hıdase SES
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Grand Ethiopian Renaissance Dam (azerb. Böyük Efiopiya İntibah Su bəndi)

Layihə ilə bağlı əhəmiyyətli təbliğata görə, "Layihə X" (ing. Project X) və Minilliyin Rezervuarı (ing. Millenium, Minillik) adları müxtəlif ingilisdilli nəşrlərdə də istifadə olunur. İnternetdə GERDP (Böyük Efiopiya İntibah Bəndi Layihəsin qısaltması (ing. Grand Ethiopian Renaissance Dam) adı da geniş yayılmışdır.

Xərclər və maliyyələşdirmə

redaktə

Böyük Efiopiya İntibah Su bəndi (GERDP) təxminən 5 milyard ABŞ dollarına başa gəldiyi təxmin edilir ki, bu da 2016-cı ildə Efiopiyanın ümumi daxili məhsul təxminən 7%-ni təşkil edirdi. Mavi Nil çayı ilə bağlı layihələr üçün beynəlxalq maliyyənin olmaması uzun müddətdir Misirin Nil su payı üzərində ehtimal olunan hegemonluğu saxlamaq üçün[2][3] davamlı kampaniyası ilə izah olunurdu. Efiopiya GERD-nin istiqraz satışı şəklində daxili fond toplamaq və işçilərini gəlirlərinin bir hissəsini töhfə verməyə inandırmaqla izdihamlı maliyyələşdirmə ilə məcbur oldu. Fond toplamada daxili uğura baxmayaraq, Efiopiyadakı siyasi mühitə görə efiopiyalıların şübhə ilə qarşılandı.[4][5] Çin hökuməti hidroenergetika infrastrukturuna əhəmiyyətli miqdarda beynəlxalq maliyyə ayırır. Müxalifət, bənd üçün maliyyə yığma prosesinə qarşı açıq etiraz göstərir.[6]

Dizayn

redaktə

Dizayn 2011–2019-cu illər arasında bir neçə dəfə dəyişmişdir. Bu, bəndin parametrlərinə təsir etdi.[7]

İki bənd — Üç su axınları

redaktə

Böyük Efiopiya İntibah Anbarı layihəsi bir neçə komponentdən ibarətdir:

  • 145 m hündürlüyündə silindirlə sıxılmış beton bəndi
  • 50 m hündürlüyündə beton üzlü qaya doldurucu yəhər bəndi[8]
  • su tullantıları və dib çıxışları sistemi
  • 2 elektrik stansiyası
  • bir 280 km tək dövrəli 400 KV elektrik verilişi xətti
  • Mavi Nil üzərində 2 körpü və 240 km yol

Əsas bəndin sıfır səviyyəsi 500 masl yüksəklikdədir, təxminən Mavi Nil çayının yatağının səviyyəsinə uyğundur. İki elektrik stansiyasının çıxışları yer səviyyəsindən aşağıdadır, buna görə də bəndin ümumi hündürlüyü 185 m bəndin verilən hündürlüyündən bir qədər yüksəkdir.

Layihədə üç su axınları var, birinci təxminən 18.000 kubmetr beton istifadə edilib. Bu su axınları birlikdə 30,200 m³/san üçün nəzərdə tutulub ki, bu da ehtimal olunan maksimum daşqın hadisəsidir. Çay Sudan ərazisinə girməzdən əvvəl üç su tökmə yolundan bütün suları Mavi Nilə axıdılacaq.[9]

Enerji istehsalı və paylanması

redaktə

Tamamlandıqda, Böyük Efiopiya İntibah Su bəndi 5150 MVt gücü və 74 milyard kubmetr su anbarı ilə Afrikanın ən böyük hidroenergetika obyekti olacaq. Anbar Efiopiyanın elektrik istehsalını iki dəfə artıracaq. Bununla belə, Böyük Efiopiya İntibah Su bəndin su anbarının ilkin doldurulması və uzunmüddətli istismarının Sudan və Misirə bir sıra imkanlar və risklər gətirərək, bəndin aşağı axınında Mavi Nil axınının modelini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirəcəyi gözlənilir.[7][10][11]

 
Efiopiyanın Baş naziri Abiy Əhməd Əli GERD Bəndində

Tikinti prosesi

redaktə

GERD-in əsas podratçısı İtaliyanın "Webuild" şirkətidir (keçmiş Salini Impregilo), o, eyni zamanda Gilgel Gibe II, Gilgel Gibe III və Tana Beles su-elektrik stansiyası bəndlərinin əsas podratçısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Simegne Bekele[12] 2011-ci ildə tikintinin başlanmasından 26 iyul 2018-ci ildə vəfatına qədər GERD-in layihə rəhbəri olub. Həmin ilin oktyabrında onu Kifle Horo əvəz etdi. Bənd üçün 10 milyon m³ beton tələb olunurdu, bunun üçün hökumət yalnız yerli istehsaldan istifadə etməyi öhdəsinə götürdü.[1]

2012-ci ilin martında Salini Tratos Cavi SPA İtaliyan şirkətini bənd üçün aşağı və yüksəkgərginlikli kabel tədarükü üçün müqavilə ilə təltif etdi. Alstom şirkəti layihənin birinci mərhələsi üçün 250 milyon avro dəyərində səkkiz Francis turbin təmin edib.[13][14][15][16][17]

Mübahisələr

redaktə

2012-ci ildə Misir, Sudan, Efiopiya və digər müstəqil qurumlardan olan ekspertlərdən ibarət Beynəlxalq Ekspertlər Şurası[18] əsasən mühəndislik və qismən təsirlə bağlı məsələləri müzakirə etmək üçün yaradılmışdır. Bu panel Efiopiyaya və bəndin tikintisini həyata keçirən əsas podratçıya təklif edilən bir sıra mühəndislik dəyişiklikləri ilə yekunlaşdı.[19] Daşqınların ölçüsü və onlara qarşı konstruktiv reaksiya ilə məşğul olan iki əsas mühəndis sualından biri:

Qaya yəhəri bəndinin yaxınlığında yerləşən qəza axınları çayın mümkün olan ən böyük daşqını nəzərə almaq üçün kənarın uzunluğunu 300 m-dən 1200 m-ə qədər artırır.

Panelin ikinci əsas tövsiyəsi dərhal həllini tapmadı. Bu ikinci tövsiyə qeyri-sabit zirzəmiyə görə sürüşən bənd təhlükəsinin qarşısını almaq üçün əsas qaya zirzəmisi ilə kontekstdə bəndin struktur bütövlüyü ilə bağlı idi.[19] Panel tərəfindən iddia edilmişdir ki, ilkin struktur tədqiqatları qaya zirzəmisində (qneys) çatlar və sürüşmə təbəqələri kimi xüsusi şərtlər nəzərə alınmadan yalnız ümumi süxur kütləsini nəzərə alır.

Komissiya, GERD-in məhv olması nəticəsində onlarla kub kilometr suyun axması kimi dağıdıcı nəticənin nə mümkün, nə də yüksək ehtimallı olduğunu vurğulamadı, lakin, bu cür fəlakətlərin qarşısını alma təhlükəsizlik baxımından əmsalının yetərli səviyyədə olmaya biləcəyini qeyd etdi. Daha sonra bəlli oldu ki, bəndin altında yerləşən təməl qat (qneys) gözlənildiyindən tamamilə fərqlidir və yeraltı qranit qatının qazıntı işləri zamanı üzə çıxması geoloji tədqiqatlarla uyğun gəlmədi. Bu gözlənilməz tapıntılar mühəndislik prosesində dəyişikliklərə səbəb oldu: əvvəlcədən planlaşdırılandan daha dərin qazıntı və işlərin aparılması zərurəti ortaya çıxdı. Bu proses daha çox vaxt və resurs tələb etdi, eyni zamanda əlavə beton materialının istifadəsini labüd etdi.[10][19][20][21][22]

Bəndin ətrafında təhlükəsizlik

redaktə

Son illərdə bəndə mümkün hava hücumu təhlükəsi ilə əlaqədar Efiopiya hökuməti Rusiyadan Pantsir-S1 hava hücumundan müdafiə sistemi də daxil olmaqla bir neçə hava hücumundan müdafiə sistemi və İsraildən, o cümlədən SPYDER-MR orta mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemi alıb. Bənddə quraşdırılmış hava hücumundan müdafiə sistemi. Misir İsrail və Efiopiya arasında satışın qarşısını almağa çalışdı, lakin İsrail bu tələbi ignor etdi.[23][24][25][26][27][28]

Ətraf mühitə və sosial təsirlər

redaktə

Efiopiyada bəndlər barədə ictimai məsləhətləşmələr ölkənin siyasi iqlimindən təsirlənir. Efiopiya xalqı və hökuməti bu layihəni maliyyələşdirir ki, bu da təkcə Efiopiyaya deyil, həm də Sudana və Misirə xidmət edəcək. Bu iki ölkə su təchizatı üçün Nil çayına əsaslanır, baxmayaraq ki, çayın 85%-i Efiopiyada axır. Məhz bu siyasi vəziyyətə görə hidroenerji bəndləri ilə bağlı məsələlərə heç bir qrup aktiv şəkildə müdaxilə etmir və ictimaiyyət arasında bu vəziyyətin riskləri ilə bağlı narahatlıqlar qaldırılmır. Böyük bəndlərin həyata keçirilməsi zamanı "ictimai məsləhətləşmələr son dərəcə məhdud və qeyri-kafi" şəkildə təşkil edilmişdir. 2011-ci ilin iyun ayında Efiopiyalı jurnalist Reyot Alemu Böyük Minilliyin Bəndi ilə bağlı suallar qaldırdıqdan sonra həbs edilmişdir.

Misir qonşularını öz tərəfinə çəkməyə çalışır və Somalidə hərbi baza əldə etməyi bacarmışdır. Efiopiya isə Somalilend (dövlət statusuna malik olmayan tərəf) ilə razılaşma memorandumu imzalayaraq, ona Ədən körfəzdə liman və dəniz qüvvələri üçün çıxış təmin etməyi öhdəsinə götürmüşdür. Bu isə 1964-cü ildə müstəmləkə sərhədlərini təsdiqləyən Afrika Xartiyasının pozulması anlamına gəlir və bölgəni ciddi diplomatik böhrana sürükləmişdir. Somalilend hələ də rəsmi olaraq Somali Respublikasının bir hissəsi kimi tanınır, baxmayaraq ki, Mogadişodakı mərkəzi hökumət 1991-ci ildən bəri Somalilanddə baş verənlərə çox az nəzarət edir. Efiopiyanın Somalilandı tanımaq qarşılığında, onun 20 kilometrlik sahil xəttini icarəyə götürmək təklifi onsuz da bölünmüş bölgədə vəziyyəti daha da gərginləşdirir. Davam edən Sudanın vətəndaş müharibəsində Misir, Eritreya, Cənubi Sudan və Somali General Əl-Burhanı dəstəkləyir, Efiopiya və BƏƏ isə onun rəqibi Hemedtiyə dəstək verir.

Misir, həmçinin, əsasən Ərəb dəstəyinə güvənə bilər. O, Ərəb Liqası vasitəsilə Efiopiyanı GERD tərəfindən yaradılan su anbarının doldurulmasını təxirə salmağa çağıran bəyanat qəbul etməyə müvəffəq olmuşdur. Efiopiya isə bu təzyiqlərə məhəl qoymayaraq bəndin tikintisini davam etdirir.[6][29][30][31][32][33]

Reaksiyalar: əməkdaşlıq və qınama

redaktə

Misir və Sudan hazırda çayın suyunun 90 faizini müstəmləkə dövründəki razılaşmalara əsasən alır, Uqanda, Ruanda, Tanzaniya, Keniya və Efiopiya daxil olmaqla çayın yuxarı axar ölkələr on ildən çox davam edən danışıqlarda yeni saziş üçün çığırır. 26 may 2010-cu il tarixli Misirin diplomatik mənbəsindən verilən məlumatda ölkənin məyusluğuna işarə edilir. Sudan prezidenti Ömər əl-Bəşir misirlilərə Mavi Nildəki su obyektlərini məhv etmək üçün Efiopiyaya göndərilə biləcək Misir komandolarını yerləşdirmək üçün Kostidə[34] kiçik aviabaza tikməyə razılıq verib.[35] Efiopiyadan başlayan Mavi Nil Misirdən keçərək Aralıq dənizinə gedən axının təxminən 85 faizini təşkil edir. 2010-cu ildə Misir ABŞ-ın özəl təhlükəsizlik firması Stratfor-un daxili e-poçtlarına görə, Nil çayındakı paylarını qorumaq üçün Sudanla Efiopiyaya qarşı hərbi əməliyyatların aparılmasını müzakirə edib.[35]

Ərəb dünyasında Səudiyyə Ərəbistanı Misirin GERD ilə bağlı mövqeyini dəstəkləyib, BƏƏ isə balanslı mövqeyə malikdir. 2022-ci ilin mart ayında BƏƏ də həll tapmaq üçün Misir, Sudan və Efiopiya arasında gizli danışıqlara vasitəçilik etdi. Oman və Bəhreyn Krallığı da Misirin və Sudanın GERD ilə bağlı mövqeyini dəstəkləyib.[36][37] Digər hövzə ölkələrindən dəstək almaq üçün Efiopiya GERD-dən əldə edilən elektrik enerjisini Keniyaya, Tanzaniyaya və Cənubi Sudana satmaq üçün müqavilələr bağladı. Əddis-Əbəbə Ruandaya, Somali və Burundiyə də elektrik enerjisi verməyi planlaşdırırdı. 2023-cü ildə hətta Sudanın faktiki lideri Əbdül Fateh Əl-Burhanda GERD məsələsində Efiopiya ilə "uyumlu və razılaşdığını" söylədi, lakin ölkədə davam edən zorakılıq bu öhdəliyi dayandırdı.[37][38][39] GERD-nin Efiopiyanın elektrik enerjisi istehsalını iki dəfə artıracağı gözlənilir ki, bu da ona digər inkişaf gündəmlərini həyata keçirməyə imkan verir. GERD başa çatdıqdan sonra Sudan öz hidroenergetika potensialını artıra bilər və ölkə suvarma sahəsini genişləndirə biləcək ki, bu da 2060-cı ilə qədər ümumi daxili məhsulun 66 milyard funt-sterlinqə qədər artmasına kömək edə bilər. Bununla belə, GERD-nin tikintisi zamanı Sudanın hidroenerji istehsalının azalması və suvarma təchizatının etibarlılığı ilə məşğul olmalıdırlar. Misir Mavi Nildən illik su ayırmasını itirəcək, bu da Misirdə iqtisadi böhrana səbəb olan elektrik çatışmazlığına və məhsul çatışmazlığına səbəb ola bilər. Bununla belə, bəzi tədqiqatların göstərdiyi kimi, Misir Efiopiya ilə əməkdaşlıq edərsə və suvarma sxemini uyğunlaşdırarsa, GERD-dən də faydalana bilər.

Bəndin siyasəti dolu və genişdir və bənd nəhayət tamamlandıqdan sonra uzun müddət davam edəcək.[36][37][38][39][40][41][42]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 "Grand Ethiopian Renaissance Dam Project". www.webuildgroup.com.
  2. ↑ 1999-cu ildə Nil hövzəsi ölkələri çayın idarə olunması üzrə koordinasiya və əməkdaşlıq üçün forum kimi Nil Hövzəsi Təşəbbüsünü (NBI) təsis etdilər.
  3. ↑ "homepage | Nile Basin Initiative". nilebasin.org. İstifadə tarixi: 2024-10-09.
  4. ↑ "The Grand Ethiopian Renaissance Dam Project (GERDP) (February 15, 2021)". ethiopianembassy.org. 3-04-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024.
  5. ↑ Negash (PhD), Tewodros; Ferede (PhD), Tadele; Diriba (PhD), Getachew. "The economic significance of the Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD) to the Eastern Nile Economies: A CGE modeling approach" [Böyük Efiopiya İntibah Anbarının (GERD) Şərqi Nil İqtisadiyyatları üçün iqtisadi əhəmiyyəti: CGE modelləşdirmə yanaşması] (PDF) (ingilis).
  6. ↑ 1 2 "How was the Grand Ethiopian Renaissance Dam financed?" [GERDP necə maliyyələşdirildi?]. scispace - formally typeset (ingilis). 9-10-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9-10-2024.
  7. ↑ 1 2 Basheer, M.; Nechifor, V.; Calzadilla, A. "Collaborative management of the Grand Ethiopian Renaissance Dam increases economic benefits and resilience". Nature Communications (ingilis). doi:https://doi.org/10.1038/s41467-021-25877-w (#bad_doi). 4-05-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024.
  8. ↑ Əsas bəndi və su anbarını dəstəkləyən əyri və 4,9 km uzunluğunda və 50 m hündürlüyündə qaya ilə dolu yəhər bənddir
  9. ↑ "Ethiopia: First stage of the filling of the reservoir of the Grand Renaissance Dam" [Efiopiya: Böyük İntibah Bəndin su anbarının doldurulmasının birinci mərhələsi]. tractebel-engie.com (ingilis). 10-09-2020. 16-04-2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9-10-2024.
  10. ↑ 1 2 Kevin, G. Wheeler; Jeuland, Marc; W. Hall, Jim; Zagona, Edith; Whittington, Dale. "Understanding and managing new risks on the Nile with the Grand Ethiopian Renaissance Dam". Nature Communications (ingilis). 16-10-2020. 10-09-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  11. ↑ "Cooperative filling approaches for the Grand Ethiopian Renaissance Dam". Taylor and Francis Online. 27-06-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  12. ↑ Simegne Bekele — Böyük Efiopiya İntibah Anbarı layihəsinin və Efiopiyada daha üç oxşar bənd layihəsinin baş layihə meneceri vəzifəsində çalışmış efiopiyalı inşaat mühəndisi idi. (1964 – 2018)
  13. ↑ Radial-oxlu turbin
  14. ↑ "Alstom to supply hydroelectric equipment for the Grand Renaissance dam in Ethiopia". www.alstom.com (ingilis). web. 07-01-2013. 2017-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-09.
  15. ↑ "Current Project Status". www.hidasse.gov.et (ingilis). 18-05-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  16. ↑ "Tratos wins contract for 6,800-MW Ethiopian project". Hydro World (ingilis). 02-mart-2012. 21-02-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  17. ↑ "Ethiopia: Blue Nile Diversion Allows Dam Construction to Continue". allafrica.com (ingilis). 29-May-2013. 2014-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-09.
  18. ↑ ing. International Panel of Experts
  19. ↑ 1 2 3 "International panel of experts for ethiopian renaissance dam final report" [Efiopiyanın intibah bəndinin yekun hesabatı üzrə beynəlxalq ekspertlər paneli] (PDF) (hesabat). 11-04-2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  20. ↑ "Power Play". capitalethiopia.com. 21-02-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  21. ↑ "Egypt, Ethiopia 'agree' to resume talks on massive Nile dam". aljazeera. 4-07-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  22. ↑ Misir qorxur ki, bənd demək olar ki, tamamilə asılı olduğu Nildən onsuz da az olan su təchizatını məhdudlaşdıra bilər.
  23. ↑ "Concerns mount in Egypt as Israel boosts ties with Ethiopia". TheArabWeekly.
  24. ↑ E. El-Baz, Karim. "A Tale of Two Spyders: The Grand Ethiopian Renaissance Dam's Air Defense System or Abiy's Means of Regime Survival". Centre for International and Defence Policy. Apr 23, 2021. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  25. ↑ Kenyette, Patrick. "Ethiopia defends GERD Dam with air defence systems". www.military.africa. 21-09-2023. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  26. ↑ [Dunne, Charles]. "The Grand Ethiopian Renaissance Dam and Egypt's Military Options". Arab Center Washington DC. 30-07-2020. İstifadə tarixi: 10-09-2024. (#bad_paramlink)
  27. ↑ "Israel denies providing air defense systems to protect Ethiopia's disputed Nile dam". http://www.xinhuanet.com/. 23-10-2019.
  28. ↑ [Vlado]. "'Water Wars': strategic implications of the grand Ethiopian Renaissance Dam". Taylor and Francis. Ron. İstifadə tarixi: 10-09-2024. (#bad_paramlink); (#first_missing_last)
  29. ↑ "What Cost Ethiopia's Dam Boom?" (pdf). internationalrivers. 19 Oct 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  30. ↑ "International Rivers celebrates the unprecedented victory in removing dams on the Klamath River". internationalrivers.org. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  31. ↑ Woldemariam, Yohannes; Donnellon-May, Genevieve. "The politics of the Grand Ethiopian Renaissance Dam". climate-diplomacy.org. 2-02-2024. 7-10-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  32. ↑ "Grand Ethiopian Renaissance Dam Project, Benishangul-Gumuz". www.water-technology.net. 13-09-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  33. ↑ "Sudan böhranının səbəbləri və mümkün nəticələri". www.trt.net.tr/azerbaycan. 13-09-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-09-2024.
  34. ↑ Kosti Sudanın ən böyük şəhərlərindən biridir
  35. ↑ 1 2 [Kelley, Michael]; [Robert]. "STRATFOR: Egypt Is Prepared To Bomb All Of Ethiopia's Nile Dams". www.businessinsider.com. 13-10-201. 10-06-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024. (#bad_paramlink); (#bad_paramlink)
  36. ↑ 1 2 "Egypt, Ethiopia and Sudan must learn how to share the Nile river". 4-07-2020. 2020-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024.
  37. ↑ 1 2 3 Ranjan, Amit. "The Grand Ethiopian Renaissance Dam and its discontents". https://blogs.lse.ac.uk/africaatlse/. 28-02-2024. 9-10-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024.
  38. ↑ 1 2 "After conflicting reports, Ethiopia says it is not deliberately filling Blue Nile mega dam, points to heavy rainfall". Egypt seeks ‘urgent clarification’ over GERD rising water levels. 16-07-2020. 2020-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024.
  39. ↑ 1 2 [Mahmoud]. "Regarding the dam". https://www.dailynewsegypt.com/ (ingilis). 3-06-2013. 27-02-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024. (#bad_paramlink)
  40. ↑ "Ethiopia swears in its new president – what is his stance on the GERD?". https://www.egyptindependent.com/. 9-10-2024. 9-10-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024.
  41. ↑ [Mbaku, John]. "The controversy over the Grand Ethiopian Renaissance Dam". https://www.brookings.edu/ (ingilis). 5-08-2020. 2-10-2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10-10-2024. (#bad_paramlink)
  42. ↑ "Hydropolis: reinterpreting the polis in water politics" (pdf). centaur.reading.ac.uk (ingilis). 13–17. doi:https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2017.05.002 (#bad_doi). 2024-06-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-10-10.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Hıdase_SES&oldid=7852863"